Morgunblaðið - 17.12.1983, Blaðsíða 12

60
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 1983
Fordæmi Gröndals
Bókmenntír
Jóhann Hjálmarsson
Benedikt Gröndal Sveinbjarnarson:
RIT
Þriðja bindi.
Gils Guðmundsson sá um útgáfuna.
Skuggsjá 1983.
í þriðja bindi Rita Gröndals eru
Dægradvöl, ævisaga hans, og rit-
gerðin Reykjavík um aldamótin
1900 sem samin var að tilmælum
Valtýs Guðmundssonar og fyrst
birt í Eimreiðinni.
Dægradvöl er að öðrum verkum
Gröndals ólöstuðum merkasta
verk hans. Prósi þessarar bókar er
með ólíkindum: innblásinn, fullur
af ólgu og óvenjulegum sjónar-
hornum, fyrst og fremst hreinskil-
inn og afhjúpandi. Mesta krafta-
verkið er samt málið. í eins konar
sendibréfastíl, mjög einkalegum
renna saman alþýðleg frásögn og
akademískur túlkunarmáti.
Gröndal var einn lærðasti maður
á íslandi um sína daga, en líka
barnsleg sál í bestu merkingu
orðsins.
Það er til dæmis ljóst að hann
taldi sig vanmetinn af löndum sín-
um. Einnig þótti honum um margt
anda köldu í garð föður síns,
Sveinbjarnar Egilssonar, og kem-
ur það ekki síst fram í Dægradvöl
þar sem hann ver föður sinn
frækilega. Svo má ekki heldur
gleyma því að fordóma átti
Gröndal einnig til. Hann taldi til
að mynda Jónas Hallgrímsson til
smáskálda.
Um margt voru þeir líkir Bene-
dikt Gröndal og Þórbergur Þórð-
arson. En Þórbergur varð aldrei
sá bóhem sem Gröndal var í
innsta eðli sínu. Samt hafði Þór-
bergur slíka náttúru. Af Gröndal
hlýtur Þórbergur að hafa margt
lært. Mér þykir til dæmis Bréf til
Láru óhugsandi án Dægradvalar.
Og þannig mætti lengi halda
áfram að tala um brautryðjand-
ann Gröndal. Fáir sluppu undan
honum; hann var sá sem opnaði
dyrnar fyrir hinum frjálslega
prósa þar sem einstaklingurinn,
höfundurinn sjálfur, situr í önd-
vegi.
Mannlýsingar Gröndals eru
ólíkar öllum öðrum. í frumgerð
Dægradvalar birtist sjálfslýsing
hans, en hann felldi hana niður
við hreinritun. Hún hefst þannig:
„Ég er 64 þumlungar á hæð, vel
vaxinn og kviklegur, en sjaldan
held ég mönnum hafi greint meir
Virtúós við
hlióðnemann
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
Komiði sæl!: Vilhelm G. Kristinsson
ræðir við Sigurð Sigurðsson.
Útg. Vaka 1983.
Ætli fleirum en mér sé ekki svo
farið að hafa fengið fyrst nasaþef
og síðan áhuga á íþróttum, vegna
útvarpslýsinga Sigurðar Sigurðs-
sonar. Mætti segja mér það.
Stundum var meira gaman að
sitja við útvarpið og hlusta en fara
á völlinn. Það segir sína sögu um
leikni Sigurðar. Þó hygg ég að
hann hafi gætt heiðarleika í lýs-
ingum sínum og hvergi ýkt fram-
mistöðu okkar manna; þarna er ég
einkum að tala um fótboltaleikina.
Því að mér er í minni, að síðar
hlustaði ég á útvarpslýsingu hjá
öðrum íþróttafréttamanni (vel að
merkja, það var ekki Hermann
Gunnarsson) og varð ekki annað
af lýsingunni skilið en okkar menn
sæktu á báða bóga og bæru að
vanda höfuð og herðar yfir keppi-
nautinn, þótt þeir töpuðu að vísu
fyrir einhverja undarlega slysni.
Nokkru síðar sá ég svo leikinn í
sjónvarpi og kom þá heldur betur í
ljós að okkar kappar lágu í vörn-
inni allan tímann og dugði hvergi
til.
Á þeim árum, sem Sigurður er
að hefja störf hjá útvarpinu, er
búið þar við frumstæðari aðstæð-
ur en við getum gert okkur i
hugarlund nú, en þar hefur sjálf-
sagt einnig leikið um ganga per-
sónulegri blær, enda kemur það
fram í frásögn Sigurðar.
Bókin er ekki ævisaga í hefð-
bundnum skilningi, hér kemur
skrásetjari töluvert við sögu, at-
burðir eru ekki raktir nákvæm-
lega né í réttri tímaröð. En sagt
frá „lífshlaupi og ævintýri" eins
og það er orðað á kápusíðu. Og
Sigurður er góður frásagnarmað-
ur, hann er kíminn og sér skoplegu
hliðarnar á hinúm ýmsu mál-
um/vandamálum og Vilhelm G.
Kristinsson virðist hafa ágætt
vald á því að færa okkur Sigurð
sprækan og hressan í bókinni. Sig-
urður er hispurslaus og hrein-
skilnari um ýmsa menn og atburði
en við eigum að venjast um slíkar
bækur sem menn skrifa eða láta
skrifa eftir sér á besta aldri.
Hreinskilni Sigurðar fer þó aldrei
í öfgar og þótt auðfundið sé að
stundum hafi honum hitnað í
hamsi í samstarfi við ýmsa vinnu-
féiaga, yfirmenn, er notalegur
tónn í allri frásögninni. Hann seg-
ir einnig ýmsar snjallar skopsögur
og gerir óspart grín að sjálfum sér
í leiðinni, og talar af einlægni um
margháttuð mál, sem ýmsir hefðu
svo sem bara látið liggja kyrr.
Sigurður Sigurðsson bókarinnar
kemur mér fyrir sjónir sem ljúf-
menni og maður sem er verulega
skemmtilegt að kynnast. Þáttur
Vilhelms er án efa drjúgur og úr
samstarfi þeirra hefur orðið hin
hugnanlegasta bók í hvívetna.
á en um mig, hvort ég væri „lag-
legur“ eða „ólaglegur". Sumir hafa
fengið óbeit á mér, einungis af að
sjá mig, en margir hafa getað fellt
sig við mig, þegar þeir kynntust
mér betur. í rauninni er ég eftir
mínum dómi „ólaglegur", mig
vantar alveg það sem kallað er
fríðleikur eða andlitsfegurð ...“
Á einum stað í Dægradvöl segir
Gröndal frá Jóni bónda á Leirá.
Jón þessi sagði af sér frægðarsögu
í boði hjá Hannesi Stephensen
prófasti á Ytra-Hólmi. Eitt sinn á
skólaárum sínum hafði hann farið
um Langavatnsdal og mætt 20—30
menneygum griðungum: „hefði
hann ekki haft önnur ráð en fara
af baki og vaða út í vatnið undir
hendur; þar tók hann á móti
gröddum, hverjum af öðrum, og
sneri þá niður og drekkti þeim —
(þeir hafa náttúrlega beðið þol-
inmóðir eftir röð, að þeim yrði
drekkt)...“ Lýsing Jóns er enn-
fremur hjá Gröndal: „Jón á Leirá
var ekki hár, en þrekinn og sterk-
legur að sjá; höfuðið og svipurinn
var ægilegur, eins og eitthvert
caput mortuum eða „memento
mori“.“
Benedikt Gröndal Sveinbjarnarson
Um Jón Hjaltalín segir „að
hann hafi tekið menn svo hátt upp
á klofbragði, að fæturnir námu
loftið í forstofunni á Bessastöðum,
þar sem glímt var ...“
Mannlýsingar Gröndals verða
ekki allar endursagðar hér, en þær
eru yfirleitt einkennilegar.
Glöggskyggn hefur hann verið á
kosti og lesti manna og blandar
saman hinu góða og illa í fari
þeirra án þess að vægja neinum.
Meðal þess sem Gröndal segir
frá í Dægradvöl er vist hans með
kaþólskum sem hafði gildi fyrir
hann og þroskaði hann á marga
lund. Þar kemur við sögu hinn
frægi Djunki sem einnig er getið í
Heljarslóðarorrustu. Maður hefur
á tilfinningunni að Gröndal hafi
liðið einna best í andlegum þönk-
um sínum meðal kaþólskra í
hjarta Evrópu þar sem drykkur
var Rínarvín og ávexti skorti ekki.
Sjálfur taldi hann kaþólska hafa
bjargað sér frá að fara í hundana
á íslandi.
ógleymanlegar eru lýsingar
Gröndals á Grími Thomsen sem
gat verið „snefsinn og orðhvatur"
og oft „meinlegur og illhæðinn".
Þeir hafa verið skyldir Grímur og
Gröndal og ekki metnir að verð-
leikum í hinu smáa samfélagi nítj-
ándu aldar. En varast ber að
dæma heila öld. Eftir Gröndal að
dæma hafa synir þessarar aldar
verið hámenntaðir menn og
hrærst í skáldskap og fræðum.
Því miður varð hinn mikli snill-
ingur Benedikt Gröndal Svein-
bjarnarson dálítið eins og úti,
fylltist biturleik og vonbrigðum
vegna þess hve illa kvæðum hans
var tekið. Kvæðin eru vitanlega
ekki öll minnisstæð, en í prósan-
um var hann á undan flestum ef
ekki öllum.
Slungið ævintýri
Bókmenntir
Jenna Jensdóttir
Iðunn Steinsdóttir
Fúfú og fjallakrílin
Myndir teiknaði Búi Kristjánsson.
Bókhlaðan 1983.
Iðunn Steinsdóttir hefur sent
frá sér aðra bók sína. í fyrra kom
út bókin Knáir krakkar og var hún
mjög heilsteypt byrjandaverk,
byggð á sönnum atburðum, sem
gerst hafa í þjóðlífi okkar. Börn
höfðu mjög gaman af þeirri bók.
Nú hefur Iðunn horfið frá
raunveruleika dagsins á vit ævin-
týra og það stórra ævintýra. Litlu
fjallakrílin hennar búa uppi á
fjallinu ógurlega í afar skrýtnu
húsi, sem er skakkt og kúpulaga.
Krílin eru harla ólík að háttum,
útliti og innræti. Er hvert þeirra
skapað á þann hátt er hentar því
best til lífsbaráttunnar. Þannig er
krílið Fausi með hundrað fætur og
hundrað hendur, og veitir ekki af
þar sem hann vill fyrstur eignast
allt og gera allt. Krílið Hugi er
með ákaflega stórt höfuð af því að
hann reynir að skynja og skilja
allt.
Þannig mætti telja upp hvert
krílanna sem eru á annan tug.
Þótt þau búi öll í sama húsi eru
þau miklir einstaklingar í eðli
sínu og koma vart hvert til ann-
ars, nema þær Rísla og Snudda,
sem eru svo samrýndar að þær
vaxa saman á eyrunum.
Sagan ólgar af frásagnagleði og
höfundur er slyngur í því að beina
krílunum sinum í flókin uppátæki
sem af sér leiða mikinn og marg-
víslegan vanda, sen nær oftast að
lokum til allra krílanna og knýr
þau til að leita sameiginlega
lausna. Félagslegur þroski þeirra
eykst og ýmiss konar samhjálp
vex að sama skapi. Þau verða
skyggnari í uppsprettu vandamála
og um leið eygja þau fleiri lausnir.
Samt eru einstaklingskenndin og
eigingirnin oft yfirþyrmandi í fari
sumra krílanna.
Undrafuglinn Fú-fú, músin
Munda og dökkálfar koma öll við
sögu krílanna og samskipti við
þau leiða til margvíslegra atvika
sem öll hafa sín áhrif. Dvergurinn
með gullhringana er táknrænt
fyrirbrigði, einnig það sem áður
gerist í gull- og demantaleit kríl-
anna.
Sagan er býsna vel gerð, þó eru
víða lausir þræðir í henni sem eð-
lilegt er með svo mörg ólík kríli.
Iðunn Steinsdóttir
Það hvarflar að mér hvort höf-
undur hefði átt að ganga hreint til
verks og láta söguna gerast meðal
manna, þar sem fullorðið fólk
væru aðalpersónur í stað krílanna.
Ég hefi orðið þess vör að börn
hafa þekkt persónuleika margra
krílanna í sínum hópi. Eflaust
geta fullorðnir verið fundvísir þar
líka ...
Ef Iðunn Steinsdóttir sendir frá
sér sögu raunveruleikans trúi ég
að hún geti hrist upp víða í sam-
félagi okkar. Myndir eru að mínu
mati ágætar, einnig frágangur.
Einstök hljómsveit, einstök plata
Hljóm
otur
CL
9
Siguróur Sverrisson
Rolling Stones
Undercover
Mikið óskaplega held ég að 9
af hverjum 10 rokksveitum
heimsins yrðu yfir sig ánægðar
gætu þær afkvæmi á borð við
nýjustu plötu Rolling Stones,
Undercover. Að maður tali nú
ekki um ef þær gætu sent tvær
jafn frábærar frá sér í röð og
Tattoo You og Undercover.
Það er óhagganleg staðreynd
þótt Undercover sé 23. hljóð-
versplata Rolling Stones að
Jagger og co. eru síður en svo
nokkuð á undanhaldi. Þótt fjórir
þeirra séu komnir á fimmtugs-
aldurinn er ekki nokkur þreytu-
merki á þessari einstöku
hljómsveit að sjá.
Á Undercover tekst Rolling
Stones á frábæran hátt að inn-
leiða tísku nýrra tíma án þess þó
nokkurn tíma að missa sjónar á
þeirri tónlist, sem gert hefur
hljómsveitina að því ódauðlega
fyrirbrigði innan rokksins sem
raun ber vitni. Þegar talað er um
ódauðleika má með raun réttri
nota það í óeiginlegri merkingu
jafnt sem eiginlegri. Hvern hefði
órað fyrir því í mesta öldudal
Stones á árunum 1976—’80, að
þeir ættu eftir að rífa sig upp
með svo eftirminnilegum hætti.
Mér þótti Tattoo You vera
frábær plata þegar hún kom út.
Mér þykir hún enn vera frábær
og Undercover er að mínu mati í
engu lakari. Þessi plata er miklu
meira í takt við tímann án þess
Rolling Stones hafi nokkru sinni
þurft að elta tískufyrirbrigði.
Hún sannar hins vegar ótvírætt
að þeir félagar eiga ekki í vand-
ræðum með að bregða sér út af
sporinu til þess að kanna nýjar
slóðir og gera það svo sannfær-
andi að undrun sætir. Lögin
Undercover og Too Much Blood
eru góð dæmi um þessar tilraun-
ir.
Heildaryfirbragð Undercover
er ákaflega sannfærandi. Ekki
spillir fyrir að hljóðblöndunin er
dálítið óvenjuleg fyrir Stones:
trommur og þá sér í lagi bassi
mjög framarlega, og þetta gefur
tónlistinni óneitanlega „þéttara"
yfirbragð. Richards spreytir sig
á söng í laginu Wanna Hold You
og kemst vel frá því þótt ekki sé
röddin mikil. Wyman fer á kost-
um og fær að njóta sín meira en
oft áður — þökk sé hljóðblönd-
uninni að hluta. Þættir hinna
eru pottþéttir og jafn ómissandi
hluti af Stones-heildinni og
Tjörnin af miðbæ Reykjavíkur.
Haldi menn að Undercover sé
eitthvert nútíma-tilraunaverk af
hálfu þessarar einstæðu hljóm-
sveitar rokksins er það misskiln-
ingur. Hér er hins vegar að finna
nokkra nýja takta hjá þeim
gömlu, en dæmigerðu Stones-
lögin eru vissulega fyrir hendi.
Nægir þar að nefna She Was
Hot, Wanna Hold You og Too
Tough. í því síðastnefnda er
gamall „frasi" úr Jumping Jack
Flash rifjaður upp og notaður
snyrtilega.
Undercover sýnir og sannar að
Rolling Stones hefur vart gert
betur, hvað sem öllum sögusögn-
unum um að sveitin sé að leggja
upp laupana líður. Þetta er frá-
bær gripur, sem mælir með sér
sjálfur.