Morgunblaðið - 11.12.1983, Blaðsíða 23
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. DESEMBER 1983
27
Sagan af honum Krúsjeff rifj-
aðist upp ! gær að nokkrum
gefnum tilefnum. Þegar hann á
20. kommúnistaþinginu var að
lýsa hörmungunum sem Stalín
fyrirrennari hans leiddi yfir
manneskjurnnar í landi þeirra,
heyrðist rödd utan úr mann-
þrönginni: En hvar varst þú, fé-
lagi Krúsjeff, meðan allt þetta
gerðist? Löng þögn. Loks sagði
Krúsjeff: Ég var þar sem þú ert
nú, félagi!
í gær tók Danuta kona Lech
Walesa við friðarverðlaunum
Nóbels fyrir hans hönd í Osló.
Hann fær ekki friðarverðlaunin
fyrir að hafa haldið að sér hönd-
um. Látið allt yfir sig og félaga
sína ganga til þess að fá frið.
Heldur fyrir að verja frelsi
þeirra og réttindi til að láta í
ljós skoðanir sínar og andæfa
því að brotin séu á þeim mann-
réttindi. Hafa heyrst nokkrar
raddir um að verðlaunin hafi
ekki komið á réttan stað nú?
Verðlaunin voru afhent á mann-
réttindadag Sameinuðu þjóð-
anna, 10. des.
Marianella Garcia Villas, for-
seti Mannréttindanefndar E1
Salvador, lét heldur ekki þegj-
andi hörmungar og pyntingar
ganga yfir manneskjurnar í sínu
landi. Til þess eins að halda frið-
inn við yfirgangsseggina, stjórn-
völd í landinu. Til þess að fá að
lifa sjálf. Þessi smágerða kona
með dapra svipinn sat í nóvem-
bermánuði í fyrra í stólnum hér
fyrir framan mig í viðtali við
Morgunblaðið, og sagði afsak-
andi að því miður gæti hún ekki
sagt mér hvernig hún færi inn í
land sitt þegar hún kæmi heim.
Nafn hennar og fjögurra félaga
hennar í mannréttindanefndinni
væru nefnilega á lista með 220
öðrum sem stjórnvöld teldu
óæskileg og vildu losna við.
Henni var fullkunnugt um hvað
beið hennar fyrr eða síðar, sagði
hún. Það aftraði henni ekki frá
því að hjálpa og umfram allt að
safna sönnunargögnum um það
sem var að gerast í landinu, þar
sem her og lögregla fremja á
vegum stjórnvalda hryðjuverk
og draga fólk út, pynda og drepa.
Tilgangurinn að koma síðar
myndum af líkum þeirra pynt-
uðu og öðrum gögnum til al-
þjóðastofnana, Sameinuðu þjóð-
anna, Amnesty International og
til þjóða sem „styðja mannrétt-
indi á alþjóðavettvangi eins og
íslendingar", eins og hún sagði.
Eina vonin að fyrir áhrif krist-
inna þjóða í Evrópu og Banda
ríkjunum næðist fram friðsam-
leg lausn með sáttatilraunum,
sagði hún. Nú hafa borist hingað
myndir af líki hennar sjálfrar,
sem sýna hvernig hún var leikin
áður en dauðann bar að: nauðg-
að, brotnir báðir fætur, bruna-
sár á líkamanum, úlnliðir snúnir
úr liði. Það er erfitt að útskýra
fyrir Islendingum sem ekki
þekkja neitt til slíkra hluta að
svona gerist, sagði hún. Sjálf
vissi hún að þetta myndi yfir
hana ganga. En varla verður
sagt um hana: hvar varst þú
meðan þetta gerðist allt?
Það var rétt hjá henni, að
maður trúir ekki fyrr en maður
hefur hitt einstaklinga, sem
sjálfir hafa séð og heyrt slíkar
hörmungar. Þannig sat maður á
sínum tima og hlustaði á Kamb-
ódíuflóttafólkið segja frá svo
hörmulegri meðferð að varla var
hægt að trúa fyrr en eftir ótal
persónulegar frásagnir. Fyrir
þessa sömu helgi fékk ég einm'at
bréf frá hjálparfólki í flótta-
mannabúðum þeirra við landa-
mæri Thailands, sem nú eru
gleymdar, þótt enn sé þar illa
farið fólk sem enginn vill taka
við og getur ekki komist til baka.
Það minnti enn á mannréttinda-
brotin sem verða hvar sem
stjórnvöld ná þeim völdum að
hafa allra ráð í hendi sér og geta
lokað á þjóðinni munninum.
Samt er farið að heyrast íað að
því að frelsi og mannréttindi séu
eins og einhver aukageta, ef
maður geti bara tryggt sér von-
ina um að geta lifað — einhvern
veginn.
Litla konan frá E1 Salvador
lagði sig í hættu til að koma
sönnunargögnum til Amnesty
International og Sameinuðu
þjóðanna. Og það eru einmitt
þessi samtök sem í gær, á degi
Sameinuðu þjóðanna, 10. des,
höfðu framtak til að minna á
Lækjartorgi á það að 35 ár eru
liðin síðan þjóðir SÞ gerðu með
sér Mannréttindasáttmála. Þeg-
ar þjóðirnar trúðu því að slík
meðferð á manneskjum yrði
aldrei liðin í samfélagi þjóðanna.
Og Islendingar eru að sjálfsögðu
atkvæði á þeim alþjóðlega vett-
vangi. Hvar erum við meðan
þetta allt er að gerast? Amn-
esty-samtökin eru einmitt stofn-
uð til að sitja ekki hjá, heldur
reyna að verða raunverulega að
liði þar sem fangar eru af poli-
tískum ástæðum lokaðir inni og
pyntaðir. Þar er vettvangur fyrir
hvern þann sem ekki vili láta
segja við sig: Hvar varst þú þeg-
ar þetta gerðist allt, félagi?
P.s. í síðustu Gárum féll niöur síð-
asta vísuorðið í ferskeytlu Káins
og lemstraði vísuna: Svona er hún
ósködduð:
Af langri reynslu lært ég þetu hefi
að láU drottin ráða meðan ég sef.
En þegar ég vaki, þá vil ég sjálfur ráða
og þykist geU ráðið fyrir báða.
liðsveit John Stuart Mill, ásamt
ýmsu öðru ágætu fólki. En því
miður er það nú ekki svo. Við nán-
ari athugun kemur í ljós, að vafa-
mál er, svo að ekki sé meira sagt,
hvort John Stuart Mill hefði talið
reykingar á almannafæri skerð-
ingu á frelsi einstaklingsins, ef
hann hefði haft aðgang að þeim
rannsóknum, sem gerðar hafa ver-
ið á heilsufari reykingafólks.
John Stuart Mill gerði nokkrar
undantekningar á sjálfsögðum
kröfum um frelsi einstaklingsins.
Ein þeirra var sú, að sóttvarnir
væru leyfilegar, jafnvel sjálfsagð-
ar, ef þær væru gerðar í því skyni
að auka á almannaheill. Þá yrði
einstaklingurinn að beygja sig
undir frelssisskerðingu.
Ad reykja
fyrir aðra
Sá sem dreifir sjúkdómum verð-
ur að hlíta því í nútímaþjóðfélagi,
að ríkisvaldið taki til sinna ráða
og reyni að koma í veg fyrir, að
smitberinn dreifi kvillanum. I
ákveðnum tilfellum er því sjálf-
sagt, að menn séu settir í sóttkví,
eins og stundum á sér stað.
Nú mætti að vísu segja, að ekki
sé enn fullkomlega sannað, að
reykingar hafi sjúkdóma í för með
sér. Þó eru líkurnar svo miklar, að
vísindamenn og þá einkum læknar
— eru farnir að tala um, að reyk-
ingar hafi í för með sér alvarlega
sjúkdóma, m.a. í hjarta- og æða-
kerfi, svo og krabbamein í lung-
um. Þetta hefur komið ótvírætt í
ljós við vísindalegar rannsóknir,
sem hægt er að gera án þess að
stofna lífi manna í hættu. Þannig
hefur ekki verið hægt að reyna
reykingar á mönnum sem til-
raunadýrum, vegna þess að slíkt
gæti haft hinar alvarlegustu af-
leiðingar í för með sér. En aftur á
móti hafa reykingar tilraunadýra
framkallað svo alvarlega sjúk-
dóma, að engum dettur í hug ann-
að en vara eindregið við eitrinu. I
Bandaríkjunum er þess til að
mynda krafizt, að í öllum auglýs-
ingum um vindlinga sé varað við
heilsuspillandi áhrifum þeirra og
á Islandi bannaði sjálft alþingi
auglýsingar á tóbaksvörum. Um
það var deilt á sínum tíma, en ekki
ástæða til að vega í þann knérunn
hér.
Skaðsemi reykinga er þvf nán-
ast sönnuð. Og haft er fyrir satt,
að nauðsynlegt sé að byrgja
brunninn, áður en barnið er dottið
oní hann. Sóttvarnir eru sjálf-
sagður hlutur í menningarþjóðfé-
lagi. Það er rétt sem landlæknir
sagði hér í blaðinu, að við eigum
ekki að fjárfesta í sjúkdómum,
heldur vörnum gegn þeim. Það
merkir þó ekki, að reykingamenn
eigi ekki að hafa leyfi til að hafa
tóbak um hönd eins og þeim sýnist
og taka þá áhættu á eigin heilsu,
sem því er samfara. Hitt er allt
annað mál, að reykingamenn eiga
ekki að hafa leyfi til að menga
andrúmsloftið, þannig að reyk-
ingar þeirra gætu skaðað þá, sem
ekki reykja en eru samvistum við
þá á almannafæri. Sá sem ekki
reykir, á að hafa leyfi til þess að
vera gjörsamlega laus við tóbaks-
reyk, ef hann kýs það. Láta mun
nærri, að fjórði hver reykinga-
maður hér á landi hafi hætt að
reykja á undanförnum árum. Er
það mikill árangur. En það er eng-
in ástæða til að þessir fyrrverandi
reykingamenn, né aðrir, sitji svo
uppi með það á opinþerum stöð-
um, eða á vinnustöðum, að aðrir
reyki fyrir þá með því að menga
loftið, sem þeir anda að sér. Það
þætti ekki ákjósanlegt að áfeng-
isneytendur drykkju fyrir aðra,
þannig að sá sem neytti áfengis
„smitaði" þá, sem kringum hann
væru.
Niðurstaðan er sú, að það er í
raun og veru frelsisskerðing, þeg-
ar reykingamaður reykir fyrir þá.
sem eru honum samvistum. Sá
vindlingareykur, sem brennur út í
andrúmsloftið, er af ýmsum talinn
mun skaðlegri en sú mengun sem
reykingamaðurinn andar ofan í
sig. Þeir, sem reykja ekki, en anda
þessari vindlingamengun ofan í
sig, gætu orðið fyrir skaðsamleg-
um áhrifum, jafnvel fengið
hjarta- eða æðasjúkdóma, eða
krabbamein, allt eftir því, hvert
upplagið er, heilsufarsástæður og
hve mikið það magn væri, sem þol-
andinn andaði að sér. Reykingar
eru því tvímælalaust samkvæmt
frelsisreglu John Stuart Mill
skerðing á frelsi þeirra sem ekki
reykja, og heyra undir sóttvarnir.
Frelsi
með fyrirvara
I Frelsinu segir John Stuart
Mill m.a.:
„Enginn maður og enginn fjöldi
manna hefur rétt til að banna
mannlegum einstaklingi, sem
kominn er til vits og ára, að lifa
lífi sínu, eins og honum sjálfum
sýnist. Sjálfur á hann mest í húfi.“
Þetta á sem sagt við reykinga-
manninn sjálfan og verðum við að
virða til fulls óskir hans um að
neyta tóbaks. En John Stuart Mill
bætir við nokkru síðar í riti sínu:
„Hvenær sem öðrum einstaklingi
eða almenningi er bakað tjón eða
búin hætta á tjóni, ber að beita
reglum siðferðis og laga. Að öllu
öðru leyti er hver einstaklingur
frjáls." Og ennfrcmur: „Margir
munu neita að fallast á þann
greinarmun, sem hér er gerður á
þeim þætti lífsins, sem einungis
varðar mann sjálfan, og hinum,
sem varðar aðra menn. Þeir munu
spyrja, hvernig nokkrar athafnir
einstaklings geti talizt öðrum
þegnum samfélagsins óviðkom-
andi. Enginn maður lifir einn utan
samfélagsins."
Niðurstöður John Stuart Mill,
boðbera einstaklingsfrelsis og
mannréttinda, eru þessar: „Ein-
staklingur ber enga ábyrgð gagn-
vart samfélaginu á þeim athöfn-
um sínum, sem varða einungis
hann sjálfan." En þó með þessum
fyrirvara: „Einstaklingur ber
ábyrgð gagnvart samfélaginu á
þeim athöfnum sínum, sem skaða
hagsmuni annarra. Við slíkar at-
hafnir má hegna honum að al-
menningsáliti, eða lögum, ef sam-
félagið telur slíkar hegningar
nauðsynlegar sér til verndar."
Bann við reykingum á almanna-
færi væri því ekki frelsisskerðing
að áliti John Stuart Mill, heldur
sóttvarnir. Nauðsynlegar varúð-
arráðstafanir vegna þess þær
skaða hagsmuni annarra. Þannig
hefur hinum ágæta þingmanni
Guðrúnu Helgadóttur því miður
mistekist í þetta sinn að eiga sam-
fylgd með Mill og frumreglu hans
um frelsið f því máli, sem hér hef-
ur verið til umræðu. En hún á von-
andi eftir að eiga þeim mun ör-
uggari samfylgd við hann í málum
sem merkari eru en reykingar á
almannafæri og varða heill og
mannréttindi einstaklinga hér
sem annars staðar.
En það er leitt til þess að vita,
að svona skyldi hafa farið þessu
sinni. Og Guðrún Helgadóttir fær
væntanlega mörg tilefni til að
vernda einstaklingsfrelsið á Al-
þingi íslendinga. Verður sú ósk
látin í ljós hér í lokin, að hún noti
þau tækifæri vel. En þá er ekki
víst að hún eigi ávallt samfylgd
með flokki sínum og stefnuskrá
hans. Þar er ríkið í öndvegi sam-
kvæmt frumreglu marxismans.
En hvernig væri að berjast fyrir
því sameiginlega, að allir íslenzkir
stjórnmálaflokkar, þ.á m. Alþýðu-
bandalagið, legðu fram tillögu
þess efnis á þingi SÞ, að kommún-
istaríkin efndu öll til frjálsra
kosninga þegnum sínum til handa.
Það yrði verðugt hlutverk. Og þá
gætum við krafizt þess sama hjá
kúguðum þjóðum eins og í Chile og
Nicaragua. Það gleddi John Stuart
Mill meira en þetta frelsi til að
menga andrúmsloft sígarettueitri.