Morgunblaðið - 26.02.1984, Blaðsíða 38

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. FEBRÚAR 1984
Kartöflur og kartöflunotkun ís-
lendinga er mjög til umræðu eftir að
alþingLsmaður varpaði þeirri sögu-
skýringu fram í sjónvarpi að al-
menningur á íslandi hefði ekki farið
að borða kartöflur fyrr en um eða
eftir 1930. Hefur fólk úr öllum
landshornum hringt til blaðsins til
að mótmæla þessu. Kveðst muna
kartöflurækt á almennum bæjum í
sinni sveit frá aldamótum og hefur
eftir áum sínum frásagnir af slíku.
Aftur á móti kemur fram í nýja vísi-
tölugrunninum að kartöfluneysla
vísitölufjölskyldunnar á íslandi hef-
ur á síðustu árum minnkað úr 250
kg. á ári í 98 kg. og neyta fslend-
ingar skv. könnun 1978 til 1979 ekki
nema 270 gramma á dag. Þótt vond
kartöfluræktunarár komi alltaf öðru
hverju þá munu kartöflur þó ræktað-
ar á um þúsund hekturum lands á
íslandi. Kn kartöflur bárust fyrst til
landsins um miðja 18. öld og hafa
síðan verið hér ræktaðar til innan-
landsneyslu, svo sem sjá má af ýms-
um heimildum, mismikið að vísu. Er
af gefnu tilefni ástæða til að rifja þá
sögu nokkuð upp. Er hér gripið af
handahófi niður í heimildir frá þess-
um 225 árum, þeim til fróðleiks sem
vilja vita.
Kartöflugarður fremst á myndinni við Stiftamtmannshúsið í miðbæ Reykjavíkur. Kringum hann er myndarlegur grjótgarður. Fjærst ber Landakot við himin
á þessari mynd sem sýnir Eymundssonarhornið og byggðina við sunnanvert Austurstræti um 1882. Myndin er úr Ijósmyndabók Sigfúsar Eymundssonar.
artöflur hafa veriö
ræktaðar á íslandi í 225 ár
Teknar upp kartöflur með nútímaaðferðum.
Fyrstu kartöflur hafa borist til-
tölulega snemma til íslands miðað
við samgöngur, því þær bárust
fyrst til Spánar á 16. öld með
landkönnuðum í Vesturheimi.
Þegar Pizarro og menn hans komu
fyrstir Evópumanna 1531 til Perú
á vesturströnd Suður-Ameríku,
var þar fyrir mikið menningarríki
Inka. Lýsti það sér m.a. í jarðrækt
íbúanna, sem ræktuðu miklar ekr-
ur, veittu á þær vatni og báru á
þær fuglagúanó. Á láglendi rækt-
uðu þessir indjánar mikið af kart-
öflum, og höfðu með sér lög og
reglur um ræktun kartöflunnar.
Þótt kartaflan væri mest sem
skrautjurt og í grasafræðigörðum
i Mið- og Suður-Evrópu 17. öldina,
er það ekki fyrr en á 18. öld að
kartaflan fer verulega að ryðja sér
til rúms og hún þokast þá hægt og
þétt norður eftir Evrópu er á öld-
ina líður. Til Noregs fluttust kart-
öflur um miðja 18. öldina eða um
líkt leyti og þær fóru að ryðja sér
til rúms í Danmörku, enda var
Noregur þá eins og við í ríkjasam-
bandi við Danmörku. Og hingað til
íslands voru fyrstu kartöflurnar
fengnar til ræktunar 1758.
Gat bætt kornskortinn
{ tilefni af 200 ára ræktunar-
sögu kartöflunnar á íslandi skrif-
aði dr. Sturla Friðriksson í grein í
Garðyrkjuritið 1959. Þar kemur
fram að á árinu 1670 skrifaði Gísli
Magnússon sýslumaður á Hlíðar-
enda Birni syni sínum í Kaup-
mannahöfn og bað um að senda
sér kartöflur og fræ þeirra. En
Gísli mun þó sennilega ekki hafa
fengið þessa sendingu, því kartöfl-
ur bárust ekki til Danmerkur fyrr
en um 1719 og almenn ræktun
þeirra ekki hafin fyrr en löngu
seinna. Sturla segir líka frá því að
vorið 1758 hafi F.W. Hastfer sett
niður kartöflur á Bessastöðum á
Álftanesi og fékk um haustið góða
uppskeru, þá fyrstu hér á landi, en
hann hafði verið sendur hingað af
konungi til að stofna sauðfjár-
ræktarbú. Björn Halldórsson pró-
fastur í Sauðlauksdal pantaði
sama ár skeffu af kartöflum frá
Kaupmannahöfn, sem ekki komu |
fyrr en í ágúst, því skipið hafði
verið lengi á leiðinni. Höfðu kart-
öflurnar eðlilega spírað mjög á
leiðinni og voru komnar í einn
þófa. Tók sr. Björn það þá til
bragðs að hann setti þófann eins
og hann var í stórt ílát og huldi
moldu. Þetta hafði þann árangur
að hann fékk nokkrar kartöflur úr
þófanum um haustið. Sama ár fær
hann nýtt útsæði nægilega
snemma til að fá góða uppskeru.
Guðlaugi Þorgeirssyni, prófasti í
Görðum á Álftanesi heppnaðist þá
líka að fá fullþroskaðar kartöflur
og hefur deilt þeim út til vina
sinna. Sá Eggert ólafsson stórar
kartöflur hjá sr. Guðlaugi í Görð-
um 1762. Og þá eru fleiri komnir
af stað, svo sem Davíð Scheving
sýslumaður í Haga á Barðaströnd,
sem fékk stórar kartöflur um
haustið. Rekur dr. Sturla í fyrr-
nefndri grein heimildasögu kart-
öflunnar áfram í tvær aldir. En í
upphafi segir hann:
„Á íslandi var fátt eitt jurta, er
nota mátti til manneldis, enda
hafði þjóðin lengst af verið upp á
aðra komin með allan kornmat.
Kornræktunartilraunir á 18. öld
höfðu að mestu mistekizt, en
mönnum skildist brátt, eftir
fyrstu tilraunir með ræktun hins
suðræna ávaxtar, sem hér var
kallaður jarðepli eða kartöflur, að
hann gat vaxið og þroskazt í ís-
lenzkri jörð og bætt að nokkru
kornskortinn. Áð vísu gekk hægt
með útbreiðslu kartöfluræktunar-
innar hér á landi fyrst í stað, og
oft hefur legið við að uppskeru-
brestur yrði af völdum illra veðra
og sjúkdóma á þessu 200 ára tíma-
bili sem kartaflan hefur verið hér
í ræktun. Kartöfluræktun fór þó æ
vaxandi og nú er svo komið, að
varla er sá matur fram reiddur, að
ekki séu þar einnig karftöflur með
hafðar. Eru nú (1959) ræktaðar
um og yfir 90 þúsund tunnur af
kartöflum í landinu."
Brauð jarðar og himnagjöf
Ekki hafði gengið vel að fá
menn til að taka upp kartöflu-
neyslu í Evrópu, en árið 1770 varð
uppskerubrestur og hallæri í
Mið-Evrópu, sem stóð í þrjú ár og
þá tóku allir sem vettlingi gátu
valdið sjálfkrafa upp kartöflu-
rækt. Sá aimenningur þar syðra
þá og skyldi fyrst þörfina og lærði
að hagnýta sér þessa ágætu fæðu
og nú var kartöflunni þar, svína-
matnum, sunginn lofsöngur og
hún nefnd „brauð jarðarinnar" og
himnanna gjöf“, skrifar Hannes
Þorsteinsson í „smábroti úr sögu
kartöflunnar" árið 1924. En
hvernig ætli fyrstu tilraunum hafi
verið tekið hér á landi. Grípum
niður í frásögn Eggerts Ólafsson-
ar og Bjarna Pálssonar, sem eru
að lýsa tilraunum sr. Björns í
Sauðlauksdal er byrjað hafa ná-
lægt 10 árum áður: „íslenzk jarð-
epli þola allvel kulda. Er þau eru
nægilega djúpt í moldinni, svo að
vor- og haustfrost nái ekki til
þeirra, kemur það ekki að sök þótt
moldin gaddfrjósi I nokkurra
þumlunga lagi ofan á þeim. Jarð-
arávöxtur þessi hefur náð miklum
vinsældum á fslandi, svo að menn
telja mat þann, sem úr jarðeplun-
um er gerður, ekki einungis jafn-
gildi kornmatar, heldur stundum
enn betri, eftir því hversu hann er
tilbúinn. Nánari skýrsla um þess-
ar fyrstu tilraunir sr. Björns er í
Iitlu riti, sem nýprentað er um
þær. Þá má það vera öllum rétti-
lega hugsandi landsbúum hvöt, að
konungur hefir sýnt velþóknan
sína á þessu starfi hans með því
að sæma hann heiðurspeningi í
viðurkenningarskyni fyrir það.“
Mun þetta vera bæklingur sem
Landbúnaðarfélagið lét prenta
1772 um kartöfluræktun eftir
danskan prest, Trojel, og útbýta
ókeypis. Landbúnaðarfélagið
veitti líka Skúla Magnússyni silf-
urpening fyrir kartöfluræktun
1781.
Þegar kemur fram undir alda-
mótin virðist kartöfluræktun far-
in að breiðast út. Thodal stiftamt-
maður hafði hvatt landsmenn
mjög til kartöfluræktunar og
sama gerði eftirmaður hans, Lev-
etzow. Þegar hann flutti héðan
vorið 1790 var kartöflugarður svo
að segja við hvern bæ á Álftanesi
og einnig á Innnesjum. Um þetta
segir t.d. Sveinn Pálsson, sem er á
ferðalagi 1791—97: „Eftir skamma
dvöl á Bessastöðum fór ég út að
Görðum. Þar á Bessastöðum, í
Nesi hjá Birni lyfsala og í Reykja-
vík hjá Scheel fangaverði eru
bestu matjurtagarðar um þessar
slóðir. Markús prófastur Magnús-
son í Görðum hefur meira að segja
fengið flestalla bændur í sóknum
sínum til að gera kálgarða og sjá
þeir sér auðvitað hag í því.“
í februarmánuði er Sveinn að
lýsa hópi stokkanda og segir þá:
„Oftast komu þær í kartöflugarða
og rótuðu ákaft í moldinni eftir
einhverju æti, sem mér tókst ekki
að finna við nákvæma leit.“ Þó
segir Magnús Stephensen í eftir-
mælum 18. aldarinnar, að þá hafi
verið mjög örðugt að fá alþýðufólk
til að eta kál og kartöflur, jafnvel
þótt hungur væri fyrir dyrum.
Áfram stiklum við á stakstein-
um og grtpum niður i heimildir.
Nú árið 1806 hjá dr. Sturlu: „
Landbúnaðarfélagið hafði haldið
áfram að veita verðlaun fyrir
kartöfluræktun og oft hafði það
sent útsæðiskartöflur til landsins,
en fram að þessu hafði útbreiðslu
kartöfluræktunarinnar miðað
hægt áfram hér á landi." Og 1814:
„Þegar aðflutningar á kornvöru