Morgunblaðið - 11.05.1984, Qupperneq 18

MOKGÚNBLA'ÐIÐ, PÖSTU-DAGURll.'MAÍ 1884.
1«
Efst í huga að reyna að verða
íslenskum rithöfundum að liði
- segir Sigurður Pálsson, nýkjörinn formaður Rithöfundasambands íslands
„EFST í huga er mér að
sjálfsögðu að reyna að verða
íslenzkum rithöfundum að
liði. Starfsskilyrði þeirra eru
vissulega nátengd menningu
okkar og bókmenntum og á
því hafa menn smám saman
verið að átta sig. Bókin sem
fyrirbrigði og söluvara fyrir
jólin er samskiptaform, sem
nú er í hættu. Bókmenntir
eru mjög nátengdar menn-
ingararfleifð okkar svo við
getum ekki annað en haft
áhyggjur af stöðu bókaútgáfu
og bókmenntasköpunar í
dag,“ sagði Sigurður Páls-
son, nýkjörinn formaður Rit-
höfundasambands íslands, í
samtali við blm. Morgun-
blaðsins.
„Með þetta í huga verðum við að
gera auknar kröfur til okkar og til
þess að geta það verðum við að
hafa viðunandi skilyrði. Það er
ánægjulegt, að menn eru farnir að
hafa áhyggjur af þróun tungunnar
og þar með stöðu bókmennta og
það er Alþingi til sóma, að hafa
fjallað um málið nýverið. Þarna
gætu rithöfundar og Rithöfunda-
samband íslands orðið að verulegu
liði, til dæmis með umfangs-
miklum bókmenntakynningum í
skólum, á vinnustöðum og hvers
konar samkomum. Ég er sann-
færður um, að það er hlutur, sem
fólk vill. Þó menn séu oft tor-
tryggnir er þetta vinsælt. Annars
hefði okkur fyrir nokkrum árum,
átta skáldum, aldrei dottið í hug,
að bjóða fólki upp á að hlusta á
lestur úr verkum okkar í Háskóla-
bíói. Þar á ég við „listaskáldin
vondu", sem nánast sprengdu utan
af sér Háskólabíó.
Kjarabarátta og kynningarstarf
eru dæmi um það, sem mér er nú í
huga, ennfremur varðveizla tung-
unnar og bókarinnar, en á eftir að
ræða öll þessi mál betur við stjórn
og félaga sambandsins. Ég mun
reyna að hafa sem mest samstarf
og samvinnu við félaga í samband-
inu og virkja þá til starfa í þágu
þess, því ég hef trú á því, að
valddreifingin skili sér bezt.
Kynningarstarfsemi hlýtur að
vera tengd tilveru bókarinnar og
ætti síður en svo að skaða bóksöl-
una. Sömuleiðis hlýtur það að vera
lesendum áhugavert að kynnast
höfundum og högum þeirra frek-
ar.
Það er mikilvægt að almenning-
ur átti sig á því, að rithöfundar
eru ekki baggi á þjóðfélaginu.
miklu fremur hið gagnstæða. í
tengslum við umræðu undanfar-
inna ára vegna úthlutunar úr
sjóðum rithöfunda, hefur þessi
misskilningur komið upp. Eini
umtalsverði ritlaunasjóðurinn,
sem greitt er í af almannafé, er
Launasjóður rithöfunda. Á síðasta
ári komu 4,6 milljónir króna til
úthlutunar úr honum, en sölu-
skattur af bókum er margföld sú
upphæð. Þar fyrir utan eru svo öll
hin vinnuveitandi svið, sem starf
rithöfunda er grundvöllur að.
Þá hef ég mikinn áhuga á því, að
sem allra flestir rithöfundar séu
sameinaðir í stéttarfélagi sínu,
sem er Rithöfundasamband ís-
lands. Þeim, sem gengu út fyrir
þremur árum, er að sjálfsögðu
opin leiðin inn að nýju. Það er
mikilvægt að við stöndum saman í
hagsmunamálum okkar,“ sagði
Sigurður Pálsson.
Hver er skoðun þín á þeim
klofningi, sem upp hefur komið í
Rithöfundasambandinu?
„Ég tel, að í raun sé ekki um
klofning að ræða þó 22 félagar
hafi kosið að segja sig úr Rithöf-
undasambandinu, sem nú telur
207 félaga. Það hefur verið sam-
þykkt innan stjórnar sambands-
ins, að óski þeir aðildar á ný, þurfi
þeir ekki að ganga í gegnum
venjuleg inntökuskilyrði, þ.e.
gegnum inntökunefnd og aðal-
fund, enda hafa þeir áður verið
samþykktir inn í sambandið. Þeir
þurfa því aðeins að greiða félags-
gjöld til þess að öðlast aðild á ný.
Rithöfundasamband íslands er
löggilt stéttarfélag rithöfunda og
þar njóta allir félagslegra rétt-
inda.
Rithöfundasambandið gerir alla
samninga við bókaútgefendur,
ríkisútvarpið, leikhúsin og svo
framvegis fyrir hönd rithöfunda.
Það er vilji minn, að rithöfund-
ar beri gæfu til að standa saman í
stéttarfélagi sínu. Mér finnst ekki
verjandi eins og staðan er nú, að
ekki sé eining meðal rithöfunda,
og held að þetta lagist allt með
tímanum. Ég hef ennfremur afar
lítinn áhuga á því, að flokkspóli-
tískur litur verði á sambandinu og
mun eftir beztu getu reyna að
stuðla að því, að hver og einn njóti
réttar síns.
Raunar er ekki óeðlilegt að um
ólgu og titring meðal rithöfunda
sé að ræða. Það er í raun eðli
starfsins, því það er erfitt og
framtíðin ávalít óörugg. Þetta
starf, eins og önnur listsköpun, er
byggist á framtaki hvers og eins,
er einstaklingsframtak, sem þýðir
ekki að menn verði ekki að standa
saman heldur einmitt þeim mun
frekar. Allir búa við svipaða
óvissu og óöryggi hvað snertir
framtíðina. Það er vitað að mjög
erfitt er að lifa af ritstörfum en
árangur í þeim næst ekki nema að
gefa sig að því heill og óskiptur,"
sagði Sigurður Pálsson.
Komið að vissum þáttaskilum
í hagsmunabaráttu rithöfunda
- segir Njörður P. Njarðvík, fráfarandi formaður Rithöfundasambands Islands
„ÉG VAR búinn að sitja í
stjórn Rithöfundasambands
íslands í 8 ár, þar af 6 sem
formaður. Ég gaf því ekki
kost á mér til áframhaldandi
formennsku, bæði vegna
þess, að þetta er býsna iang-
ur tími og starfið erfítt og
vanþakklátt og einnig lít ég
svo á, að ekki sé hoilt að
sami maður gegni for-
mennsku of lengi. Það er
reyndar heldur ekki hollt að
skipta of ört um formennsku,
því það tekur sinn tíma að
komast inn í starfíð. Þá tel
ég einnig, að komið sé að
vissum þáttaskilum í hags-
munamálum rithöfunda og
þess vegna hef ég litið svo á,
að það væri heppilegt, bæði
fyrir mig og Rithöfunda-
sambandið, að ég gæfí ekki
lengur kost á mér,“ sagði
Njörður P. Njarðvík, fráfar-
andi formaður Rithöfunda-
sambands íslands, í samtali
við Morgunblaðið.
Hver eru þessi þáttaskil í hags-
munamálum rithöfunda?
„Nú eru um 10 ár síðan fslenzkir
rithöfundar gerðu Rithöfunda-
samband fslands að stéttarfélagi
sínu og sameinuðust þar. Fyrir
þann tíma allt frá árinu 1945 voru
félög rithöfunda tvö og Rithöf-
undasambandið var eins konar
samstarfsaðferð þessara tveggja
félaga. Fyrir sameininguna náðust
fram tvö baráttumál rithöfunda,
Rithöfundasjóður íslands, sem
greiðir fyrir afnot af bókum höf-
unda í bókasöfnum, og svokölluð
viðbótarritlaun, sem síðan urðu að
Launasjóði rithöfunda. Ég held að
árangurinn í þessum málum hafi
sýnt mönnum úr báðum félögun-
um fram á hvað hægt var að gera
með sameiginlegu átaki og að
fyrri ágreiningur, sem fyrst og
fremst var undir pólitísku yfir-
skini, hafi í raun og veru verið
mikil hindrun í sameiginlegum
baráttumálum rithöfunda. Þannig
var staðan 1974, þegar Rithöf-
undasamband íslands verður að
sameiginlegu stéttarfélagi. Þá
hafði til að mynda aldrei verið
gerður neins konar samningur
milli rithöfunda og útgefenda.
Fyrsti útgáfusamningurinn leit
dagsins Ijós 1975. Af þessu leiddi,
að stjórn sambandsins hlaut fyrst
og fremst að einbeita sér að til-
tölulega þröngum, faglegum bar-
áttumálum, bæði vegna þess að
það var brýnust nauðsyn og hins
vegar til þess að forðast átök á
víðari, menningarlegum og póli-
tískum grundvelli. Á þeim tíma,
sem ég hef verið formaður, hefur
þessi fyrsti útgáfusamningur ver-
ið endurnýjaður og endurbættur.
Það hefur verið gerður annar út-
gáfusamningur um þýðingar, sem
gerir það að verkum, að nú í fyrsta
sinn er hægt að segja að mann-
sæmandi laun fáist fyrir þýðingar.
í honum felst ennfremur það eins-
dæmi, að þar er í fyrsta sinn við-
urkenndur höfundarréttur þýð-
enda. Yfirleitt hefur verið greitt
fyrir þýðingar eins og þýðandinn
sé í vinnu hjá útgefandanum, sem
síðan hefur getaö gefið verkið út
eins oft og hann hefur viljað án
þess að nokkur viðbótarþóknun
komi fyrir. í þessum samningi er
afnotaréttur útgefenda takmark-
aður við 3.000 eintök.
Á þessum tíma hefur þrisvar
sinnum verið gerður samningur
við útvarpið, tvisvar við leikhúsin,
endurnýjaður og endurbættur
samningur við Námsgagnastofnun
og síðast en ekki sízt hefur verið
ráðið til lykta einu mesta baráttu-
máli rithöfunda á síðustu árum,
að fá samninga við yfirvöld og
greiðslu fyrir fjölföldun verka rit-
höfunda í skólum, sem hefur verið
stunduð með ólögmætum hætti
allt frá því að núverandi höfund-
arlög tóku gildi 1972. Þetta er ekki
aðeins efnahagslegur sigur, þó
miklu muni um hann, heldur einn-
ig siðferðislegur sigur, sem ég held
að eigi eftir að hafa mikil áhrif á
virðingu manna fyrir höfundar-
rétti. Það er eins og ýmsum
mönnum hafi gengið illa að átta
sig á því, að höfundarréttur er
jafngildur eignarrétti á sýnilegum
hlutum. Af þessari upptalningu
ætti tvennt að sjást: Að áþreifan-
legur árangur okkar í stéttarlegri
baráttu er tiltölulega nýlegur mið-
að við önnur stéttarfélög og hitt,
að nú er búið að tryggja réttar-
stöðu okkar með viðurkenndum
opinberum samningum við alla
okkar viðskiptaaðila og þar með
eru í raun komin ákveðin þáttaskil
og góður tími til að skipta um for-
ystu.“
Hvað telur þú þá helzt framund-
an?
„Það er kannski kominn tími til
að víkka starfssviðið út, en að
sjálfsögðu verður að gæta þess, að
endurnýja og endurbæta gerða
samninga, en það er ekki eins flók-
ið verk og upphafleg gerð þeirra.
Ég minnist í því tilefni ráðlegg-
ingar fyrrverandi formanns
sænska rithöfundasambandsins
til mín: „Fyrst þarf að gera
mönnum ljóst að þeir eigi að
borga, síðan hvað þeir eigi að
borga." Þá má nefna tvö mál, sem
við höfum bryddað upp á, en ekki
komið í höfn. Breytt fyrirkomulag
á greiðslum frá bókasöfnum, þar
sem við höfum óskað eftir nýrri
lagasetningu, sem meðal annars
snertir það, að ekki er greitt fyrir
afnot bóka í skólabókasöfnum og
að þýðendur fá ekki greiðslu fyrir
afnot af verkum þeirra. Hitt málið
snertir það, þegar höfundarréttur
fellur úr gildi 50 árum eftir dauða
höfundar. Þá verða verk hans svo-
kölluð almenningseign, en það
gildir ekki um annan eignarrétt.
Ætli það kæmi ekki svipur á
suma, ef erfingjar fengju ekki að
halda fasteignum nema í 50 ár?
Annars meina ég með útvíkkun,
að kannski sé kominn tími til að
Rithöfundasambandið eyði meiri
kröftum til að mynda í baráttuna
fyrir tilvist bókarinnar og fyrir
tilvist og varðveizlu íslenzkrar
tungu. Það er okkur rithöfundum
að sjálfsögðu mikið áhyggjuefni,
hve mikið bóksala dróst saman í
fyrra. Þetta ætti raunar ekki að-
eins að vera áhyggjumál rithöf-
unda, því missi bókin sinn sess, er
öll okkar hefðbundna menningar-
arfleifð í veði. Það hefur verið sett
á laggirnar, að okkar frumkvæði,
samstarfsnefnd allra þeirra, sem
eiga hagsmuna að gæta f þessu
sambandi og ég bind miklar vonir
við það samstarf."
Hefur ekki flísazt út úr Rithöf-
undasambandinu vegna ósam-
lyndis á formennskuárum þínum?
„Ég lít svo á, að sameining rit-
höfunda hafi gengið nokkuð vel.
Að vísu gerðist það í hitteðfyrra,
að um 20 höfundar sögðu sig úr
sambandinu með yfirlýsingu um
það, að endurvekja Félag ís-
lenzkra rithöfunda sem hags-
munafélag. Það er atburður, sem
ég harma. Ég varð ekki var við
annan ágreining við þessa menn,
en vegna úthlutunar úr Launa-
sjóði rithöfunda. Þeir höfðu uppi
ásakanir á stjórn sambandsins um
pólitíska misnotkun sjóðsins. Það
eru ásakanir, sem ég vísa algjör-
lega á bug. Við höfum einungis til-
nefnt fulltrúa í stjórn sjóðsins og
engin afskipti haft af störfum
þeirra. Brotthlaupsmenn hafa
stundum látið í veðri vaka, að þeir
væru talsmenn manna, sem nú eru
í Rithöfundasambandinu og er það
fráleitt. Félag sitt geta þeir ekki
endurvakið sem hagsmunafélag
því Rithöfundasambandið hefur
löggildingu sem stéttarfélag rit-
höfunda og lögin leyfa ekki stofn-
un annars slíks félags. Það er frá-
leitt að tala um það, að
Rithöfundasambandið sé einhvers
konar vinstrimannafélag, þar sem
allir helztu höfundar, sem orðaðir
hafa verið við borgaralegar skoð-
anir, eru félagar í því,“ sagði
Njörður P. Njarðvík.