Morgunblaðið - 10.02.1984, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 10. FEBRÚAR 1984
Mælt mál og málvöndun
— eftir Matthías
Jónasson
Um þetta efni er svo margt tal-
að og ritað, að enginn hnökri
myndi finnast í daglegu máli, ef
árangurinn svaraði þeim tilkostn-
aði. En hér sannast fom alþýðu-
speki, að sitt er hvað frumvarp
eða framkvæmd. Deilur magnast
og umræðan gengur án þess að
nálgast markið.
Nýjasta lotan er orðaskipti
þeirra Kristjáns Árnasonar lekt-
ors við Háskóla íslands ( HÍ) og
Ævars R. Kvarans leikara,
tveggja kunnáttumanna, sem
skylt er að hlýða á. Vöndun hins
mælta máls er Ævari hjartfólgið
mál, sem hann tekur sifellt upp að
nýju. í nýjustu greinum sínum
sakar hann heimspekideild HÍ um
að standa gegn úrbótum í fram-
burði tungunnar og bregðast
þannig hlutverki sínu. Undir þá
ásökun tekur Skúli Magnússon, er
hann spyr og svarar þannig: „Hver
er orsökin? Hver önnur en sú að
háskólinn vanrækir skyldur sín-
ar.“ (Mgbl. 2. sept. ’83.) Skúli þessi
má sitja í háu dómarasæti, ef
þessi orð eiga að fara honum vel í
munni.
Mig langar að fara nokkrum
orðum um málfærslu Ævars, enda
er hún frumlegri og fastari í
skorðum, auk þess sem annar
meginþáttur hennar, vöndun f
mæltu máli, fellur allvel að þeirri
skoðun, sem ég setti fram fyrir
röskum þremur áratugum og hefi
ámálgað tvívegis síðan. Ekki er ég
viss um að hafa lesið allt, sem
Ævar R. Kvaran hefir ritað um
framburð móðurmálsins, en grein-
ar hans í Morgunblaðinu hefi ég
lesið og hlýtt með athygli á út-
varpserindi hans.
Hversu sambærileg eða ósam-
bærileg sem skrif okkar Ævars
kunna að vera, erum við báðir
háðir sömu takmörkunum. Við
berum fram tillögur, gerum jafn-
vel kröfur, en höfum ekki vald til
framkvæmda. Kannski fara orð
okkar líka fyrir ofan garð og neð-
an hjá þeim, sem helst ættu að
„Roeky Horror Show“ var geysivel tekid og sýnt fyrir fullu húsi á
nemendamóti Verslunarskólans á miðvikudaginn. Á þessari mynd, sem
Gunnlaugur Rögnvaldsson tók, má sjá þau Jóhönnu Jónasdóttur og
Gísla Kærnested í einsöngshlutverkum sínum. Aukasýning verður á
söngleiknum í Háskólabíoi á raorgun.
„Rocky Horror Show“ endurflutt af
kór Verslunarskólans í Háskólabíói:
„Hef aldrei
séð nemendamótu
— segir kórstjórinn Jón Ólafsson,
sem þó var fjögur ár í skólanum
Kór Verslunarskólans frumflutti á miðvikudag ásamt hljómsveit
söngleikinn „Rocky Horror Show“ á nemendahátíð skólans. Söngleik-
ur þessi, sem m.a. hefur verið sýndur í kvikmyndahúsum hérlendis við
góða aðsókn, hefur ekki fyrr verið settur á svið hér heima. Hann var
sýndur fyrir fullu húsi á miðvikudaginn við geysimikinn fögnuð nem-
enda, kennara og annarra sem viðstaddir voru.
Eins og venja hefur verið und-
anfarin ár, verður efnt til auka-
sýningar á dagskrá nemenda-
mótsins og verður söngleikurinn
því endurfíuttur í Háskólabíói á
morgun, laugardag, klukkan 14.
Aðgöngumiðar verða seldir við
innganginn.
Að sögn Jóns ólafssonar hafði
iengi staðið til að sýna þennan
söngleik áður en loks var lagt til
atlögu við verkið nú. Jón er kór-
stjóri, auk þess sem hann útsetti
tónlistina og stýrir leik sex
manna hljómsveitar í tengslum
við söngleikinn.
,Ég fékk textana senda að
utan í sumar og ég eyddi miklum
tíma í að hlusta á lögin og hugsa
hvernig best væri að útsetja
>au,“ sagði Jón er Mbl. ræddi við
hann. „Við féllum frá því að
reyna að snara textunum yfir á
móðurmálið, enda er hætt við að
æir hefðu misst gildi sitt og ekki
fallið inn í þessa sýningu í þeirri
skrautlegu umgerð, sem um
hana er.“
Æfingar hófust í byrjun
október og stóðu nær sleitulaust
fram að frumsýningu. Sóley Jó-
hannsdóttir, danskennari, var
fengin til liðs við hópinn til þess
að þjálfa upp viðeigandi dans-
hreyfingar og taldi Jón að sam-
ræming söngs og hreyfinga hefði
tekist bærilega.
Sjálfur er Jón ólafsson ekki
alveg ókunnugur innviðum
Verslunarskólans. Hann útskrif-
aðist þaðan fyrir tveimur árum
eftir að hafa tekið virkan þátt í
félagslífinu. „Ég hef aldrei séð
nemendamót," segir hann. „Á
meðan ég var í skólanum söng ég
í þrjú ár í kórnum og eitt árið
var ég í hljómsveit. Undanfarin
tvö ár hef ég svo stjórnað kórn-
um.“
gefa þeim gaum, eins og Ævar
segir um fimmtán ára skrif sín.
I ritgerð minni, Móðurmálsnám
(Tímarit MM 1951, 3.h.) leiddi ég
rök að því, að hinn hljómandi
þáttur tungunnar, mælt mál, væri
hróplega vanræktur, svo að „rétt-
ur hreimur og eðlilegur málblær"
yrði að þoka í skólum vegna ofur-
kapps eftir lestrarhraða. Þar segir
m.a.:
„Rétt ritað mál, lesið á réttan
hátt, hljómar sem mælt mál. Hér
sannast enn á ný að sú rót, sem
allar greinar málsins vaxa af, er
tungan, hið hljómandi mál. Málið
er hið sama, rétt lesið af bók og
mælt af munni fram. Þannig num-
in lýkur tungan upp fyrir börnum
og unglingum dýrasta andlegum
auði þjóðarinnar, bókmenntun-
um.“ (242). Og sfðar:
„Þannig er vanræksla í kennslu
hins mælta máls að drepa alla lif-
andi orðsnilld. Þvf að mælskan
hvflir á tungu manns, ekki á penn-
anum. Hún krefst annarrar tækni
en ritlistin ...“
„Hér þarf að stinga við fótum.
Hér er þörf afturhvarfs. íslensku-
kennarar verða að snúa sér að
þeim mikilvægari verkefnum, sem
bíða þeirra. Stafsetningaræfingar
og skrifleg fullgreining ná aldrei
tilgangi sínum, meðan hljómfeg-
urð, myndauðgi og skýrleiki mælts
máls týnast og gleymast í skugga
þeirra. Ef við viljum innræta æsk-
unni málvöndun, bæði að hljómi,
orðavali og byggingu, þá verðum
við öllu framar að kenna henni að
tala málið skýrt og hreint, opna
eyru hennar fyrir hljómi og gerð 1
hins mælta máls, kenna henni að
þekkja og virða lögmál málfræð-
innar í hinum sfhvika straumi
þess. Hver unglingur, sem lýkur
námi, á að kunna að orða hugsun
sína viðstöðulaust, tala með eðli-
legum hraða svo hreint mál og
fagurt sem hann gæti ritað best,
tala með eðlilegum áherslum og
hreinum raddblæ." (245).
Grein þessi birtist lítið eitt
skerpt sem 10. kafli í bók minni
Nýjum menntabrautum (1955) og
um sama efni ræði ég f 15. kafla
bókarinnar, Nám og kennsla
(1971), en þar segir m.a.:
„Af þessu ætti að vera orðið
ljóst, að æfingar í raddbeitingu og
önnur þjálfun í notkun hins mælta
máls er ekki munaður, sem kenn-
arinn mætti vel spara sér, heldur
meginatriði góðrar lestrar-
kennslu." (247).
Á þeim þrjátíu og tveimur ár-
um, sem liðin eru frá birtingu
tímaritsgreinarinnar hafa tillögur
mínar um nýtt stefnumark og
breytta áherslu í námi og kennslu
íslenskrar tungu lítinn hljóm-
grunn fundið, nema ef telja skyldi
að tímaritsgreinin varð tilefni til
skopvísna, sem skáldmæltur kenn-
ari orti og fluttar voru á hátfðar-
fundi kennarasamtaka hér og öðr-
um viðstöddum til skemmtunar.
Matthías Jónasson
„Hugmynd mín er
sú, aö stóraukin rækt
verði lögð við kennslu
og þjálfun í mæltu máli,
allt frá þriðja eða fjórða
ári grunnskóla. Hún á
að tengjast lestri, en
takmarkast þó engan
veginn við hann, enda
fer meginhluti skóla-
kennslu fram á mæltu
íslensku máli.“
Að öðru leyti hefir málflutningur
minn fengið að liggja í þagnar-
gildi, bæði af þeirra hálfu, sem
voru honum andsnúnir sem og
hinna, er síðan hafa borið fram
svipaðar skoðanir.
Hugmynd mín er sú, að stórauk-
in rækt verði lögð við kennslu og
þjálfun í mæltu máli, allt frá
þriðja eða fjórða ári grunnskóla.
Hún á að tengjast lestri, en tak-
markast þó engan veginn við
hann, enda fer meginhluti skóla-
kennslu fram á mæltu íslensku
máli. Eftir þrjú skólaár er allur
þorri barna orðinn sæmilega læs.
Þá ætti að hefjast nýr þjálfunar-
áfangi í áheyrilegum lestri og
framsögn og standa til loka
grunnskólans. Vissulega þarf að
kenna skýran og hljóðréttan
framburð allt frá upphafi skóla-
göngunnar og veitir hljóðaðferðin
við lestur góð tök á því. Samt
þurfa börn að hafa náð nokkurri
lestrarleikni áður en þeim er ætl-
andi að losa sig frá bókinni að því
marki, að lestur þeirra nálgist
hreim hins mælta máls.
Rangt væri að gera sér tálvonir
Fyrri tónleikar
Crucifix í kvöld
Bandaríska pönkhljómsveitin
Crucifix kom hingað til lands síðdeg-
is í gær og heldur tvenna tónleika í
Reykjavík áður en hún hverfur af
landi brott. Báðir tónleikarnir verða
í Félagsstofnun stúdenta, í kvöld og
annað kvöld. Hefjast þeir kl. 22.
Crucifix kemur héðan frá Bret-
landi, þar sem hljómsveitin hefur
verið á tónleikaferðalagi, m.a. til
þess að kynna nýútkomna plötu
sína, „Dehumanization“. Sú plata
er nú í 9. sæti óháða breska list-
ans.
Á tónleikunum í kvöld og á
morgun munu nokkrar íslenskar
hljómsveitir koma fram með
Crucifix. Vonbrigði kemur fram
bæði kvöldin og líkast til Oxsmá.
Hljómsveitin Beatnecks kemur
einnig fram í kvöld, en annað
kvöld, laugardag, leikur hljóm-
sveitin Askur Yggdrasils fyrsta
sinni.
Sú hljómsveit er skipuð tveimur
meðlima Vonbrigða, þeim Árna og
Þórarni, og þremur meðlimum úr
hljómsveitinni Kukl. Það eru þeir
Sigtryggur Baldursson, Einar
Melax og Guðlaugur óttarsson.
Að sögn Ásmundar Jónssonar
hjá hljómplötuútgáfunni Gramm,
sem stendur fyrir þessari heim-
sókn Crucifix, verður ekkert ald-
urstakmark á tónleikunum, þann-
ig að allir þeir sem áhuga hafa á
tónleikunum, ættu að komast að
svo fremi húsrúm leyfir.
um skjót umskipti, en með raun-
sæjum undirbúningi mætti þó ná
verulegum árangri. En hvað er
raunsær undirbúningur? Hér er
ekki rúm til að skýrgreina það, en
þó vil ég nefna tvö atriði. Kennar-
ar eru yfirleitt vel talandi, samt
þyrfti að halda með þeim sérstök
þjálfunarnámskeið. I öðru lagi
þyrfti að fella út úr námsskrá þýð-
ingarminna efni til að rýma til
fyrir aukinni móðurmálskennslu.
Það væri blindni að taka upp nýj-
ar námskröfur, að þeim óbreytt-
um, sem nú gilda.
Ævar Kvaran setur lögboðinn
samræmdan framburð sem frum-
skilyrði þess, að teljandi árangur
náist. Án slíkrar samræmingar
séu allar tillögur til úrbóta „ekk-
ert annað en óskalisti um fram-
burð“. í þeim málum hafi ekkert
gerst og muni ekkert gerast „fyrr
en lærðir menn sýna þann kjark
að samræma framburð móður-
málsins” (sbr. Mgbl. 28. maí 1983).
Margir hafa andæft þessari
skoðun. Þeir telja landshluta-
bundin tilbrigði í framburði og
orðaforða til kosta, sem tungan
megi ekki glata. Sú er einnig mín
skoðun og ég tel að miklum
árangri mætti ná án fullrar sam-
ræmingar í framburði. Margs kon-
ar skekkjum og slappleika mætti
útrýma, þó að ekki yrði vikið frá
framburði þess málsvæðis, sem
börnin eiga heima á. Ekki má
heldur einblína um of á framburð-
inn, vöndun hins mælta máls tek-
ur til miklu víðara sviðs. Marg-
víslegar villur og málleysur tíðk-
ast, sem í engu snerta framburð,
en eru þróun tungunnar mjög
hættulegar, er þær ná að festast.
Og nánar skoðað. Væri unnt að
samræma framburð með laga-
boði? Þó að framburðarmunur
mílli landshluta sé ekki mikill,
nærist hann af tungurótum tal-
andi manna. Hver vill fórna því
máli sem vaxið hefir á tungu hans
frá frumbernsku og þiggja i stað-
inn tungutak úr öðrum landsfjórð-
ungi? Lifandi mál sprettur af eðli
fólksins og breytist með því, en
með lagaboðum verður því trauðla
haggað. Hér stöndum við frammi
fyrir hindrun, sem ekki sprettur
af tómlæti einhverrar stofnunar
eða starfsmanna hennar, heldur
af eðli lifandi tungunnar, sem er
andstætt kaldri rökhyggjuskipan.
Með samstilltu átaki kennara-
stéttarinnar, sem nú eflist enn að
menntun og áliti, mætti okkur
auðnast að laða börn og ungmenni
til að beita tungutaki síns lands-
hluta eins skýrt og áheyrilega og
hæfileikar hvers og eins leyfa
framast.
P.S.
Þessi grein var samin, þegar
orðaskipti stóðu milli Kristjáns
Árnasonar og Ævars Kvaran. Mér
fannst þá kannski komið nóg. Ég
lagði hana til hliðar. En grein
Helga Hálfdanarsonar: í bakka-
fullan læk og Matthías Johannes-
sen: Viltu vera mem? ýtti við mér
og ég ákvað að láta hana flakka.
Matthías Jónasson er próíessor
emcritus írá Hískóla lslands.