Morgunblaðið - 10.05.1984, Page 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. MAÍ 1984
V ar a for maður inn
kveður sér hljóðs
breytist í aðdáun aðeins við skipti
á ráðherrum.
eftir Björn
Bjarnason
Ræða Friðriks Sophussonar,
varaformanns Sjálfstæðisflokks-
ins, á fundi sjálfstæðismanna á
Seltjarnarnesi sem haldinn var í
húsakynnum Tónlistarskóla Sel-
timinga fimmtudaginn 3. maf
vakti mikla athygli. Skiptast
menn í tvær fylkingar í afstöðu
til þeirra orða sem þar féllu.
Annars vegar eru þeir sem þótti
þetta tímabær ádrepa og áminn-
ing. Hins vegar eru þeir sem telja
þetta vanhugsað frumhlaup. Um
það er sem sé deilt hvort varafor-
maðurinn var að gefa tóninn um
afstöðu sjálfstæðismanna til rík-
isstjórnarinnar eða senda ríkis-
stjórn og þó sérstaklega ráðherr-
um Sjálfstæðisflokksins tóninn.
Á fundum sem efnt er til á veg-
um Sjálfstæðisflokksins gætir
þreytu vegna þess að mörgum
finnst vera of mikill vinstri-
stjórnarblær á yfirlýsingaflóðinu
sem kemur frá sumum ráð-
herranna. í sömu andránni er
haldið á loft að ekki sé að undra
þótt margt fari miður innan
stjórnarinnar þar sem hvorki
formaður né varaformaður
Sjálfstæðisflokksins sitji þar.
Einföldum fullyrðingum eins og
þessum er auðvelt að hampa en
hvorki eins einfalt né auðvelt
að færa fyrir þeim rök er leiða
átakalaust til ráðherraskipta.
í ríkisstjórn Steingríms Her-
mannssonar sitja 10 ráðherrar
þar af sex sjálfstæðismenn: Geir
Hallgrímsson, utanríkisráðherra,
Albert Guðmundsson, fjármála-
ráðherra, Matthías Bjarnason,
heilbrigðis- trygginga- og sam-
gönguráðherra, Matthías Á.
Mathiesen, viðskiptaráðherra,
Ragnhildur Helgadóttir, mennta-
málaráðherra, og Sverrir Her-
mannsson, iðnaðarráðherra. Það
er eitt helsta einkenni hinnar
ómarkvissu gagnrýni á ríkis-
stjórnina innan Sjálfstæðis-
flokksins að menn láta þess jafn-
an ógetið hverjir eigi að víkja
fyrir formanni og varaformanni.
Varla getur það verið ætlun
gagnrýnendanna að fjölga um
einn eða tvo ráðherra I ríkis-
stjórninni? Fyrir hinu er ekki
heldur unnt að færa óbrigðul rök
að gagnrýni á ríkisstjórnina
Erfítt í framkvæmd
Líklega er næsta óvinnandi
vegur hér á landi aö koma ráð-
herra úr embætti sem vill ekki
hætta sjálfur nema þá beðist sé
lausnar fyrir alla ríkisstjórnina
eða beinlínis samþykkt vantraust
á ríkisstjórn eða einstakan ráð-
herra á Alþingi. Formlega er
skipunar- og lausnarvaldið I
höndum forseta fslands og for-
sætisráðherra en í reynd er það
meirihluti þingmanna sem ræður
hverjir sitja í ríkisstjórn. Við
stjórnarmyndanir hefur þeirri
reglu verið fylgt innan Sjálfstæð-
isflokksins að minnsta kosti frá
1974 að þingflokkurinn kýs menn
til ráðherrastarfa, annað hvort
óbundinni kosningu eöa sam-
kvæmt tilnefningu, áður tók
flokkurinn venjulega afstöðu til
tillögu flokksformanns.
Elölilegt er að því sé velt fyrir
sér hvort þingflokkar geti á kjör-
tímabili svipt mann ráðherra-
umboði með nýrri atkvæða-
greiðslu. Samkvæmt almennum
reglum um það hvað tekið er fyrir
á þingflokksfundum hlýtur að
vera unnt að bera þar upp tillögu
um að einn eða fleiri „fulltrúar"
þingflokksins f rlkisstjórn hætti
þar störfum. Fallist sá sem vegið
er að ekki á slíka niðurstöðu og
bregðist þannig við að hann segi
sig úr þingflokknum eða hætti að
sækja þar fundi getur hann setið
áfram í ríkisstjórn svo framar-
lega sem hún og ráðherrann
styðst við meirihluta á Alþingi.
Stjórnmálamenn í Sjálfstæðis-
flokknum þurfa ekki að hverfa
mörg ár aftur í tímann til að rifja
það upp að þingmenn kjörnir á
listum flokksins settust í ríkis-
stjórn í andstöðu við meirihluta
þingflokks, miðstjórnar og
flokksráðs sjálfstæðismanna. Að
vísu var þá verið að mynda nýja
ríkisstjórn en hið sama ætti að
gilda um stjórn sem situr en
missir stuðning samflokksmanna
ráðherra sem leita aftur meiri-
hluta á nýjum miðum I Alþingi.
Vegna þess sem gerðist eftir
myndun stjórnarinnar í febrúar
1980 setti þingflokkur sjálfstæð-
ismanna sér starfsreglur þar sem
segir að víkja megi manni úr
þingflokknum ef hann „gengur
gegn ákvörðunum flokksins í
veigamiklum atriðum við af-
greiöslu máls eða í umræðum
innan eða utan þings“ en þar er
hvergi fram tekið að þingflokkur-
inn geti rekið mann úr rfkis-
stjórn. Raunar er ekki heldur
minnst á kjör manna f ríkisstjórn
í reglunum.
Heitstrengingar gefnar á
landsfundi sjálfstæðismanna f
nóvember síðastliðnum þegar
Þorsteinn Pálsson var kjörinn
formaður og Friðrik Sophusson
varaformaður gengu ekki í þá átt
að ætlunin væri að byrja þann
siag að nýju sem hófst með
stjórnarmyndun dr. Gunnars
Thoroddsen í febrúar 1980.
Með þetta í huga er ótimabært
fyrir varaformann Sjálfstæðis-
flokksins að lýsa þvf yfir að for-
maður flokksins eigi að setjast í
ríkisstjórn fyrr en um það hefur
verið rætt og náðst hefur um það
samkomulag meöal þeirra er
málið varðar innan flokksins.
Staða formannsins
Þorsteinn Pálsson hefur allt
frá þvf hann var kjörinn formað-
ur Sjálfstæðisflokksins rætt
þannig um hugsanlega setu sfna í
núverandi ríkisstjórn að það sé
undir honum sjálfum komið,
hvenær hann tekur þar sæti. í
þessu efni getur formaðurinn
ekki treyst á annað en það að sá
andi ríki meðal ráðherra flokks-
ins að þeir komi sér saman um að
einhver þeirra standi upp meti
flokksformaðurinn stöðuna þann-
ig að hann geti ekki gegnt starfi
sínu utan stjórnar nema formað-
ur Sjálfstæðisflokksins lfti þann-
ig á að fjölga megi ráðherrum í 11
og þeir verði 7 sjálfstæðismenn á
móti 4 framsóknarmönnum.
Með ræðu Friðriks Sophusson-
ar kemst Þorsteinn að þessu leyti
í erfiða aðstöðu, sérstaklega ef
hin útbreidda skoðun væri rétt að
ummælin um stöðu formanns
Sjálfstæðisflokksins og nauðsyn
þess að hann komist í ríkisstjórn
hafi fallið í samráði við Þorstein
og síðan gerist ekkert annað og
meira en raun ber vitni.
Viðbrögð þingmanna Sjálf-
stæðisflokksins bentu til þess
strax á föstudaginn þegar Morg-
unbiaðið birti frásögn af ræðu
Friðriks að þeir teldu annað frá-
leitt en varaformaðurinn hefði
haft samráð við formanninn um
þetta allt saman. Við lestur á
ræðunni kemur þó annað f Ijós.
Þegar Friðrik vék að stöðu Þor-
steins og hvaða menn sætu í rík-
isstjórninni fyrir Sjálfstæðis-
flokkinn tók hann það sérstak-
lega fram að hann væri að lýsa
persónulegri skoðun sinni „sem
ég hef ekki rætt, hvorki við þing-
flokk eða annan" eins og hann
orðaði það.
En vegna þess hve margir töldu
að það væru samantekin ráö
Þorsteins og Friðriks að gera
þessa atlögu að ríkisstjórn og
ráðherrum urðu viðbrögðin
snarpari en ella hjá sumum. All-
ar frekari umræður um málið af
formannsins hálfu gátu verið
túlkaðar sem liður í meiriháttar
átökum við ráðherra flokksins.
Beina afneitun formannsins á
orðum varaformannsins mátti
hins vegar túlka sem trúnaðar-
brest milli þeirra. Athygli hlýtur
að vekja að Þorsteinn hefur ekki
tekið af skarið um þessa hlið
málsins en á hinn bóginn beint
huga manna að stjórnarsáttmál-
anum.
Málefnaleg
gagnrýni
í ræðu Friðriks Sophussonar er
annars vegar vikið málefnalega
að stöðu ríkisstjórnarinnar og
hins vegar að þeim mönnum sem
í stjórninni sitja. Samhljómur er
í málefnalegri afstöðu Þorsteins
og Friðriks til ríkisstjórnarinnar.
Á miðstjórnarfundi sem haldinn
var fyrir skömmu kom fram
gagnrýni á efnahagsstjórnina
síðustu vikur og bréf sem Geir
Haarde, formaður Sambands
ungra sjálfstæðismanna (SUS) og
aðstoðarmaður fjármálaráð-
herra, og Friðrik Friðriksson,
varaformaður SUS og fram-
kvæmdastjóri þingflokks sjálf-
stæðismanna, sendu flokksfor-
manninum var í sama dúr, að of
skammt hafi verið gengið við
stjórn efnahagsmála.
„Það er hvatt til þess að ég
beiti mér fyrir að efnt verði til
umræðna um stöðu mála á vett-
vangi flokksins og það mun ég að
sjálfsögðu gera,“ sagði Þorsteinn
um bréf SUS I Morgunblaðinu á
þriðjudag. En á laugardaginn
sagði hann um ríkisstjórnina:
Frá landsfundi Sjálfstæðisflokksins
í nóvember 1983. Þorsteinn Pálsson
hefur verið kjörinn formaður Sjálf-
stæðisflokksins í keppni við Friðrik
Sophusson og Birgi Isl. Gunnars-
son. Friðrik er í ræðustól eftir að
hafa náð endurkjöri sem varafor-
maður. Við hlið Þorsteins situr
Þorvaldur Garðar Kristjánsson, for-
seti Sameinaðs þings, sem stjórnaði
lokafundi landsfundarins.
„Hún hefur komið á jafnvægi í
efnahagsmálum, og stendur núna
frammi fyrir því verkefni að gera
þessi miklu umskipti að varanleg-
um veruleika. Til þess þarf mjög
markvissa fjármálastjórn, aukið
aðhald í ríkisfjármálum og pen-
ingamálum og margþættar að-
gerðir til þess að örva atvinnu-
starfsemina." Og í Morgunblað-
inu á þriðjudag sagði hann: „Það
sem við erum að fjalla um eru
verkefni sem bíða framundan í
stjórn efnahags- og atvinnumála.
Innanflokksmálin eru í góðu
horfi, þó menn hafi mismunandi
miklar áhyggjur af því sem fram-
undan er.“
Þessi orð verða ekki skilin á
annan veg en þann að Þorsteinn
Pálsson ætli nú að beita sér fyrir
því fyrst á flokkslegum vettvangi
og síðar í viðræðum við Fram-
sóknarflokkinn að saminn verði
einskonar verkefnalisti fyrir rík-
isstjórnina. Miðað við venjulegan
gang íslenskra stjórnmála og þær
tímasetningar sem þar ráða er
tæplega að vænta niðurstöðu fyrr
en í ágúst/september eða um það
leyti sem verkalýðshreyfingin
blæs til kjaraátaka. Þegar Morg-
unblaðið leitaði álits Steingríms
Hermannssonar á orðum for-
manns og varaformanns Sjálf-
stæðisflokksins um tímamótin í
lífi stjórnarinnar sagðist for-
sætisráðherra einmitt vera með
þetta sama í huga og ræddi um
„þriðja áfanga" í lífi stjórnarinn-
ar og ættu leiðir að honum helst
að vera ákveðnar „fyrir haustið",
eins og hann orðaði það.
Frekar málefni
en menn
Þeir sem áhuga hafa á því sem
gerist innan dyra í ríkisstjórn-
inni, Sjálfstæðisflokknum og
Framsóknarflokknum á næstunni
ættu fremur að hafa hugann við
málefni en menn. Grundvallar-
þættir efnahagsstefnunnar verða
til umræðu samhliða því sem tek-
ist verður á um Mangósopa, Jóga
og kakómjólk svo að ekki sé
minnst á það hvort leigjendafé-
lagið Búseti eigi að njóta félags-
legra lánveitinga til húsbygginga.
Framtíðarseta einstakra
manna í ráðherrastólum er þó
skemmtilegra umræðuefni en
málefnin svo að óhjákvæmilega
hlýtur athyglin einnig að beinast
að mönnunum. Auðvitað kann
svo að fara að málefni leiði til
þess að skipt verði um menn eða
stjórnin springi.
Þegar Friðrik Sophusson vék
að nauðsyn þess að endurskoðað
væri hverjir færu með ráðherra-
embætti komst hann þannig að
orði: „Ég segi þetta einfaldlega
vegna þess að ef fram heldur eins
og hingað til hefur gerst, og hver
og einn á að geta sagt það sem
honum sýnist, þá er þessi flokkur
að leysast upp í einhverjar ör-
eindir óstjórnanlegar."
Vegna gagnrýni varaformanns-
ins á stjórn fjármála ríkisins í
ræðu sinni sneri Morgunblaðið
sér til Alberts Guðmundssonar,
fjármálaráðherra, og spurði
hvort hann væri hinn „yfirlýs-
ingaglaði" ráðherra en Albert
svaraði: „Ég tek þessi ummæli
ekki til mín.“
Hvort yfirlýsingar einstakra
forystumanna leiði að lokum til
þess að Sjálfstæðisflokkurinn
leysist „upp í einhverjar öreindir
óstjórnanlegar" vegna „yfirlýs-
ingagleði" er auðvitað undir ein-
stökum forystumönnum komið,
án tillits til þess hvort þeir gegna
ráðherraembættum eða ekki.