Morgunblaðið - 17.12.1983, Blaðsíða 22

70
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. DESEMBER 1983
V esturfaratal
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Júníus H. Kristinsson: VESTUR-
FARASKRÁ 1870—1914. 492 bls.
Sagnfræðist. H.í. Reykjavík, 1983.
Síðastliðinn vetur lést ungur
sagnfræðingur, Júníus H. Krist-
insson. Skömmu áður en hann lést
hafði hann lokið við að taka sam-
an skrá yfir þá Islendinga sem
fluttust til Vesturheims á liðinni
öld og í upphafi þessarar. Hann
átti þó eftir að semja yfirlitsrit-
gerð sem prenta skyldi með
skránni en entist ekki aldur til að
ljúka því verki. Nú hefur skráin
verið gefin út, geysimikið rit.
Sveinbjörn Rafnsson hefur séð um
útgáfuna og ritar formála. Þar
kemur fram að skráin tekur til
14.268 íslendinga sem fluttust
vestur um haf á fjörutíu og fimm
ára tímabili. Sveinbjörn tekur
fram að í skránni séu einungis
taldir þeir einstaklingar sem ör-
uggar skjallegar heimildir hafa
fundist um. En hann segir einnig:
»Enda þótt upplýsingum hafi ver-
ið safnað um svo marga vestur-
fara, er vissa fyrir því að ekki eru
öll kurl komin til grafar. Útflytj-
endurnir hafa verið enn fleiri, og
gætu þeir jafnvel skipt þúsundum
sem enn vantar.* Getur Svein-
björn þess síðan að embættismenn
hafi verið misjafnlega nákvæmir
með skráningu og sumir vestur-
farar hafi »með einhverjum hætti
komist hjá skráningu*.
Birtir eru í ljósriti samningar
sem Ameríkuagentar gerðu við
vesturfara, stórfróðleg plögg!
Auðséð er að mikill áróður hefur
verið í frammi hafður til að lokka
fólk vestur og margt gert til að
auðvelda því ferðina. Þá voru
skipafélög starfandi sem beinlínis
miðuðu reksturinn við þessa þjóð-
flutninga. Þarna var boðið upp á
eins konar sólarlandaferð — ævi-
langt!
Þá hafa verið gerð kort er sýna
hvernig útflutningurinn skiptist
eftir landshlutum. Langflestir
fluttust af Norður- og Austur-
landi. Öskjugosinu 1875 hefur oft
verið kennt um. Það lék bændur
grátt á Austurlandi. Flestir fóru
úr Þingeyjarsýslum og Norður-
Múlasýslu, 14—20%. Ur Húna-
vatns-, Skagafjarðar- og Eyja-
fjarðarsýslu fóru 7—10%. Harð-
indin milli 1880 og 90 hafa líka ýtt
á eftir fólki. Það var ekkert
sældarlíf að búa við hafís vor
hvert og stundum langt fram eftir
Hitt sýnist einnig munu hafa
vegið þungt — þegar horft er á
yfirlitskortið — að atvinnumögu-
leikar og atvinnuvegir lands-
manna og skipting þeirra milli
landshluta olli nokkrum aðstöðu-
mun á seinni hluta nítjándu aldar.
Á Norður- og Austurlandi
byggðist allt á búskap, landbún-
aði. Kuldatímabil komu því mun
verr við þá landshluta en aðra.
Sunnan- og vestanlands var mikill
stuðningur af sjávarútvegi, og
þaðan fluttust mun færri eða
1—4%. Til dæmis fluttust ekki
nema 1—2% úr Gullbringu- og
Kjósarsýslu. Þaðan var útræði
einna mest. Sama máli gegndi um
Rangárvallasýslu og Skaftafells-
Samhygð, já ást
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Hans-Jörgen Nielsen:
Fótboltaengillinn.
Frásögn.
Kristján Jóh. Jónsson þýddi.
Mál og menning 1983.
Danir eru kunnir fyrir kvenna-
bókmenntir. Svonefndar bók-
menntir hafa um margt verið
merkilegar, játningar öðrum
þræði, en í anda tímans. Að því
hlaut að koma að karlar tækju við
sér og skrifuðu eitthvað hliðstætt
um reynslu sína. Fótboltaengillinn
eftir Hans-Jörgen Nielsen er ein-
mitt slík bók, karlabókmenntir.
Fótboltaengillinn segir frá vin-
unum Frands og Franke, báðir frá
Amager í Kaupmannahöfn oggóð-
ir í fótbolta. Frands gengur
menntaveg, Franke heldur áfram í
fótboltanum og verður heimsfræg-
ur, keyptur af Vestur-Þjóðverjum.
Heimkominn er hann orðinn úr-
hrak og að sumu leyti vinurinn
einnig. Þeir eru báðir töluvert
misheppnaðir.
Fótboltaengillinn er að efni til
bréf Frands til sonar síns. Hann
er skilinn við konu sína, móður
sonarins, hefur flækst inn í einka-
líf Frankes með heldur betur
óhugnanlegum árangri. Bréfin eru
full af sjálfsásökun, en líka til-
raun til skilgreiningar á kynslóð
sem sprottin er úr jarðvegi stúd-
entauppreisnarinnar 1968 og of-
hlaðin vinstrirugli.
Þetta er fólk sem í upphafi
dreymir stóra drauma, en upp-
götvar smám saman ýmsar veilur
í eigin fasi og stendur að lokum
berskjaldað. Hugsjón og einkalíf
fara ekki saman.
Hans-Jörgen Nielsen lýsir mjög
vel lífi skólabarna á Amager,
vaknandi áhuga á kynlífi og ekki
síst þeim fögnuði sem fylgir því að
spila saman fótbolta, vinna sam-
an, skora:
„Það stórkostlega er að markið
skuli skorað á einmitt þennan
kæruleysislega, yfirþyrmandi
hátt. Það er það sem kemur mér á
óvart og Franke líka, að minnsta
kosti rýfur hann ofurhægt þvög-
una umhverfis sig, kemur til mín
og við horfumst í augu og danglar
létt í handlegginn á mér eins og til
að kvitta fyrir; í afstöðu okkar
hvors gagnvart öðrum er sam-
hygð, já ást sem annars finnst að-
eins í líkamanum eftir óvenju vel
heppnaðar samfarir."
Saga Hans-Jörgen Nielsens
fjallar semsagt um fótboltann,
samfélagið og kynlífið. Lýsingar á
kynlífi munu þykja dálítið óvenju-
legar vegna þess hve raunsæjar
þær eru og oft afhjúpandi.
Bernskumyndirnar frá Amager,
gelgjuskeiðið með gleði sinni og
niðurlægingu, eru óvenju skýrar
og vel gerðar.
Þetta er þegar á heildina er litið
markverð saga full af gagnrýni á
einstaklinga, stjórnmálaskoðanir
og samfélag, tilraun til að horfast
í augu við manneskjuna.
Þýðing Kristjáns Jóh. Jónsson-
ar er verulega gott verk.
sýslur. Þar var að vísu minni út-
vegur, enda hafnleysur með allri
strönd. En þessar sýslur höfðu
mikinn stuðning af útgerð í Vest-
mannaeyjum, þangað sóttu ungir
menn á vertíð, auk þeirra sem
réru frá Suðurnesjum.
Þá er birt tafla sem sýnir
hvernig flutningarnir skiptust eft-
ir árum. Athyglisvert er að sum
árin fluttust mun fleiri en önnur.
Flestir fóru 1887, hátt í tvö þús-
und manns. Mjög fáir fluttust
vestur árin 1895 og 96. Um alda-
mótin fjölgaði vesturförum aftur
og reis sú bylgja hæst aldamóta-
árið. Síðustu árin, sem skýrsla
þessi nær yfir, var enn nokkuð um
þessa flutninga. Og vitanlega var
þeim ekki að fullu lokið 1914. En
eftir það má líta á flutninga fólks
vestur um haf sem einstaklings-
bundna búsetuflutninga landa
milli en alls ekki skipulega fjölda-
flutninga eins og áður.
Langmestur hluti þessarar bók-
ar eru skrár yfir vesturfarana.
Þar er í fyrsta lagi tekið fram á
hvaða bæ og í hvaða hreppi og
sýslu vesturfari var búsettur fyrir
brottför. Síðan árið, sem hann
fluttist úr landi, nafn, staða, ald-
ur, útflutningshöfn, skip það, sem
hann fór með, ákvörðunarstaður
vestra og að lokum heimild. Með
orðinu »staða« er ekki alltaf átt
við atvinnustétt heldur allt eins
stöðu einstaklings í fjölskyldunni.
Frá bæ einum fluttust t.d.: »bóndi,
móðir hans, systir bónda, bróðir
bónda, systir húsfreyju, barn
hennar,* og svo framvegis. Lang-
flest var þetta sveitafólk. Auk
þess virðist sem litið hafi verið á
orðið »bóndi« sem nokkurt virð-
ingarheiti. Jafnvel frá Vest-
mannaeyjum fara fáir sem skráðir
eru undir starfsheitinu »sjómað-
ur«. Vitanlega var þetta fólk á öll-
um aldri — frá nýburum til öld-
unga. Margt barna var í hverjum
hóp, enda voru fjölskyldur barn-
margar. Og þó svo að eldgosi,
landþrengslum og harðindum sé
kennt um þennan landflótta, flutt-
ist fólk af stórbýlum allt eins og
kotum. Þetta var ekki allt fólk í
vanda statt. Meðal vesturfara
voru menn sem höfðu það gott en
vildu hafa það enn betra, freista
gæfunnar í landi með fleiri og
stærri tækifæri.
Nú þegar er byrjað að gefa út
manntöl frá nítjándu öld. Vonandi
verður því verki haldið áfram.
Gömul manntöl eru bráðnauðsyn-
legasta heimild sérhvers fræði-
manns. Þessi mikla vesturfara-
skrá er eins konar aukamanntal.
Þar er margan að finna sem af
eðlilegum orsökum datt út af
manntölum þeim sem hér voru
tekin á tíu ára fresti. Skrá þessi er
því jafngild manntölunum og
jafnnauðsynleg og þau. Samantekt
hennar hefur verið mikið verk.
Verðugt var að gefa það út nú í
minningu góðs fræðimanns sem
lést langt fyrir aldur fram.
Birgitta H. Halldórsdóttir:
INGA
útg. Skjaldborg 1983
Á kápusíðu er tekið fram að hér
sé á ferðinni „opinská lífsreynslu-
saga ungrar stúlku". Og hvað
skyldi svo teljast opinskátt nú um
stundir, þegar manni finnst svona
í aðra röndina að það sé nánast
búið að skrifa allt. En hér segir
sem sagt frá Ingu opinskáu, sem
býr í litlu plássi, líklega nálægt
stórstaðnum. Faðir Ingu er út-
gerðarmaður og meiri háttar í
plássinu. Hún hefur unnið í fiski,
er komin í skrifstofuvinnu og
hundóánægð. Það gerist aldrei
neitt. Hún vill eitthvað — eigin-
lega ekki Geira góða sem hún sef-
ur þó hjá. Eiginlega vill hún ekki
heldur verða neitt úr þessu, fyrst
Birgitta H. Halldórsdóttir
Af Geira góða
og Halli hrotta
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
hún gat ekki orðið heimsfræg
söngkona eins og Helena og co.
Svo að hún er í heldur drungalegu
skapi og brýtur heilann um þetta í
upphafi sögunnar. En það er ekki
langt að bíða að atburðirnir fari
að gerast: hún kynnist Halli á
balli, hann er æði og nú gleymist
Geiri snarlega og hún flytur inn
til Halls. Þó er sennilega eitthvað
bogið við Hall og endar náttúrlega
með ósköpum, hann reynist vera
bandbrjálaður eiturlyfjaneytandi
með meiru og flýr Inga nú snöf-
urmannlega af vettvangi. Foreldr-
um hennar líst ekki meira en svo á
þetta, svo að þau setja svefnlyf í
vínið hennar (!) og síðan er hún
borin rænulaus út í farkost föður-
ins og siglt með hana út á höfin
blá og breið til að gera hana að
manneskju. Kynni þeirra Geira
endurnýjast, hann missir annan
fótinn og þó ætlar hún að halda
tryggð við Geira — enda kemur
sem betur fer í ljós að hann hefur
ekki misst neitt af karlmennsk-
unni með fætinum ... Æ, æ, þegar
allt er loksins að verða gott þarf
þá ekki Guðmundur læknir að
skjóta upp kollinum. Og þá verður
ein sprengingin enn. Eftir mæðu
og sálarstríð bjargast þetta og
meira að segja er Geiri búinn að
koma sér upp öðrum kvenmanni.
Ég veit ekki hvort lýsingar á
uppáferðum eru það sem er talið
svona opinská lífsreynslusaga. Ef
höfundur kynni dálítið að tak-
marka sig og sýna ögn meiri ögun
hvað varðar efnið og þó ekki sízt
allar bólferðirnar sem eru fyrir-
ferðarmiklar og verða ansi
óinteressant og bragðdaufar þegar
fram í sækir, getur hún kannski
skrifað bermilega bók. Viljann og
áhugann vantar sannarlega ekki.
Stjörnurnar
segja ekki neitt
Hvað segja stjörnurnar um þig?
Grétar Oddsson tók saman.
Gunnar Baldursson myndskreytti.
Útg. Vaka 1983.
Sjáifsagt gildir einu hvað menn
segja: Það hafa allir meira og
minna lúmskt gaman að lesa um
stjörnuspádóma. Menn taka þetta
vitanlega misjafnlega hátíðlega,
sumir eru svo glöggir, að þeir sjá
samstundis í hvaða merki viðkom-
andi eru, og öll höfum við líka
skemmtun af að lesa, alveg sér-
staklega um okkur, og svo auðvit-
að um hvernig kunningjarnir og
vinirnir og ættingjarnir eru. Þó
svo við teljum okkur kannski vita
ögn um það: Við viljum sjá þetta
allt saman á prenti. Stjörnuspeki
af því tagi sem hér er átt við hefur
það sér til ágætis, að kostir og
gallar eru í góðu samræmi hvor
við annan. Ef eitthvað er athuga-
vert við okkur í einni línu fáum
við það bætt upp í þeirri næstu.
Svo að allir eru harla glaðir og
allir finna alltaf eitthvað sem
passar öldungis ljómandi vel.
Það er í sjálfu sér ágætlega til
fundið að gefa út svona bók á ís-
lensku, en hér hefur ekki tekist vel
til. Textinn er rýr og magur og
flausturslegur. Hvergi er tekið
fram upp úr hvers konar „fræði-
ritum" er unnið, en ósköp hlýtur
það að hafa verð gert í miklum
flýti, vandvirkni og áhugi á efninu
er vart merkjanlegur. Það er sem
sagt skaði af því að efnið í sjálfu
sér gæti verið prýðilegt aflestrar.
Vart Saga til næsta bæjar
Hljóm
otur
Sigurður Sverrisson
Saga
Heads or Tales
Polydor/Fálkinn
Einhvern veginn átti ég alltaf
erfitt með að skilja þær vinsæld-
ir, sem kanadíska sveitin Saga
aflaði sér meðal íslenskra popp-
unnenda jafnt sem annarra
landa. Kannski hef ég ekki lagt
mig nóg eftir að hlusta nægilega
eftir því athyglisverða hjá þess-
um kanadíska kvintett til þessa
því platan Heads or Tales kom
mér nokkuð á óvart.
Eftir að hafa rennt henni und-
ir nálina er ég nefniiega þeirrar
skoðunar, að hér sé á ferðinni
flokkur afbragðsgóðra hljóð-
færaleikara, sem meira að segja
eiga það til að semja góð lög —
en þó ekki í öllum tilvikum.
Fyrir þá, sem ekki þekkja til
sakar kannski ekki að hlaupa á
hljóðfæraskipaninni. Michael
Sadler syngur, Jim Chrichton
leikur á bassa, bróðir hans, Ian,
á gítar, Steve Negus á trommur
og Jim Gilmour á hljómborð.
Sem fyrr segir eru þetta af-
bragðs hljóðfæraleikarar og
Negus minnir stundum á Neil
Peart í Rush. Sá er hins vegar
enn betri að mínu mati.
Annars lýtur tónlist Sögu um
margt sömu lögmálum og tón-
listin hjá Rush. Báðar eru þessar
sveitir kanadískar. Það er mikið
borið í lögin hjá Sögu og stund-
um hreinlega svo mikið, að ligg-
ur við að þau kikni undan öllu
því sem á þau er hlaðið.
Á Heads or Tales er að finna
níu lög. Platan hefst á The Flyer,
sem er gott en dulítið poppað
lag. Þá kemur Cat Walk, sem er
mjög gott lag, og á eftir fylgir
The Sound of Strangers — ágætt
lag. The Writing fer þunglama-
lega af stað, en vinnur sig upp í
þrusugott „crescendo". Inter-
mission lokar fyrri hliðinni á
svolítið þreytulegan hátt.
Síðari hliðin er ekki eins góð.
Social Orphan er beinlínis þreytt
lag og The Vendetta enn lakara.
Scratching the Surface fylgir þá
og virðist ekki líklegt til afreka
framan af, en er um margt upp-
byggt eins og The Writing og
vinnur sig upp á sama hátt f lok-
in. The Pitch Man er lokalag síð-
ari hliðar og ekki nema rétt
sæmilegt.
Ég hef ekki heyrt fyrri plötur
Sögu, en þrátt fyrir ótvíræða
hæfileika á hljóðfærin finnst
mér Heads or Tales varla vera
mikið meira en miðlungs góð
plata. Slöku lögin eru allt of
mörg og það er sama hversu góð-
ur hljóðfæraleikurinn er — hann
gerir sjaldnast gott úr engu.
Getur oft bjargað fyrir horn, en
gerir það ekki hér.