Morgunblaðið - 17.12.1983, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 1983
MAÐUR SEM KUNNI
AÐ STJÓRNA LANDI
Bókmenntir
ÞÓR WHITEHEAD
Bjarni Benediktsson í aug
um samtídarmanna.
Ólafur Egilsson annaöist
útgáfuna.
Almenna bókafélagið.
I
Ég er sannfærður um að þeir
verða margir, sem eiga góðar
stundir með bókinni um Bjarna
Benediktsson á þessum jólum.
Bókin kom mér sannast sagna á
óvart. Þetta er ekki sagt af van-
trausti á alla þá ágætu menn, sem
þar rifja upp kynni sín af Bjarna.
Ég óttaðist einungis, að ekki væri
nógu langt liðið frá hinu hörmu-
lega fráfalli hans til að vanda-
menn hans, vinir og samstarfs-
menn gætu skrifað um hinn látna
leiðtoga af fullri hreinskilni. Ég sá
fyrir mér lýsingu á einni hlið
skapgerðar, sem átti sér margar
og ólíkar hliðar; einfalda mynd af
miklum og margslungnum manni.
Þessar efasemdir mínar reyndust
að mestu óþarfar. Bókin Bjarni
Benediktsson lýsir raunverulegum
manni, en ekki goði af því tagi,
sem birtist í sumum ævisögum ís-
lenskra stjórnmálamanna. Það
örlar að vísu lítið á gagnrýnu mati
á verkum Bjarna. Höfundarnir
eru allir að meira eða minna leyti
sammála um ágæti þeirra, enda
flestir úr hópi samherja hans.
Hins vegar tel ég, að bókin hafi
mikið gildi sem heimild um
stjórnmálamanninn Bjarna Bene-
diktsson, skapgerð hans, viðhorf
og baráttuaðferðir.
Það var ekki aðeins hispursleysi
höfundanna, sem kom mér á
óvart. Bókin er einnig miklu sam-
stæðari heild en ætla mætti af því.
að hún er skeytt saman úr ritgerð-
um og svipmyndum sextán
manna. Þetta sýnir, að umsjónar-
maður verksins, ólafur Egilsson
sendiherra, hefur afmarkað efn-
iskaflana skýrt og síðan skipað
þeim niður af kostgæfni og skyns-
amlegu viti. Á stöku stað óskaði ég
þess, að Ólafur hefði strikað út
endurtekningar, en hjá þeim er
stundum bágt að komast, eins og
hann getur um í inngangi. Ekki
spilla þær þó frásögninni svo heit-
ið geti, og bókin er hin ánægju-
legasta aflestrar.
Almenna bókafélagið hefur
mjög vandað til þessarar útgáfu
svo sem við hæfi er. Fjöldi for-
vitnilegra ljósmynda prýðir verkið
og það er skreytt og hannað af
listfengi. Þar leggjast á eitt Aug-
lýsingastofan Gylmir og prent-
smiðjan Oddi.
II
Hann var snemma bráðger og
svipmikill. Hann var talinn
heldur alvarlegur og fáskipt-
inn í bernsku, seintekinn en
einstaklega samviskusamur og
skyldurækinn.
Þannig lýsir Ólöf Benedikts-
dóttir bróður sínum í æsku. Hún
bregður upp lifandi myndum af
föðurgarði þeirra á Skólavörðu-
stíg, rammíslensku menningar-
heimili, sem mótað hefur öll
systkinin. Yfir frásögn hennar
hvílir þokki og stilling, sem eru
stíleinkenni þeirra, sem hand-
gengnir eru íslenskri bókmennta-
hefð.
Bókin er að öðru leyti „þroska-
saga“ stjórnmálamanns og þá
sögu segja þau öðrum fremur Ólöf,
Baldur Möller ráðuneytisstjóri og
Matthías Johannessen skáld.
Baldur lýsir Bjarna af hófsemd og
hispursleysi sem ungum lagapró-
fessor og miðaldra dómsmála-
ráðherra. Það leynir sér ekki af
lýsingum hans og annarra höf-
unda, að erfitt gat verið að vinna
með Bjarna og umgangast hann.
Má nærri geta, að þeir, sem aðeins
þekktu þessa hliðina á manninum,
bæru honum ekki vel söguna.
Skapríki Bjarna hefur eflaust háð
honum nokkuð framan af ævinni,
þótt erfitt sé að alhæfa um þetta,
því að í skapsmunum hans var í
senn fólginn veikleiki og styrkur.
Hann gat líka verið jafnfljótur að
sættast við menn og hann var að
reiðast þeim. Innan við skelina
virðist hafa blundað viðkvæm
lund. Enginn efaðist heldur um
það, að Bjarni gerði meiri kröfur
til sjálfs sín en nokkurs annars.
Þetta virðist hafa sætt menn bet-
ur við kröfuhörku hans og knúið
þá til að taka á öllu sínu samfélag-
inu til hagsbóta. Umfram allt voru
það þó gáfur hans og drengskapur,
sem gerðu hann aðnjótandi þeirr-
ar vináttu og virðingar, sem bókin
er vitnisburður um.
Það er ljóst, „að Bjarni mildað-
ist merkjanlega eftir því sem árin
liðu“ eins og Baldur Möller kemst
að orði. Matthías Johannessen
skáld lýsir Bjarna skýrast á þessu
skeiði. Frásögn Matthíasar lýkur
á Þingvöllum, þeim mikla vett-
vangi íslandssögunnar, þar sem
Bjarni undi sér best, þegar næði
gafst frá stjómarstörfum. Enginn
vinur Bjarna virðist hafa verið
honum jafn nákominn og Matthí-
as síðustu árin, og listræn frásögn
skáldsins skilur eftir „klið af
horfnu vori“.
III
Hvað segir bókin okkur um
stjórnmálahugmyndir Bjarna?
Geir Hallgrímsson utanríkisráð-
herra kveður svo að orði, að Bjarni
hafi fremur kosið „að vega og
meta og leysa vandamálin á
grundvelli heilbrigðrar skynsemi
og aðstæðna hverju sinni en fyrir-
fram ákveðinna kennisetninga. Þá
meginreglu hafði Bjarni þó ávallt,
ef völ var fleiri kosta en eins, að
velja leið frelsis en hafna höftum".
Bókin sýnir, að Bjarni aðhylltist
nokkrar aðrar meginhugmyndir,
sem vert er að gefa gaum. Jónas
H. Haralz bankastjóri vitnar í þau
orð Bjarna, að „hagsmunum heild-
arinnar" megi ekki fórna fyrir
hagsmuni „ýmissa sérfélaga", og
Ásgeir Pétursson bæjarfógeti
nefnir „yfirsýn hans um heildar-
hagsmuni". Ég held, að Bjarni
hefði með góðri samvisku getað
tekið sér í munn gamalkunnugt
orðtak, sem vinstri menn hafa
gert að sínu: Þjóðarheill ofar
einstaklingshag. Hugmyndin, sem
í þessu orðtaki fólst, var reyndar
eldri en allir vinstri flokkar lands-
ins. Hana má rekja til þjóðernis-
stefnu 19. aldar og forsjárhyggju
(paternalisma) konungsvaldins í
Norðurálfu. Bjarni Benediktsson
átti sér einmitt pólitískar rætur í
Sjálfstæðisflokknum gamla,
merkisbera íslenskrar þjóðern-
isstefnu. Þetta hefur vafalaust
verið ein ástæðan
til þess, að Bjarni kaus að ganga í
Frjálslynda flokkinn (arftaka
Sjálfstæðisflokksins gamla) frem-
ur en íhaldsflokkinn, áður en
þessir tveir flokkar runnu saman í
Sjálfstæðisflokkinn 1929. Ein-
staklingshyggja og markaðs-
hyggja, laissez-faire, sú stefna, að
ríkisvaldið hefði sem minnst af-
skipti af atvinnu- og félagsmálum,
átti sér miklu ríkari ítök í íhalds-
flokknum (arftaka Heimastjórn-
arflokksins) heldur en í Frjáls-
lynda flokknum.
Margir hafa talið það undarlega
þversögn, að þingræðis- og lýð-
ræðissinninn Bjarni Benediktsson
skyldi að einhverju leyti velja sér
Otto von Bismarck að fyrirmynd
eins og fram kemur í frásögnum
þeirra Agnars Kl. Jónssonar og
Péturs Ólafssonar fyrrv. forstjóra
og fornvinar Bjarna. Ég tel líka
víst, að Bjarna hafi ekki geðjast
að þeim siðlausu og gerræðis-
kenndu aðferðum, sem járnkansl-
arinn þýski greip oft til á ferli sín-
um. Én tvær meginhugmyndir
Bismarcks hafa þó fallið að þeim
sjónarmiðum, sem Bjarni virðist
löngum hafa fylgt, þ.e. að hag
heildarinnar yrði að setja ofar
einstaklings- og stéttarhagsmun-
um og almannavaldinu yrði að
beita til að koma á sættum milli
stétta. Takmark beggja var að
eyða stéttaandstæðum (og þar
með sósíalismanum, sem ól á and-
stæðunum), skapa eina og heil-
steypta þjóðarheild undir sterku
ríkisvaldi, sem lyti lögum. Hér er
komið að hugtakinu réttarríki,
Rechtstaat, sem var snar þáttur í
stjórnmálaskoðunum lögfræðings-
ins Bjarna Benediktssonar eins og
Agnar KI. Jónsson gerir glögga
grein fyrir í tengslum við land-
helgismál. Margir kennaranna í
háskólum Weimar-lýðveldisins,
þar sem Bjarni nam, litu á járn-
kanslarann sem brautryðjanda
réttarríkisins í Þýskalandi, svo að
jafnvel í þessu efni kann Bjarni að
hafa fundið til nokkurrar sam-
kenndar með Bismarck.
Ég þykist þannig hafa uppgötv-
að það af lestri bókarinnar, að
skoðanir Bjarna sóru sig í ætt við
klassíska íhaldsstefnu, „kon-
servatívisma" fremur en frjáls-
hyggju, „líberalisma". Annað sem
styður þetta er tryggð Bjarna við
menningararfleifð íslendinga,
virðing hans fyrir fornum hefðum
og stofnunum og trú hans á Guð.
í stjórnmálum gekk Bjarni hins
vegar ekki fram í trú á altækum
lausnum fremur en aðrir þeir
menn, sem kalla má íhaldssama í
besta skilningi. Hann tók þar að-
eins afstöðu eftir því sem vit hans
og skynsemi sagði tH um, en hafði
að leiðarljósi nokkrar meginhug-
myndir, sem rótgrónar eru í vest-
rænni menningu og þjóðfélags-
New York Times kostar
115 þúsund krónur á ári
Áskrift bandaríska blaðsins
New York Times kostar um
115.000 krónur á ári. Er þá
miðað við að blaðið komi í
flugi til landsins og að áskrif-
andi fái blaðið í gegnum bóka-
verslun.
„Þetta er nú kannski ekki
raunhæft dæmi,“ sagði Sigurður
Pálsson, starfsmaður bókaversl-
unar Sigfúsar Eymundssonar, en
hann kannaði áskriftarverð
blaðsins og reiknaði út hve dýrt
það yrði fyrir íslendinga að ger-
ast áskrifendur.
„New York Times er eitt
þyngsta blað sem gefið er út í
heiminum. Og það hefur enginn
maður hér á landi efni á að
kaupa þetta blað á hverjum degi
á þennan hátt. Verðkönnunin
sem ég gerði miðast við að fólk
fái blaðið sent í flugi beint frá
Bandaríkjunum og mikill hluti
kostnaðarins felst í burðargjald-
inu vegna þess hve blaðið er
þungt. Sumir hafa þó gerst
áskrifendur að sunnudagsblað-
inu sem er samsett af mörgum
blöðum. Við vorum hérna í eina
tíð með sunnudagsblaðið til sölu
í búðinni, fengum þau þá send i
gegnum svokallaðan „léttpress-
service" sem fólst í því að blöðin
fóru í flugi til Parísar og þaðan
með skipi til íslands. Á þennan
hátt er hægt að halda verðinu
töluvert niðri, en blöðin eru þá
líka 2—3 vikna gömul, er þau
berast í hendur lesandans. Hinn
möguleikinn er aftur á móti sá,
að fá blaðið 1—2 daga gamalt, en
þá er verðið líka rokið upp úr
öllu valdi.“
Sigurður tók það fram að
áskrift erlendra blaða væri dýr-
ari, fengi fólk hana i gegnum
bókaverslun, vegna þess að allar
vörur búðarinnar væru sðlu-
skattsskyldar og auk þess bætt-
ist álagning á raunverulegt
kostnaðarverð. „Ef fólk óskar
eftir fastri áskrift, borgar það
sig að fá hana milliliðalaust.
Einstaklingurinn þarf ekki að
borga söluskatt né heldur álagn-
inguna. f þessu dæmi, sem, eins
og ég sagði áðan, er engan veg-
inn raunhæft, kostar blaðið
3.035,5 dollara sem eru tæplega
85.000 krónur. Ég reiknaði með
10% álagningu og svo bætist
söluskatturinn, sem er 23,5%,
ofan á.“ Sigurður sagði að mörg
bandarísk blöð væru prentuð í
Evrópu og væri útgáfa þeirra þá
miðuð við Evrópumarkað. Blöðin
væru þá prentuð á sérstakan
þunnan og léttan pappír, sem
sparaði mjög mikið í flutnings-
kostnaði. Sem dæmi um slík blöð
nefndi hann „Wall Street Jour-
nal“ og „International", sem
kosta um 50 krónur f bókaversl-
un Sigfúsar Eymundssonar. Ein-
takið af New York Times myndi
hins vegar kosta rúmlega 300
krónur yrði það sent með flug-
pósti til landsins.