Morgunblaðið - 17.12.1983, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 1983
21
þróun. í stórnmálahugsun hans
var ekkert rúm 'fyrir staðleysur,
útópíur, byltingar eða póiitiska
ofsatrú af neinu tagi.
IV
Agnar Kl. Jónsson segir um
framgöngu Bjarna í deilunum um
Atlantshafsbandalagið 1949, að
hann, utanríkisráðherrann, hafi
þá staðið „sem klettur úr hafinu í
öllu þessu umróti". Ekki er að efa,
að í þessu máli leysti Bjarni af
hendi merkasta og erfiðasta hlut-
verk sitt í Islandssögunni. Þá var
gerð að honum harðari atlaga en
að nokkrum öðrum stjórnmála-
manni í sögu lýðveldisins. Það
þurfti sterkan stofn til að bogna
ekki í þeirri atlögu og sá styrkur
bjó í Bjarna, upplagi hans, upp-
eídi, trú og skoðunum. Hann skildi
glöggt, að andstaða Sósíalista-
flokksins við Atlantshafsbanda-
lagið spratt fyrst og fremst af
hugarórum um sælunnar reit i
austri og góða bóndann Stalín,
sem þar ríkti, og forystumenn
sósíalista dýrkuðu.
Þjóðvarnarmenn skynjuðu ekki
samtíð sína þessum frumstæða
skilningi, andstaða þeirra við inn-
göngu í Atlantshafsbandalagið
byggðist á öðrum forsendum eins
og Gylfi Þ. Gíslason fyrrverandi
ráðherra segir frá í bókinni.
Bjarni átti í raun ýmislegt sam-
eiginlegt með Þjóðvarnar-
mönnum, en hann hafði gert það
upp við sig, að íslendingar mættu
ekki sitja hjá, þegar lýðræðisríkin
reyndu að stöðva framsókn barb-
arismans úr austri. Hann sá þá,
það sem flestir sjá í dag, að sigur
Gúlagkerfisins hlaut að marka
endalok alls þess, sem íslending-
um er helgast. Með tilstyrk fram-
sýnna manna úr öðrum flokkum
eins og Eysteins Jónssonar og
Stefáns Jóhanns Stefánssonar
markaði Bjarni nýja stefnu, sem
tók mið af því, að við deildum ör-
lögum okkar með öðrum vestræn-
um þjóðum.
V
Jónas H. Haralz gerir ræki-
legasta grein fyrir viðfangsefnum
Bjarna sem forsætisráðherra.
Hann segir, að það hafi farið sam-
an, að Bjarni tók við forsætisráð-
herraembættinu af ólafi Thors
1963 og umskipi urðu í störfum
ríkisstjórnarinnar. Með viðreisn-
inni hafði ríkisstjórnin á fyrsta
kjörtímabili sínu leyst þjóðina úr
viðjum kerfis, sem um margt
minnti á kreppubúskapinn í
Austur-Evrópu. I stað þess að
halda áfram þessum umbótum
einbeitti stjórnin sér nú að því „að
halda aukningu verðlags og launa
innan heilbrigðra marka og varð-
veita með þeim hætti þann ávinn-
ing sem orðið hafði árin á undan".
Jónas segir, að Ólafur Thors hafi
sjálfur undirbúið þessa breytingu,
en framkvæmd hennar hafi komið
í hlut Bjarna, þegar hann tók við
embætti forsætisráðherra.
Á fyrri árum hafði það oft verið
hlutskipti Bjarna sem varfor-
manns Ólafs Thors að sýna and-
stæðingunum fyllstu hörku og
ósveigjanleika. Þetta virðist hafa
verið liður í þeirri merkilegu
verkaskiptingu, sem þeir höfðu
með sér og forvitnilegt hefði verið
að fræðast meira um. Tel ég það
reyndar galla á bókinni, að hún
skuli ekki lýsa jafnmikilvægum
þáttum og sambandi Bjarna og
Ólafs, og samkeppni „krónprins-
anna“ Gunnars Thoroddsens og
Bjarna um hásætið í Sjálfstæðis-
flokknum.
Þegar Bjarni tók við forsætis-
ráðherraembættinu, sýndi hann
það, sem fáir vissu, að hann átti
til jafnmikinn sveigjanleika sem
hörku, ef því var að skipta. Alls-
herjarverkfall hófst, en eins og
Jónas Haralz greinir frá, leysti
Bjarni það með samningum við
verkalýðsfélögin. Upp frá þessu
reyndi stjórnin að lifa í sátt við
verkalýðsforystuna með því að
grípa beint eða óbeint inn í kjara-
samninga. Tókst henni að draga
úr fáránlegustu kaupkröfum með
visitölubindingu og alls kyns ráð-
stöfunum svo sem fjárveitingum
til „félagslegra" húsbygginga,
niðurgreiðslum, verðstöðvun og
fjárfestingum eftir landsbyggða-
sjónarmiðum. Nú var það talið
sjálfsagt, segir Jónas, að bera
margvíslegar aðgerðir í efna-
hagsmálum undir verkalýðsfor-
ingjana og taka tillit til sjónar-
miða þeirra „eftir því sem tök
voru á“.
Jónas fer ekki dult með það, að
markmið Bjarna var að kljúfa
verkalýðshreyfinguna frá stjórn-
arandstöðuflokkunum til að
hindra þá í að misnota hreyfing-
una gegn stjórninni. Lýsing Jón-
asar á þessu er öll hin markverð-
asta, og Matthías Johannessen
lífgar upp á hana síðar í bókinni
með því að vitna í einkasamtöl við
Bjarna. Það er á Jónasi að skilja,
að stjórnin hafi unnið hálfan ef
ekki fullan sigur með málamiðlun
sinni á vinnumarkaðinum. Bjarna
hafi tekist að reka fleyg milli
verkalýðsforystunnar og stjórnar-
andstöðunnar og þjóðarbúið hafi
verið í góðu horfi, þegar áföllin
1967—68 dundu yfir. Jónas viður-
kennir, að öll stjórn efnahagsmála
hafi orðið erfiðari vegna tilslak-
ana ríkisstjórnarinnar, en aðal-
ávinningur stjórnarstefnunnar
hafi verið sá, að það ríkti „andi
gagnkvæms trausts og virðingar"
milli ríkisstjórnarinnar og verka-
lýðsfélaganna. Ella hefði Bjarna
aldrei tekist að leiða þjóðina í
gegnum erfiðleikana miklu
1967—68 og safna jafnvel í sjóði,
sem nægðu fyrir einni „veislu"
handa vinstri stjórn.
Það má gagnrýna þessar niður-
stöður Jónasar frá sjónarhóli
frjálshyggjumanna og rökin gætu
verið eitthvað á þessa leið: Ríkis-
valdið átti sem minnst að blanda
sér í kjarasamninga, en svara
ótímabærum kauphækkunum með
viðeigandi gagnráðstöfunum.
Undanslátturinn við verkalýðsfor-
ingjana varð til þess, að stjórnin
hætti að miklu leyti við að breyta
þjóðarbúskap okkar í það horf,
sem best gerist í vestrænum
velmegunarríkjum. Viðreisnin
stóð í raun aðeins yfir í eitt kjör-
tímabil, en eftir það óx opinber
forsjá á mörgum sviðum. Ríkið
viðurkenndi íhlutunarrétt verka-
lýðsforingjanna um mál, sem sam-
kvæmt stjórnskipun landsins, áttu
að vera í höndum löggjafar- og
framkvæmdavalds. Andi „gagn-
kvæms trausts og virðingar" milli
ríkisvaldsins og verkalýðshreyf-
ingarinnar entist ekki nema í
stuttan tíma.
Ég hefði óskað þess, að Jónas
hefði velt þessum atriðum fyrir
sér í sinni ágætu ritgerð. Mér þyk-
ir hann nokkuð gagnrýnislaus á
tímabilið 1963—70, þegar gætt er
að skoðunum hans í stjórnmálum.
Ég hefði einnig óskað þess, að
hann hefði gert einhverja grein
fyrir afstöðu Bjarna til hins
ólokna verks viðreisnarstjórnar-
innar, þ.e. til þeirra umbóta í
frjálslyndisátt, sem æskilegar
hefðu verið til að tryggja betur
framfarir í landinu. Mér finnst
sumt í bókinni benda til þess, að
Bjarni hafi aldrei borið jafnmikið
traust til „ósýnilegu handarinn-
ar“, sem Adam Smith nefndi svo,
og ýmsir frjálshyggjumenn fyrr
og síðar. Ihaldsmenn hafa löngum
óttast, að höndin ósýnilega gæti
seilst helst til djúpt í vasa fólks-
ins, ef henni væri gefinn laus
taumurinn. Þetta hafði Otto von
Bismarck í huga, þegar hann sagð-
ist styðjast við þá hefð „að taka
afstöðu með þeim, sem minna
mega sín í lífsbaráttunni". Bjarni
Benediktsson átti við það sama,
þegar hann sagði við Matthías Jo-
hannessen eftir júnísam-
komulagið fræga 1964: „... þeir
[verkalýðsforingarnir] vita að ég
er fólksins maður ... en ekki full-
trúi hagsmunahópa. Þeir vita að
ég er ekki heldur fulltrúi atvinnu-
rekenda, sem líta mig margir illu
auga“.
Eg efast ekki um, að Bjarni
Benediktsson vildi auka frelsið í
efnahagslífi Islendinga, en mér er
ekki ljóst af bókinni, hve langt
hann vildi ganga í þeim efnum.
Víst er, að Bjarna líkaði vel hlut-
verk sitt sem sáttamaður, og auk
þess virðist hann ekki hafa talið
sig eiga annars úrkosta en að setja
„þjóðarsáttina" ofar öðrum
markmiðum.
VI
Þá er komið inn í raunveruleika
íslenskra stjórnmála. Ef Bjarni
hefði ekki gengist fyrir málamiðl-
unum sínum, eru verulegar líkur á
því, að samfylking verkalýðsfor-
ystu og stjórnrandstöðu hefði tek-
ist að steypa stjórninni. Með því
hefði viðreisnin að engu orðið, aft-
ur hefði verið horfið til einhvers
konar haftabúskapar með verð-
bólgu og hóflausri skuldasöfnun í
útlöndum. I þessu ljósi -verða
niðurstöður Jónasar Haralz um
stjórnarstefnu Bjarna Benedikts-
sonar að teljast réttmætar. Afrek
Bjarna var að festa viðreisnina
svo í sessi hjá þjóðinni, að vinir
haftanna gátu ekki hrundið henni,
þegar þeir loksins fengu völdin.
Enda þótt utanríkisverslunin yrði
fyrir sínu mesta áfalli síðan í
kreppunni miklu, tókst honum að
verja og auka verslunarfrelsið og
skila af sér vaxandi þjóðarbúi. „Ég
kann að stjórna landi," sagði
Bjarni við vini sína á góðri stundu.
Stjórnmálasaga síðasta áratugar
sýnir, að hann hafði mikið til síns
máls.
Þessir höfundar rita bókina:
Ólöf Benediktsdóttir,
menntaskólakennari,
Baldur Möller, ráöuneytisstjóri,
Birgir ísl. Gunnarsson, alþingis-
maöur,
Agnar Kl. Jónsson, fv. sendiherra,
Ásgeir Pétursson, bæjarfógeti,
Jónas H. Haralz, bankastjóri,
Matthías Á. Mathiesen, ráöherra,
Árni Grétar Finnsson, lögmaöur,
Eyjólfur Konráö Jónsson, alþing-
ismaöur,
Davíð Ólafsson, seölabankastjóri,
Magnús Jónsson, bankastjóri,
Pétur Ólafsson, fv. forstjóri,
Gylfi Þ. Gíslason, fv. ráöherra,
Sir Andrew G. Gilchrist, fv. sendi-
herra,
Matthías Johannessen, skáld,
Geir Hallgrímsson, ráöherra.
UAi
KE'n'uNl
samin aí Beatrix Potter skömmu
upp úr síðustu aldamótum.
Pétur kanína er mesti œrslabelgur,
Tumi kettlingur óþekktarangi en
Jemína pollaönd vildi unga
eggjunum sínum út sjdlí.
Hinar upprunalegu og margloíuðu
litmyndir prýða hverja opnu,
Sigrún Davíðsdóttir
þýddi bœkurnar,
Hugljúíar sögur íyrir smáíólk.
SPURNING
Á HVERRIOPNU
Þar er spurt um starísheiti, dýrategund eða andheiti.
Og svarið er íalið bak við lítið spjald.
Skemmtilegur leikur og írœðandi.
Skemmtilegar bœkur, gœgjubœkurnar.
Bamabœkur
SAGAN UM
JEMÍNU POLLAÖND
SAGAN UM
PÉTUR KANÍNU

efttr
HEAIKLK PO ITT- R
<á
á
!«•***!***
„fcAt«*!#
BRAÐFALLEC
00 SKEMMTILEC
ÆVINTÝRI