Morgunblaðið - 30.03.1984, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 30. MARZ 1984
ÖRVERUFRÆÐI
eftir dr. Ara Kr. Sæmundsen
AIDS — Erum við einhverju nær?
Samanlagður fjöldi AIDS-tilfella í Bandaríkjunum, samkvæmt tölum Center for Disease Control, í byrjun september
1983.
Nokkuð hefur verið hljótt um
AIDS að undanförnu. Þó birtast
alltaf annað slagið fréttir af
AIDS-tilfellum í ýmsum löndum,
ásamt tilheyrandi vangaveltum
um sjúkdóminn. Nýlega bárust
fréttir af því að tekist hefði að
einangra veiru úr rhesus-apa, sem
olli sjúkdómseinkennum Iíkum
AIDS, þegar henni var sprautað í
heilbrigða apa sömu tegundar.
Hafa menn bundið nokkrar vonir
við þessa uppgötvun.
Bandaríkjamenn sinna AIDS-
rannsóknum af miklum móði. Það
er ekki óeðlilegt, þar sem sjúk-
dómsins varð fyrst vart þar í landi
og þar hefur lang flestum tilfell-
um verið lýst. Er áaetlað að fórn-
arlömb AIDS í Bandaríkjunum
séu um þrjú þúsund (mynd) og
stöðugt taka nýir einstaklingar
sjúkdóminn. Enn sem komið er, þá
er yfirgnæfandi meirihluti þeirra,
sem veikjast hommar, eða á bilinu
70—80% allra tilfella. Er nú svo
komið að bandarísk heilbrigðisyf-
irvöld hafa lýst AIDS baráttumál
númer eitt. Miklum peningum er
varið í AIDS-rannsóknir og hafin
er útgáfa sérstaks vísindarits
„AIDS Research", þar sem vís-
indamenn geta kynnt nýjustu
niðurstöður sína og viðrað nýjar
tilgátur.
Fjöldi ráðstefna hafa verið
haldnar, þar sem menn hafa
kynnt niðurstöður sínar og hug-
myndir, og rætt við kollega sína
um þetta vandamál. í nóvember
síðastliðnum var ein slík ráð-
stefna haldin á vegum New York
Academy of Sciences. Þar voru
saman komnir allir færustu
AIDS-sérfræðingar veraldar og
reifuðu málið. Engin afgerandi
niðurstaða fékkst á þessari ráð-
stefnu, en þarna var saman komin
töluverð vitneskja um þennan
sjúkdóm og verður nú reynt að
gera því helsta skil hér.
Ekki verður farið nánar út í
sjúkdómseinkennin hér, en látið
nægja að minna á að upprunaleg
orsök AIDS er almenn bæling
ónæmiskerfisins, þ.e. frumu-
bundna ónæmiskerfisins. Þetta
veldur aftur því að líkaminn er
næsta varnarlaus og afleiðingarn-
ar eru krabbamein og lífshættu-
legar sýkingar af völdum ýmissa
örvera (Morgunblaðið 20. ágúst
1983). Flestir virðast halda að
upprunalega orsök AIDS megi
rekja til veirusýkingar. Hafa
margar veirur einangrast úr
AIDS-sjúklingum, og mætti þar
nefna Epstein-Barr-veiruna,
cytomegaloveiruna og hepatítis-B-
veiruna. Þó treystir enginn sér til
að benda á eina umfram aðra. Hin
ákafa leit að ákveðinni veiru hefur
leitt til þess að menn eru farnir að
tala um „veiru mánaðarins" í
spaugi. Þrátt fyrir það, þá er einn
flokkur veira, sem athygli manna
hefur beinst meir að á síðustu
mánuðum, en það eru svokallaðar
retróveirur. Veira sú, sem ein-
angrast úr öpum, og nefnd var hér
að ofan, er einmitt úr hópi þessara
veira. Ein veira önnur, sem hefur
verið mikið í sviðsljósinu, er svo-
kölluð T-frumu veira (Human T-
cell leukemia/lymphoma virus),
en sú veira einangraðist fyrst úr
sjúklingi með eitlakrabbamein af
T-frumu gerð. Það eru einmitt
T-eitilfrumur, uppistaða frumu-
bundna ónæmiskerfisins, sem
verða hvað verst úti í AIDS.
Þriðja retróveiran, sem á íslensku
mætti kalla eitlabólguveiruna
(lymphadenopathy virus), og upp-
götvaðist á Pastur-stofnuninni í
París, hefur einangrast úr frönsk-
um AIDS-sjúklingum. Aðrar veir-
ur, sem nefndar hafa verið eru
m.a. svínasóttarveiran (African
swine fever virus), og sumir vilja
halda því fram að hér sé um
hæggengan veirusjúkdóm að ræða
líkt og Kuru eða Creutzfeldt-
Jacob-veikin, sem valda svipuðum
sjúkdómseinkennum hjá mönnum
og riða í sauðfé (Morgunblaðið 12.
október 1983). í þessu sambandi
hafa menn bent á hinn langa tíma,
sem líður, frá því að fyrstu ein-
kenna verður vart, og þar til sjúk-
dómurinn blómstrar, ef svo mætti
að orði komast. Menn hafa jafnvel
ímyndað sér að hér gætu verið að
verki svokölluð „Autovirions", þ.e.
bútur af erfðaefni einhverrar
venjulegrar veiru, sem smeygt
hefur sér í próteinkápu úr prótein-
um hýsilsins sjálfs. Slík „autovir-
ion“ myndu sleppa óhindruð fram
hjá ónæmisvörnum líkamans,
gætu hugsanlega átt greiða leið
inn í frumur, m.a. T-frumur, og
truflað eðlileg efnaskipti þeirra.
Þegar búið væri að veikja ónæm-
iskerfið á þennan hátt, þá ættu
aðrar veirur greiðan aðgang inn í
líkamann, sem leiddi til enn frek-
ari veiklunar. Hér gæti því verið
um eins konar keðjuverkun að
ræða og orsakirnar gætu verið
margvíslegar. Hér er þó eingöngu
um getgátur að ræða og sýkingar
með öllum þeim veirum, sem hér
hafa verið nefndar gætu einfald-
lega verið afleiðing AIDS fremur
en orsök. Það er reyndar trú
margra að AIDS sé í raun ekki
orsakaður af einum einstökum
þætti, heldur sé þarna um að ræða
samspil margra umhverfisfræði-
legra og líffræðilegra þátta. Og
þeir eru reyndar nokkrir, sem ef-
ast um að AIDS sé í raun nýr
sjúkdómur. Ekki er ósennilegt að
einstaka tilfelli hafi þekkst áður,
hugsanlega óskilgreind eða undir
öðrum nöfnum. Það sem er nýtt
við AIDS er sú faraldursmynd, ef
faraldur skyldi kalla, sem ein-
kennir sjúkdóminn nú.
Enn eru menn litlu nær um upp-
runalega orsök AIDS, og rann-
sóknir halda áfram.
Heimildir:
('enter for Disea.se ('ontrol (1983), Mortality and
Morbidity Weekly Report 32; 465-467.
R. D. Smith (1984), The Sciences, 24; 8—10.
S. Gesenhues (1983), Zeitschrift flir Allge-
meinmedizin, 59; 1865—1869.
Svíþjóð — velferðar-
ríki eða forræðisríki?
Frá Magnúsi Brynjólfssyni,
fréttaritara Mbl. í Uppsölum
Hin alþjóðlega mynd af Svíþjóð
hefur breyst. Hugtakið velferðar-
þjóðfélag hefur horfið og í staðinn
komið forræðisríki. Dæmi um for-
ræði ríkisins fyllir langan lista,
allt frá velviljuðum, föðurlegum
leiðbeiningum um brauðsneiðar til
nærgöngulla spurninga um hvar
hinn almenni borgari hefur sinn
næturstað eða til þyrluleitar að
hugsanlegu lögtaksandlagi (verð-
mæti) vegna skattaskulda. Út-
lendingar eru undrandi yfir hinni
sauðalegu uppgjöf hins almanna
Svía. Hvað hefur átt sér stað?
Hvað veldur því að Svíþjóð hefur
breyst frá fordæmi í það að verða
öðrum þjóðum víti til varnaðar?
Ekki er þó hægt að tala um neinar
stófelldar kollsteypur eins og bylt-
ingu eða valdarán hersins. Það, að
hið ianga valdatímabil jafnaðar-
manna var rofið af borgaraflokk-
unum eitt kjörtímabil, gerir það
enn erfiðara að átta sig á breyt-
ingunni. Ef maður kýs að segja að
ekkert hafi gerst, er myndin
óbreytt í erlendu fjölmiðlunum á
þann veg að Svíþjóð hafi breyst
frá hvítu yfir í svart. Opinber
viðbrögð Svía gegn þessari niður-
stöðu erlendra fjölmiðla er ósköp
eðlileg. Utanríkisráðuneytið kall-
aði til blaðamannafundar til að
leiðrétta ýmisskonar misskilning
og var þess óskað við blaðamenn
umheimsins að þeir snéru hvítu
hliðinni fram og segðu að ekkert
hefði breyst í velferðarríkinu.
Svarta hliðin á myndinni um Sví-
þjóð væri óhróður og væru gömlu
dyggóirnar enn í góðu gildi. Vel-
ferðarsamfélagið væri enn í fullu
fjöri og einkenndist ennþá af
sömu umhyggjunni fyrir samborg-
urunum sem fyrr. Gallinn er bara
sá að umhyggjan hefur orðið
uppáþrengjandi. Úrbætur hafa
eingöngu beinst að nauðsynlegum
lagabreytingum, sem hafa lotið að
því að skóla skrifstofubáknið til
frekari þjónustuvilja.
Þessi tilraun sænskra stjórn-
valda að þurra út hina nýju Sví-
þjóðarmynd með upplýsingaflæði
mistókst hrapallega. Áhrifin urðu
þveröfug og juku enn á harkalega
gagnrýni. Ef reynt verður á ný að
upplýsa erlenda blaðamenn, verð-
ur niðurstaðan líklega áfram sú
sama. Ástæðan er einfaldlega sú
að þessi nýja Svíþjóðarmynd er of
sönn. Það verða að eiga sér djúp-
stæðar breytingar á sænsku sam-
félagi til að breyta þessari nýju
sýn.
Fullyrt er að hinn stóri opinberi
geiri í Svíþjóð muni sjálfkrafa og
stöðugt leiða til forræðissamfé-
lags. Óverulegur niðurskurður á
hlut opinbera geirans í efnahags-
lífinu mun að litlu leyti takmarka
hið opinbera forræði.
Þróun hefur verið eftirfarandi í
grófum dráttum:
A. Hlutur opinberra útgjalda í
BÞF (brúttoþjóðarfram-
leiðslu): 1950 : 23%, 1970: 44%,
1982:68%.
B. Hlutur opinberra tekna í BÞF:
1950 : 22%, 1970:48%,
1982:61%.
Síðustu árin hafa útgjöldin auk-
ist að mun umfram tekjurnar.
Þetta hefur leitt til umtalsverðra
lántaka erlendis, sem aftur hafa
valdið útgjaldaaukningu, þar sem
vaxtakostnaðurinn hefur aukist.
Eftirfarandi uppsetning sýnir í
stórum dráttum hverju þegnarnir
hafa sjálfir haldið eftir þegar ríki
og sveitarfélög hafa fengið sitt:
Borgararnir fá til einkaneyslu
eftir að hið opinbera hefur tek-
ið sinn hlut af tekjum þeirra í
formi BÞF: 1950:77%,
1970:54%, 1982:33%.
Til viðbótar yfirfærist til þegn-
anna frá opinbera geiranum:
1950:7%., 1970:12%,,
1982:33%.
Yfirfærslurnar virðast hafa í
för með sér að opinberi geirinn
reyni að komast hjá því að færa
hluta af tekjum sínum til einkaað-
ila. Samtímis er stór hluti tekna
einstaklinga beinlínis háður
ákvörðunum pólitíkusa og stjórn-
valda. Á bak við öll opinber gjöld
liggja pólitískar ákvarðanir, sem
koma fram í lögum og reglugerð-
um. En þrátt fyrir gífurlegt magn
nýrra lagareglna á áttunda ára-
tugnum dekkar útgjaldaaukning-
in, sem er afleiðing nýrra ákvarð-
ana, ekki nema óverulegan hluta
af hinni skjótu opinberu þenslu.
Stærsti hlutinn af þenslunni er
vegna þess að ríkisstjórnin ár frá
ári beitir fyrri ákvörðunum sínum
í formi laga. Stíf fjárlagaáætlana-
gerð eða skipanir frá fjármálaráð-
herranum um niður skurð á öllum
fjárframlögum skv. „ostahnífaað-
ferðinni" getur aðeins hægt tíma-
bundið á sjálfvirku þenslunni.
Jafnvel þó maður geri sig ánægð-
an með sem takmark að hlutur
opinbera geirans í þjóðarfram-
leiðslunni fái ekki að aukast meir,
þarf fjölmargar ákvarðanir til.
Það mætti kalla „samfélagslega
afvopnun" og þ.a.l. er hún álitin
óframkvæmanleg af kjósendum.
Flestir Svíar álitu hina skjótu
þenslu á sjötta og sjöunda ára-
tugnum mjög jákvæða. Allir póli-
tísku flokkarnir voru henni fylgj-
andi, þótt sumir væru tækifæris-
sinnaðir að þessu leyti. Þjóðar-
framleiðslan gat líka borið uppi
þensluna, þar sem framleiðslan
jókst í takt við skattlagninguna.
En á áttunda áratugnum varð sú
stóra breyting að opinbera þensl-
an notaði meira fé en nam allri
þjóðarframleiðslunni. Þetta
bjargaðist með lántökum en samt
varð ekki komist hjá þvl að
minnka rauntekjur borgaranna.
Hinn alltof stóri opinberi geiri,
sem er afkvæmi ofmetnaðar póli-
tíkusanna, getuleysi þeirra á hag-
fræðivandamálum ásamt þverr-
andi framtíðarsýn, hefur leitt til
ýmissa einkenna í þjóðfélaginu. Ef
stjórnvöld í einu samfélagi ætla
að sjá um, nota eða skipta niður
tveimur þriðju hlutum eða meiru
af þjóðartekjunum í framtíðinni,
dugir ekki annað skattheimtuform
en það, sem viðgengst í einræðis-
ríkjum. Ef stjórnvöld, án kröfu
um endurgjald, sjá stórum hluta
samborgaranna fyrir tekjum, þá
verður ekki komist hjá hinni svo-
kölluðu „ábyrgðstóra bróður".
Skriffinnar munu telja sig kallaða
og útvalda til þjónustu og ráðgjaf-
ar við borgarana og safna þ.a.l. í
kringum sig þungu og flóknu for-
ræði, sem líkist einna helst óþarfa
slettirekuhætti.
Ef horft er á þetta fyrirbæri frá
alþjóðlegu sjónarhorni, þá var
Svíþjóð á árunum 1935—’70 al-
þjóðlegt fordæmi. Þá var bryddað
upp á meðalvegi milli hagkerfis
Sovétríkjanna og Bandaríkjanna.
Margir töldu að sænska kerfið ein-
kenndist af tillitsemi við einstakl-
inginn og sérstaklega við þá veik-
ari. í dag hefur hins vegar sú
Þórðargleði runnið upp fyrir
mönnum, að sænska munstrið
misheppnaðist.
Framtíðarsýnin hefur t.d. verið
orðuð svo að hinn almenni Svíi
(Svenson) vilji halda við velferð-
arríkinu. Hann elskar velferðina,
en það sem hann þráir er annað
mynstur e.t.v. minna, aðeins
sveigjanlegra, fallegra og ódýrara.
Hins vegar er vantraustið á stórar
miðstýrðar og sameiginlegar
lausnir mikið.
Spurningin er bara hvernig
hægt er að fá fram þetta eftirlýsta
módel. Verður það e.t.v. svo að all-
ar tillögur verði teknar sem hótun
gegn velferðarríkinu og þ.a.l.
hafnað af kjósendum? Er það þess
vegna sem enginn flokkanna þorir
að taka frumkvæðið að vinna fram
tillögur, sem gefa jákvæðari mynd
af Svíþjóð en áður? Er einhver til,
sem þorir að ráðast á hinar heil-
ögu kýr?
Á meðan rennur áin að ósi og
efnahagslegt hrun verur óumflýj-
anlegt. Myndin af Svíþjóð er mynd
af landi, þar sem umhyggja póli-
tíkusanna fyrir kjósendum leiðir
til ófarnaðar þegnanna. Hversu
lengi mun þetta halda áfram?
Þýtt og endursagt úr
Sænska dagblaðinu.