Morgunblaðið - 10.05.1984, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. MAÍ 1984
33
Jótlandspóstur
— eftir Þórhall
Heimisson
Þrátt fyrir tímabundna deyfð í
herbúðum dönsku friðarhreyf-
ingarinnar undanfarið ár, er hún
nú aftur tekin að láta I sér heyra.
Ástæður eru margar, m.a. vaxandi
spenna í Norður-Noregi og ofsa-
fenginn eltingaleikur Svía við
meinta rússneska kafbáta í
sænska skerjagarðinum.
En hvert er fyrirbærið „dönsk
friðarhreyfing"? I rauninni eru
engin heildarsamtök til, er gangi
undir slíku nafni. Hreyfingar, sem
kenna sig við frið hér í landi, eru
fjölmargar, og skoðanir manna á
þessum hreyfingum ekki færri.
í borgum og byggðum Jótlands
gætir þessara áhrifa, eins og ann-
ars staðar. Hér hef ég átt orðastað
við einn af fyrirliðum samtakanna
„Kjarnorkuvopn — Nei“. Nokkuð
af því, sem við ræddum, fer hér á
eftir.
Dræmt fylgi - ein-
hliða áherslur
Saga friðarhreyfinga er löng
orðin, en í ríki Danakonungs virð-
ast þær ekki hafa náð fjöldafylgi
fyrr en 1978—9. Hér hafa þær
löngum verið skilgreindar sem
„grasrótarhreyfingar," þ.e. sam-
tök hins nafnlausa fjölda, er nær
takmarki sínu í krafti félagslegs
þrýstings og þunga.
Fyrsta raunverulega friðar-
hreyfingin hérlendis var stofnuð
árið 1960, og átti hún að sameina
hina sundruðu hjörð. Bar hún
nafnið „Samvinnunefndin". Hún
nýtur enn í dag umtalsverðra
vinsælda, en forysta „Samvinnu-
nefndarinnar" er öll í höndum
danskra kommúnista, og um
raunverulegt fjöldafylgi hefur því
aldrei verið að ræða á þeim bæ.
Erik nokkur Knudsen, rithöf-
undur, stofnaði, ásamt fáeinum
kollegum sínum, hreyfinguna
„Kjarnorkuvopn — Nei“ árið 1979.
Var það gert til höfuðs „Sam-
vinnunefndinni", sem mönnum
þótti vinstrisinnuð um of. í hreyf-
ingunni „Kjarnorkuvopn — Nei“
hefur farið svo, að þrátt fyrir fög-
ur orð um þverflokkasamstöðu eru
kommúnistar og sósíaldemókratar
þar fastastir í fylkingu.
Þriðja og jafnframt ein öflug-
asta fylkingin er „Friðarhreyfing
kvenna", sem einnig var stofnuð
1979.
Þetta eru fjölmennustu hreyf-
ingarnar og jafnframt þær, sem
mest hafa látið til sín heyra á
undanförnum árum. Auk þeirra er
hér að finna fjölda friðarhópa,
sem teygja sig frá vinstri til hægri
og fæðast og deyja á víxl.
Vaxandi styrkur
Sérfræðingar velta vöngum yfir
því, hvers vegna hreyfingum þess-
um vex nú fiskur um hrygg í til-
tölulega skjótri svipan og á
skömmum tíma. Sýnist þar sitt
hverjum, eins og nærri má geta.
Ein af mörgum skýringum er
sú, að menn óttist í vaxandi mæli
þá nýju tækni, sem beitt er við
herstjórn, þ.e. stýringu hersveita,
bæði í austri og vestri. Tortím-
ingarmáttur gereyðingarvopna er
gamalkunn undirrót ótta, enda
hvort tveggja meira nú en nokkru
sinni. En miðunartæki og ná-
kvæmni hafa einnig tekið stakka-
skiptum, og við þetta virðist hugur
manna bundinn, jafnvel meir en
við eyðingarafl vopnanna.
„Stríðstíminn" hefur stytzt niður I
15—30 mínútur. Áður fyrr tók
styrjaldarundirbúningur langan
tíma, almenningur gat fylgzt með
og reynt að hlutast til um fram-
vindu mála. Nú virðist ekkert tóm
gefast til að hugsa um þá hina
mannlegu hlið. Hér við bætist síð-
an kostnaðurinn, sem vex dag frá
degi, kostnaður við að endurnýja
og halda við tæknilega fullkomn-
um vopnabúnaði, en þar er um að
ræða þungan bagga á þjóðfélagi,
sem þegar berst í bökkum efna-
hagslega.
Um lausnir eru menn ekki frem-
ur sammála hér en annars staðar.
Friðarhreyfingarnar krefjast ein-
hliða afvopnunar Danmerkur, að
sú ógn, sem Sovétríkin telja sér
stafa af þessu litla landi, verði
fjarlægð. Aðrar benda á, að þá sé
Danmörk óvarin borg, opin hverj-
um þeim, er fýsir að ræna hana og
meiða. Því verði að halda við hin-
um dýra og öfluga vopnabúnaði.
Óvænt rödd
Sú lausn, sem nú er hvað mest
rædd hér um slóðir, kom hvorki úr
röðum friðarhreyfinganna né and-
stæðinga þeirra, heldur úr horni
hinna, sem mest fjalla um þessi
efni, þ.e. danska hersins.
Jens Jorn Graabæk, majór að
tign, vakti mikla athygli, er hann
nú fyrir skemmstu réðst að upp-
byggingu landvarna. Benti hann á,
að hátæknivæddur og miðstýrður
her Dana hafi of marga annmarka
til þess að verjandi sé að viðhalda
honum í óbreyttri mynd:
Kostnaðurinn við nauðsynlega
endurnýjun herbúnaðar frá ári til
árs er gífurlegur. Allt kapp er lagt
á stærð vopna og sprengimátt.
Mest eru fjárútlát hersins vegna
varnarkerfis, sem ætlað er að slá
skjaldborg um þungavopn og
stjórnstöðvar hersins. Miðstýring-
in gerir það hins vegar að verkum,
að unnt er að lama herinn allan, ef
stjórnstöðvunum er tortímt.
Minni háttar eldflaugar úr her-
búöum hugsanlegs andstæðings
geta auðveldlega komið slíku til
leiðar.
Hér við bætist hin öra þróun í
rafeindabúnaði. Vopn, sem pöntuð
eru í dag, verða orðin úrelt fáein-
um árum eftir að herinn hefur
tekið þau í þjónustu sína. Útsýnið
yfir vopnamarkaðinn og framtíð
hans er þoku hulið, og stöðugt
eykst vald tæknifróðra s'érfræð-
inga.
Majórinn og stuðningsmenn
hans telja nauðsynlegt að endur-
skipuleggja herinn með tilliti til
alhliða og almennra varna, sem
ekki verði tiltakanlega háðar
miðstýringu. Skipta ber hernum
upp í minni, sjálfstæðar einingar,
sem búa má léttum, en háþróuðum
varnar- og árásarvopnum. Með
slíku er unnt að ná tvennum
ávinningi: Kostnaður minnkar, en
eiginlegur varnarmáttur vex.
Hugsanlegur óvinur hlyti að
hugsa sig tvisvar um, áður en
hann legði til atlögu, þar eð úti-
lokað væri að lama hinar sjálf-
stæðu hereiningar með einum
saman eldflaugaárásum á stjórn-
stöðvar. Mestu máli skiptir þó
hitt, að slíkur her gæti aldrei tal-
izt ógnun við Sovétríkin, ef til
hættuástands drægi. Herinn væri
öflugt varnarvopn, en gagnslaus
til árása á framandi lönd. Kjarn-
orkuvánni væri þar með bætt frá
ríki Dana.
Grasrótarhreyfingar í
stað stjórnmálaþátttöku
En nú víkur sögunni aftur til
friðarhreyfinganna. Þær benda á,
að fylgi það, sem þær njóta, sé
sprottið af skipulagi þeirra og þar
með af vantrú almennings á aðrar
leiðir til að beita áhrifum slnum í
þjóðfélaginu.
í lýðfrjálsu landi hefur fólk um
einar þrjár leiðir að velja, ef það
vill láta til sín taka á opinberum
vettvangi: í fyrsta lagi getur það
kastað sér út í pólitískt starf.
Skipulag stjórnmálaflokka hefur
hins vegar þann galla, að þar eru
margir kallaðir, en fáir útvaldir.
Leiðin til áhrifa er löng, og hinn
litli flokksbróðir er í stökustu
vandræðum með að koma skoðun-
um sínum á framfæri.
Önnur er leið launþegasamtak-
anna, en um þau má segja hið
sama og um stjórnmálaflokkana.
Menn hafa það á tilfinningunni,
að þeir séu einungis leiksoppar f
löngu tafli. Afleiðingin er sú, að
sífellt færri taka virkan þátt í
stjórnmálastarfi eða innan laun-
þegasamtakanna.
Þriðja leiðin og hin nýjasta ligg-
ur gegnum „grasrótarhreyf-
ingarnar". í þeim virðist almenn-
ingur sjá sér leik á borði til þess
að koma skoðunum sínum á fram-
færi með skjótum og auðveldum
hætti, m.ö.o. leið til „að gera
eitthvað í málinu". Menn hugsa
sem svo: „Við getum leyst vanda-
málin núna, án tafar, ef við höf-
umst eitthvað að, en við leysum
Þórhallur Hcimisson
„Friðarhreyfingarnar
krefjast einhliða af-
vopnunar Danmerkur,
að sú ógn, sem Sovétrík-
in telja sér stafa af
þessu litla landi, verði
fjarlægð.“
þau ekki f gegnum nefndir eftir
tuttugu ár, þegar allt er orðið um
seinan."
Baráttuaðferðir friðarhreyf-
inganna hér í Danmörku einkenn-
ast mjög af þessu: Farið er í
fjöldagöngur, efnt til ýmiss konar
mótmælaaðgerða, lesendabréf
skrifuð af hundruðum, undir-
skriftaherferðir iðkaðar og fleira í
þeim dúr. Tilgangurinn er sá að
vekja umtal, ná sér í ókeypis aug-
lýsingu í fjölmiðlum. Aðgerðirnar
breyta oft engu í sjálfu sér, en
grasrótarmenn telja, að áróðurinn
hafi sitt að segja, veki menn til
umhugsunar.
Ekki ber að gleyma þvf, að sömu
markmið stýra gerðum hryðju-
verkamanna fyrr og síðar svo sem
Baader Meinhof, IRA, PLO og
annarra áþekkra. Þar er auglýs-
ingatækið raunar ofbeldi og
hrottaskapur, sem sýna örvænt-
ingu þeirra, er hlut eiga að máli.
Helzta tækni grasrótarhreyf-
inganna felst í friðsamlegum en
um leið ögrandi mótmælum. Mót-
mælin þurfa ekki nauðsynlega að
vera lögleg, þótt reynt sé að hafa
þau friðsamleg. Hið fyrrnefnda er
réttlætt með því, að ástæðulaust
sé að hlýða ranglátum lögum. Sem
dæmi um ranglæti nefna menn
iðulega dóma þá, er falla á menn,
sem svfkjast undan herþjónustu.
Herskylda nemur nfu mánuðum,
en neiti menn henni, bíður þeirra
annars konar þjónusta i 12 mán-
uði. Þeir, sem slíku veifa, gleyma
raunar gamalkunnri röksemda-
færslu Sókratesar: Einstaklingi,
sem býr í lýðfrjálsu landi að eigin
ósk og á þess kost að yfirgefa
landið ef hann vill, ber að hlýða
lögum landsins og leggja fram þá
þjónustu sína, sem almannaheill
telst krefja hann um.
„Hugdjarfi dátinn“
Þó svo að friðarhreyfingar séu
enn á yfirborðinu líkan veg saman
settar og þær voru fyrir 4—5 ár-
um, eru mörg ný öfl tekin að láta
til sín taka í undirdjúpunum.
Óánægðir menn krefjast harðari
aðgerða en hingað til. Þeir telja
hefðbundnar aðferðir ekki þjóna
neinum tilgangi, þróunin sé allt of
hæg. Þetta sjónarmið er andstætt
upphaflegu hreyfiafli friðarhreyf-
inganna, drauminum um árangur
fyrir tilstilli fjöldans. Sú hætta
vofir því óneitanlega yfir, að
fjöldafylgið hjaðni á ný og litli, en
harðir kjarnar standi eftir, til alls
vísir. Slfkt óttast margir, innan
friðarhreyfinganna sem utan
þeirra.
Inni í iðnaðarborginni Freder-
icia á Jótlandi er stytta af „hug-
djarfa dátanum", sem varði land
sitt gegn ofurefli Þjóðverja fyrir
meira en heilli öld. Hann er mesta
fyrirmyndartákn um vilja, vonir
og drauma dönsku þjóðarinnar.
Umkringdur fornum virkisveggj-
um bregður hann svérði til að
verja það, sem honum er kærast,
sitt litla land. Fyrir það er hann
reiðubúinn að fórna lífi sínu. En
hann er ekki líklegur til að ganga
út fyrir varnarmúrana og herja á
önnur lönd. Von dátans er sú, að
þetta hvort tveggja megi aðrar
þjóðir, vinveittar og óvinveittar,
skynja og skilja.
/•órhallur Heimisson stundaði guð-
íræðinám þar til í janúarmánuði
síðastliðnum. Hann drelur nú á
lýðháskólanum að Snoghaj á Jót-
landi.
ÞRUMAN frá
SILVER
er fermingartækið í ár
Fæst svart og „Töff“ og „Lady“ beinhvítt.
Þetta er tæki sem óþarft er aö fjölyrða um,
brumu tæki sem hittir í mark.
Verö aðeins kr. 6.550.- staögr. 6.222.-
Ábyrgö og greiöslukjör.
EF
EINAR FARESTVEIT & CO. HF.
BERGSTAÐASTRÆTI I0A - SlMI 16995