Morgunblaðið - 11.12.1983, Blaðsíða 22
22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. DESEMBER 1983
Útgefandi rtM&M$> hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, simi 22480. Afgreiösla: Skeifunni 19, sími 83033. Áskrift-
argjald 250 kr. á mánuöi innanlands. I lausasölu 20 kr. eintakiö.
Frumvarp til laga um
breytingu á lögum um
Stjórnarráð íslands hefur
verið kynnt á blaðamanna-
fundi. Eða réttara sagt
Steingrímur Hermannsson,
forsætisráðherra, hefur
kynnt tillögur stjórnkerfis-
nefndar sem skipuð er full-
trúum stjórnarflokkanna um
hvernig breyta ætti starfs-
háttum í Stjórnarráði ís-
lands.
Tillögur nefndarinnar eru
ekki byltingarkenndar. Meg-
inatriði þeirra eru fimm: 1)
Ábyrgð hvers ráðherra á sín-
um málaflokki er skýrt mörk-
uð. 2) Ráðherrum er auðveld-
að að setja eigin svip á störf
ráðuneyta og hrinda stefnu
sinni í framkvæmd með að-
stoð þeirra. 3) Hvert ráðu-
neyti á að bera ábyrgð á fjár-
málaumsvifum á sínu sviði. 4)
Samfelld seta embætt-
ismanna í sama ráðuneyti er
takmörkuð við 12 ár. 5) Ráðu-
neytum er fækkað.
Ríkisstjórnin starfar ekki
sem nefnd. Á fundum hennar
hittast ráðherrar sem hafa
úrslitavald hver á sínu sviði.
Með því að marka skýrar
ábyrgð hvers ráðherra er
stjórnkerfisnefnd að ítreka
þessa meginreglu, sem aldrei
verður þó unnt að framfylgja
til hlítar, því að innan ríkis-
stjórnar þurfa menn að vera
samstiga í meginmálum og
vegna þingræðisreglunnar
verða ráðherrar að taka tillit
til meirihlutavilja alþingis. í
tíð þeirrar ríkisstjórnar sem
nú situr hefur þess að vísu
gætt jafnvel meira en oft áð-
ur að ráðherrar fara sínu
fram og tilkynna áform sín
opinberlega áður en þau hafa
hlotið þá meðferð í stjórn-
kerfinu sem nauðsynleg er til
að þau komist til fram-
kvæmda. Til marks um það er
einmitt blaðamannafundur
forsætisráðherra með stjórn-
kerfisnefnd um þær tillögur
sem hér eru ræddar. Ríkis-
stjórnin hefur ekki enn tekið
efnislega afstöðu til þeirra og
ekki er ljóst hvernig þing-
flokkar munu bregðast við
þeim. Annað dæmi er rimman
um sölu ríkisfyrirtækja.
Ekki er vafi á því að til-
raunin með aðstoðarmenn
ráðherra sem hófst á grund-
velli stjórnarráðslaganna frá
1969 hefur ekki tekist sem
skyldi. í tillögum stjórnkerf-
isnefndar er skrefið sem þá
var tekið stigið til fulls, þar
sem sérhverjum ráðherra er
gert skylt að skipa ráðherra-
ritara sér við hlið strax við
embættistöku og skal hann
stjórna rekstri ráðuneytisins
á meðan ráðherrann vill eða
situr. Með þessu telur nefndin
að betur sé tryggt en nú að
ráðherrann hafi alla þræði
innan ráðuneytisins í hendi
sér. Af eðli máls leiðir að
margir mikilvægir þættir í
störfum ráðuneyta þurfa að
vera í föstum skorðum, við-
kvæmir hagsmunir borgar-
anna valda því að geðþótta-
ákvarðanir eða pólitíska
sviptibylji þarf að forðast.
Tæplega yrði þó grafið undan
þessu öryggi með því að skipa
ráðherraritara, þvert á móti
gæti það skapað þá spennu
sem leiddi til skilvirkari þjón-
ustu bæði við borgarana og
ráðherra.
Tillagan um virkari fjár-
málastjórn innan hvers ráðu-
neytis er viðnám gegn því
miðstjórnarvaldi sem fjár-
málaráðuneytið hefur innan
stjórnarráðsins. Er ekki að
efa að dreifing valds og
ábyrgðar á þessu sviði á full-
an rétt á sér. Miðstýring fjár-
málaráðuneytisins hverfur þó
tæplega með slíkri skipu-
lagsbreytingu. Mestu skiptir
að alþingi sem hefur fjárveit-
ingavaldið samkvæmt stjórn-
arskránni samþykki raunhæf
fjárlög. Á undanförnum árum
hafa fjárlög byggst á óraun-
hæfum reiknitölum. Greiðslu-
áætlanir á grundvelli þeirra
hafa verið vitlausar og fjár-
veitingavaldið hefur í raun
verið flutt í hendur fjármála-
ráðherra sem fleytir ríkis-
rekstrinum áfram með auka-
fjárveitingum. Þessum ámæl-
isverðu stjórnarháttum verð-
ur ekki breytt með skipu-
lagsbreytingum á ráðuneyt-
unum.
Hvað sem líður vammleysi
og vandvirkni embætt-
ismanna er það hvorki þeim
né embættunum sem þeir
gegna til góðs að menn sitji of
lengi á sama stað. Þess vegna
er það rétt stefna sem mótuð
er með tillögum stjórnkerfis-
nefndar að setja samfelldri
setu í embættum ákveðnar
skorður. Hvert árabilið á að
vera er matsatriði og einnig
hitt hvernig staðið er að
framkvæmdinni.
Skipting verkefna á milli
ráðuneyta hefur vakið mesta
athygli í almennum umræð-
um um tillögur stjórnkerfis-
nefndar. Erfitt er að gera sér
nákvæma grein fyrir þessum
þætti í tillögunum fyrr en
fyrir liggur endurskoðuð til-
laga að reglugerð um Stjórn-
arráð íslands. Innan sumra
ráðuneytanna er tekist á við
mörg viðfangsefni sem betur
eru komin utan þeirra. Hvaða
vit er til dæmis í því að emb-
ættismenn í menntamála-
ráðuneytinu sitji við að skrifa
nýja og gloppótta íslands-
sögu? Hér á þessum stað hef-
ur oftar en einu sinni verið
vakið máls á því að utanríkis-
viðskipti verði færð undir
utanríkisráðuneytið og er því
sérstök ástæða til að fagna
því að stjórnkerfisnefnd gerir
nú tillögu um það.
Flestum þykir vafalaust
margt annað brýnna nú um
stundir en að stjórnmála-
menn eyði dýrmætum tíma og
orku í langar orðræður um
skipan mála í Stjórnarráði ís-
lands. Morgunblaðið er og
þeirrar skoðunar að mörg
önnur verkefni á dagskrá
stjórnmálamanna eigi að
hafa forgang. Engu að síður
er nauðsynlegt að huga að
þessum málum og gera það
með þeim hætti að sem víð-
tækust samstaða náist. Á
þessu sviði er ekki þörf á að
knýja neitt í gegn.
Stjómarráð íslancls
♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦
j Reykjavíkurbréf j
t......... Laugardagur 10. desember ..........j
Gerska
ævintýrid
Gerska ævintýrið hefur verið
gefið út í annað sinn. Fyrri útgáfa
þess birtist 1938, eða skömmu
fyrir heimsstyrjöldina síðari. Þá
olli útgáfan miklu fjaðrafoki, en
nú er ástæðulaust að fara að
endurtaka það rifrildi, svo löngu
síðar. Bókin er athyglisvert verk
með tilliti til þess, að hún er hluti
af rithöfundaferli nóbelsskáldsins
og margt í henni skemmtilegt og
eftirminnilegt, eins og alltaf þegar
Halldór Laxness stingur niður
penna. Svo virðist sem höfundur
hafi ekki breytt bókinni mikið í
annarri útgáfu, enda þótt hún hafi
verið einna fljótust bóka hans að
verða til, eins og hann segir sjálf-
ur í formálanum fyrir annarri út-
gáfu, sem birtist hér í blaðinu
fyrir skemmstu.
í Gerska ævintýrinu er Halldór
Laxness sambland af skáldi,
stjórnmálamanni og blaðamanni.
Hann drekkur í sig stórviðburði
þeirra tíma, sem Gerska ævintýrið
gerist á. Hann tekur þá inn beint í
æð, eins og unga fólkið mundi
segja nú um stundir, en átti síðan
eftir að hafna forsendum bókar-
innar gersamlega, eins og kunnugt
er. Halldór kallar bókina minnis-
blöð, enda varð hún til upp úr
minnispunktum hans. Hún er
sambland af pólitískri úttekt,
persónulegri reynslu og síðast en
ekki sízt ferðaminningum. íslend-
ingar hafa ávallt haft áhuga á
slíkum ritum, enda hafa þeir verið
á einhvers konar ferðalagi frá því
þeir komu vestur yfir haf á land-
námsöld.
Eins og fyrr getur, er ástæðu-
laust að fara að karpa um pólitísk-
an efnivið Gerska ævintýrsins.
Tíminn sjálfur hefur tekið af
skarið. Og höfundur Gerska ævin-
týrsins hefur ekki látið sitja við
þau orð- tóm, sem þar standa.
Stappar nærri einsdæmi, hvernig
hann hefur sjálfur svarað þessari
bók sinni og það af þvílíkri hörku
og sjálfsgagnrýni að ekki verður
um bætt. Má í því sambandi benda
á Skáldatíma, sem Halldór Lax-
ness gaf út 1963 og vakti mikla
athygli bæði hér og erlendis, enda
óvægið uppgjör við líf hans og
skoðanir, og samtalsbók þeirra
Halldórs og Matthíasar Johann-
essens, Skeggræður gegnum tíð-
ina, þar sem rætt er um líf hans
og störf auk þess sem nokkur
grein er gerð fyrir vinnubrögðum
hans og skyggnst undir yfirborð
nokkurra skáldverka hans. í
Skeggræðunum er ekki sízt póli-
tískt uppgjör skáldsins; teprulaust
uppgjör við fyrri skoðanir, ekki
sízt þær pólitísku skoðanir, sem
fram koma í Gerska ævintýrinu,
án þess það sé þó sérstaklega til
umræðu. Ástæða er til að minna á
þann kafla hér í Reykjavíkurbréfi
f tilefni af útgáfu Gerska ævin-
týrsins, sem nú er einkum söguleg
heimild um samtíma, sem orðinn
er að fortíð, vonir og hugsjónir,
sem brunnið hafa til ösku. En
merkileg samtímaheimild engu að
síður, enda eru höfuðpersónurnar
í því drama engir minni karlar en
sjálfur Stalín, Trotský og Búkhar-
in. Sem blaðamaður var Halldór
Laxness á heimavelli þeirra, er
hann aflaði sér efnis í Gerska
ævintýrið. Sem skáld var hann
með hugann við starfsbræður sína
eins og skáldmæring Kasakstans,
Dsjambúl. Og sem pólitískur
hugsuður var hann í landi vonar-
innar — sem brást. Enginn hefur
lagt á það meiri áherzlu en Hall-
dór Laxness sjálfur.
f Skeggræðunum segir m.a. svo:
Matthías: New York Times hef-
ur eftir þér, að þú sért nú „mildly
conservative".
Halldór: Það verður að skil-
greina hugmyndirnar frá degi til
dags, annars tapa þær allri merk-
ingu. Heimurinn bíður ekki kyrr
frá degi til dags. Á okkar dögum
þarf að skilgreina sósialismann á
nýjaleik með stuttu millibili. Oft
er eins og tveir þokulúðrar séu að
kallast á útí hafsauga, og þá eru
það tveir sósíalistar. Á árunum
1920—'30 og framundir stríð,
trúðum við því að gott þjóðfélag
hlyti að vera á næstu grösum og
það væri tilvinnandi að berjast
fyrir þessu góða þjóðféiagi. Sú trú
skapaði þessar þjóðfélagslegu
bókmenntir, sem svo eru nefndai
og oft er vitnað í sem fordæmi
núna. En svo stendur maður uppi
andspænis nýjum tíma, nýrri vitn-
eskju um staðreyndir, nýrri þekk-
ingu; þar á meðal nýrri þekkingu á
manninum. Það sem var heilagur
sannleikur í gær eru svik og lygi
og hræsni í dag. Og þjóðfélagið
góða sem við ætluðum að skapa er
hætt að vera skurðgoð eða guðs-
mynd. Við lifum á tíma þegar þarf
að skilgreina sérhvert hugtak á
nýjaleik ef mennirnir eiga að
halda velli sem skyni gæddar ver-
ur.
Samanburður
sem stenzt ekki
Þegar höfundar SÍA-skýrsln-
anna halda því nú fram, að þær
séu þeirra „gerska ævintýri", þá er
það ekki rétt af þeirri einföldu og
augljósu ástæðu, að þeir hafa
hvorki haft þrek né þor til að gera
upp við sína guðsmynd, sitt
skurðgoð, eins og nóbelsskáldið.
Skáldatími þeirra er enn óskrifað-
ur. Þeir eru enn að klappa gælu-
dýri sinu, marxismanum, í þeirri
trú að ljónsunginn sé meinlaus
kettlingur. Marxismi án ofbeldis
er ekki til. Sannleikurinn heilagi í
meinlausum bréfum og ritgerðum
er svik, lygi og hræsni, þegar hon-
um er breytt í blákaldar stað-
reyndir. Það eru einungis þoku-
lúðrar útí hafsauga sem gera sér
aðrar hugmyndir. Þeim er ekki
lengur vorkunn að viðurkenna
staðreyndir, þ.e. að marxismi og
mannréttindi fara ekki saman.
Fram á það hefur verið sýnt í
fjölda landa heims. SÍA-menn
ættu að vera þeir karlar í krapinu
að viðurkenna þessa staðreynd og
hætta að villa um fyrir þjóð sinni
með hártogunum á hugtökum.
Þjóðfélagið góða er eitt, reynslu-
þekking okkar af kenningum
Karls Marx annað. Það er allt og
sumt. Hin guðdómlega paradís
sósíalismans er blekking. Hin ægi-
lega blekking nútrhans. Mannúð-
arhugsjón sem varð að engu í
brimróti blákaldrar reynslu. Því
miður, getum við sagt, svo margir
ágætir hugsjónamenn sem hafa
farizt með henni í hafróti þessarar
hörðu aldar.
Frelsisskerding?
Undanfarið hafa verið talsverð-
ar umræður um reykingar, og þá
einkum um takmörkun reykinga á
almannafæri, enda hefur málið
verið flutt inn í þingsali í því
skyni, að löggjafinn hefti með ein-
hverjum hætti eða dragi úr reyk-
ingum manna á opinberum stöð-
um. Umræður hafa orðið um þetta
í þingsölum, þar sem eini læknir-
inn, sem til máls tók, Guðrún
Agnarsdóttir, varaði eindregið við
reykingum á almannafæri og
hvatti til þess, að málið yrði tekið
föstum tökum, en annar þingmað-
ur, einnig kona, Guðrún Helga-
dóttir, gerði gys að málefninu og
taldi að með tillöguflutningnum
væri reynt að hefta frelsi einstakl-
ingsins í þjóðfélaginu. Margir
ráku upp stór augu, þar sem Guð-
rún er fulltrúi þeirra á Alþingi,
sem einmitt hafa viljað skerða
frelsi einstaklingsins á öllum
mögulegum og ómögulegum svið-
um, eins og kunnugt er, enda er
stefna Alþýðubandalagsins m.a.
fólgin í því, að ríkisforsjá sé ein-
staklingum og þjóðfélagi fyrir
beztu. Matthías Bjarnason heil-
brigðisráðherra talaði fyrir þessu
máli, enda má líta á það sem þátt
í sóttvörnum ríkisins.
Það er góðra gjalda vert, þegar
Guðrún Helgadóttir stendur upp í
þingsölum og reynir að verja frelsi
einstaklinga. Mætti hún gera það
oftar og með haldbetri málstað en
reykingar á almannafæri. Enginn
hefur skrifað betur um frelsið eða
frelsi einstaklingsins en John Stu-
art Mill — og þá einkum í Frelsinu
— og gengur hann eins langt og
unnt er, bæði siðferðis- og þjóðfé-
lagslega, í þá átt að vernda frelsi
einstaklingsins fyrir almennings-
áliti og stjórnlyndum valds-
mönnum. Munu lýðræðissinnar
yfirleitt taka mið af kenningum
hans í umræðum um þessi efni.
Því virðist svo ( fljótu bragði sem
Guðrún Helgadóttir sé komin f