Morgunblaðið - 23.05.1984, Blaðsíða 19

þegar inni hjá atvinnurekendum
a.m.k. 15% af kaupi sínu, sem rétt
sé að innheimta sem fyrst.
Ég hef ekki þau gögn undir
höndum sem gætu gert mér kleift
að stoppa í þetta „gat“ svo að
nokkuð nálgist það að vera full-
nægjandi, en verð að láta mér
nægja að draga fram nokkur sjón-
armið, sem mér finnst að þurfi að
koma fram í málefnalegri umræðu
um kjaramálin.
f fyrsta lagi má vera, þótt ég að
vísu telji ekki að ráðstafanir gegn
verðbólgu þurfi að hafa í för með
sér neina tekjutilfærslu milli
launþega og vinnuveitenda, að
slíkt geti verið óhjákvæmilegt af
tæknilegum ástæðum um stund-
arsakir. Ríkisstjórn Steingríms
Hermannssonar var mynduð 26.
maí, en fyrir 1. júní var óhjá-
kvæmilegt að gera róttækar efna-
hagsráðstafnir. Það hefði verið
hægt að skipta því, sem var „í píp-
unum“ milli launþega og vinnu-
veitenda, en skerðing kaupgjalds-
vísitölu er ólíklegt, einfaldari í
framkvæmd, en aðgerðir í verð-
lagsmálum, sem leggja byrðar á
atvinnurekendur, svo að eðlilegt
mátti telja að obbinn af byrðunum
við hjöðnun verðbólgunnar lenti
þannig í fyrstu umferð á launþeg-
um. Ekki ætti sú fórn að þurfa að
vera nema um stundarsakir og má
ekki loka augum fyrir því að
skerðing kaupgetu dregur úr tekj-
um atvinnurekenda, því að nú
selja þeir minna magn vöru og
þjónustu en áður, auk þess sem
rýrnun kaupgetunnar leiðir jafn-
framt til meiri samkeppni um þá
kaupgetu, sem eftir er, en slíkt
þrýstir verðinu niður.
í öðru lagi má vekja athygli á
því, að kaupmáttur launa ræður
ekki öllu um afkomu launþega.
Þar skipta beinu skattarnir líka
máli. Þjóðhagsstofnun telur þann-
ig, að kaupmáttur launa hafi rýrn-
að um 19% milli ára 1982, en
kaupmáttur ráðstöfunartekna um
aðeins 13%. Eðlileg skýring á
þessu er sú, að vegna þess að árið
1983 var metár hvað verðbólgu
snertir (85%) og nokkrar skatta-
lækkanir voru liður í efnahags-
ráðstöfunum, þá hafi skattbyrði
vegna beinna skatta lækkað nokk-
uð. í þriðja lagi að áhrif minnk-
andi verðbólgu á kaupmátt launa
séu vanmetin, þegar því er haldið
fram að kaupmáttarskerðingin
nemi fjórðungi eða þriðjungi
launa. Sú skoðun, að kaupmáttur
launa hafi minnkað svo mikið og
tilsvarandi tekjutilfærsla átt sér
stað til atvinnurekenda, stangast
líka á við allar áþreifanlegar stað-
reyndir í þjóðfélaginu. Það stenzt
t.d. ekki, að kaupmáttur launa ha-
fi minnkað um 25% eða meira, en
neyzlan í þjóðfélaginu hafi aðeins
minnkað um 6% að mati Þjóð-
hagsstofnunar. Ef kaupgeta
þeirra a.m.k. 95% borgara þjóðfél-
agsins, sem eru launþegar, bænd-
ur eða lífeyrisþegar, hefði dregizt
saman um 25% eða meira, hlyti að
vera hér stórfellt atvinnuleysi, en
svo er ekki, sem betur fer.
Fyrri hluta árs 1983 var verð-
bólgan raunar komin á það stig, að
vísitölubætur á laun voru orðnar
launþegum lítils virði. Ég gat þess
í grein, sem ég skrifaði hér í blaðið
á sl. hausti, að í maílok 1983 hefðú
launþegar átt óbættar um 28% af
verðhækkunum frá því 1. febrúar.
Þeir fengu að vísu um 16% vísi-
tölubætur 1. marz, en það voru
bætur fyrir verðhækkanir fyrir 1.
febrúar. í lok vfsitölutímabilsins
var þannig búið að taka drjúgum
meira af launþegunum, en það
sem þeir fengu 1. marz og það, sem
verra var, flestar þær verðhækk-
anir, sem eyddu þannig vísitölu-
bótunum áttu sér stað fyrri hluta
marzmánaðar. 1. júní bar laun-
þegum að fá 24% launabætur, en
það var lækkað í 8—10%. Þetta
hefur verið talin 14—16% kaup-
skerðing og svo hefði orðið, ef
verðlag hefði haldizt óbreytt frá 1.
júní til loka vísitölutímabilsins.
En trúir því nokkur maður? Auð-
vitað hefði komið skriða verð-
hækkana og gengislækkun þegar
eftir 1. júní, þannig að sagan frá
því í marz hefði endurtekið sig,
þannig að löngu fyrir 1. septem-
ber, þegar greiða hefði átt bætur
næst, hefði 24% kauphækkunin
MORGUNBLAÐIÐ, MIDVIKUDAGUR 23. MAl 1984
verið orðin að engu og jafnvel um
meiri verðhækkanir að ræða.
Ýmsir launþegar telja, að ráðið
til úrbóta sé það að stytta verð-
bótatímabilið t.d. í tvo mánuði eða
jafnvel einn. Það er þó á misskiln-
ingi byggt. Afleiðingin mundi að-
eins verða sú að verðbólguhjólið
snerist með meiri hraða en áður,
þannig að í stjórnlausa óðaverð-
bólgu stefndi.
Hvernig geta launþegar
rétt hlut sinn?
Því er hér haldið fram, að enga
nauðsyn beri til þess, að hjöðnun
verðbólgunnar hafi í för með sér
tekjuflutning frá launþegum til
atvinnurekenda, nema þá um
mjög skamman tíma nánast af
tæknilegum ástæðum. Ekki full-
yrði ég þó, að enginn slíkur tekju-
flutningur hafi átt sér stað, þó að
ekki geti það hafa orðið í þeim
mæli, sem mjög almennt virðist
vera talið. Ef um það er hins vegar
að ræða, að þessi tekjuflutningur
hafi átt sér stað í stærri stíl og í
lengri tíma en nauðsynlegt er, til
þess að ná árangri í þá átt að
stöðva hina tilgangslausu verð-
bólgu, er ekkert við því að segja,
þótt launþegar vilji endurheimta
það sem fyrst. Kauphækkanir,
sem atvinnurekendur greiða af
ágóða sínum og eru þannig
tekjutilfærslur til launþega, valda
ekki verðhækkunum og þurfa ekki
að hafa nein skaðleg áhrif á efna-
hagslífið. Hættan er hins vegar
fólgin í því, að samið verði um
launahækkanir, sem ekki er talið
að unnt sé að fjármagna öðruvísi,
en með því að láta launþegana
sem neytendur, greiða sér kaup-
hækkanirnar sjálfa. Verðbólguna
má þannig í raun skoða sem hag-
stjórnartæki, sem beitt er til þess
að sækja kauphækkanir í vasa
launþeganna sjálfra.
Þegar litið er á átökin á vinnu-
markaðinum síðasta áratug og
raunar lengra aftur í tímann, þá
hræða sporin vissulega í þeim efn-
um.
Dr. Benjamín Eiríksson vitnar í
grein er birtist í 3. hefti tímarits-
ins Frelsi 1982 í ályktun Vinnu-
veitendasambands íslands frá
1981, þar sem segir að frá því 1972
hafi kaupgjald hækkað um 900%,
sem leitt hafi til 9% aukningar
kaupmáttar launa á sama tíma.
Hann gagnrýnir að mínum dómi
réttilega orðalag ályktunarinnar,
sem skilja má þannig, að þetta 1%
árlega, sem kaupmáttaraukningin
nam sé árangur kaupgjaldsbarátt-
unnar, þótt ærið magur, sé að
vísu. Hann bendir á það, að í
Vestur-Evrópu, þar sem kaup-
hækkanir hafi aðeins verið brot af
því sem hér er, hafi framleiðni-
aukning verið 2—3% á ári, þannig
að ef sami hagvöxtur væri hér og
gert væri ráð fyrir því að kaup-
máttur launa ykist í hlutfalli við
hagvöxt, þá ætti aukning kaup-
máttar hér að vera tvöföld eða
þreföld á við það, sem hún hefur
verið í raun.
Verðbólgan hér á landi á veru-
legan þátt í lélegum hagvexti því
að hún kippir fótum undan allri
skynsamlegri áætlanagerð um
fjárfestningu og er þannig ein af
höfuðorsökum hinnar röngu fjár-
festingar, sem gagnrýnd hefur
verið svo mjög af verkalýðssamt-
ökunum og alveg réttilega að mín-
um dómi.
Nú munu einhverjir verkalýðs-
leiðtogar svara þessu á þann veg,
að víst hafi verðbólgan haft skað-
leg áhrif, en kaupgjaldsbaráttan
eigi ekki sök þar á, því að kaupið
hækki jafnan á eftir verðlaginu og
þar að auki sé kaupið svo lágt, að
fráleitt sé að kenna háu kaupi um
verðbólguna. En þó að þessi sjón-
armið séu viðurkennd eru þau
utan við það, sem er kjarni máls-
ins þegar metið er sambandið á
milli verðlags- og kaupgjalds-
þróunar. Það, sem þar skiptir
máli, er ekki það hvort kaupið er
lágt eða hátt fyrir, heldur, hvernig
kauphækkanirnar eru fjármagn-
aðar. Ég hefi hér að framan sagt,
að kauphækkanir, sem atvinnu-
rekendur greiða af ágóða sínum,
eigi ekki að þurfa að leiða til
hækkunar verðlags. Þær geta hins
vegar örsakað atvinnuleysi ef
gengið er of nærri atvinnurekstr-
inum, en það er annað mál. Ef
kauphækkanirnar eru hins vegar
sóttar í vasa launþeganna sjálfra,
sem neytenda, þá eru þær verð-
bólguvaldur því að verðbólgan er
einmitt það „hagstjórnartæki",
sem notað er til þess að koma
slíku í kring.
Ég gerði því nokkur skil í grein-
um mínum sl. haust hvernig at-
vinnurekendur tryggja sér það
jafnan fyrirfram áður en samið er
um hærra kaup, að þeir fái þá
opinberu fyrirgreiðslu, sem þarf
til þess að velta kauphækkunum
yfir í verðlagið. Ég álasa atvinnu-
rekendum ekki fyrir þetta, því að í
slíkum samningum reynir hver að
bjarga sínu skinni.
Ekki verður atvinnurekendum
heldur álasað fyrir það, að þeir
láti undir höfuð leggjast að
áminna launþegana föðurlega um
það, að ef þeir spenni bogann of
hátt í kröfugerð sinni ofbjóði þeir
greiðslugetu atvinnuveganna og
afleiðingin yrði atvinnuleysi. En
það er varla von að slíkt hafi mikil
áhrif því að forystumenn laun-
þega hugsa og segja sem svo, að
þetta hafi atvinnurekendur sagt í
40 ár, en samt hafi aldrei neitt
atvinnuleysi leitt af kjarasamn-
ingum, hve miklar kauphækkanir,
sem samið hefur verið um.
Ef samið hefur verið um kaup-
hækkanir svo og svo mikið um-
fram það, sem atvinnureksturinn
gæti staðið undir að óbreyttu
verðlagi, þá er leitað til viðskipta-
bankanna um meiri rekstrarlán.
Telji þeir sig ekki í stakk búna til
slíks er farið á fund ríkistjórnar-
innar og hún beðin að hlutast til
um það, að Seðlabankinn veiti
nægileg yfirdráttarlán til að stað-
ið verði undir þessum auknu lán-
veitingum. Það gerir ríkisstjórnin
og seðlabankastjórinn verður við
tilmælum hennar með nokkurri
tregðu.
Þannig veitir Seðlabankinn
„krít“ til þess að fjármagna kaup-
hækkanirnar, en atvinnurekendur
innheimta svo „krítarkortin" hjá
launþegum, sem neytendum, með
hækkun verðs á vöru og þjónustu.
Vísitölufyrirkomulagið hefur svo í
för með sér áframhaldandi víxl-
hækkanir kaupgjalds og verðlags.
Ef miðað er við tölurnar úr
grein dr. Benjamíns hér að fram-
an finnst mér mega orða þetta
svo, að 99% kauphækkananna eru
fjármögnuð með „krítarkortum",
sem launþegarnir eru látnir borga
sér sjálfir, en 1% er kaupmáttar-
aukning, sem atvinnurekendur
greiða frá sjálfum sér.
Með þessu hefur a.m.k. hingað
til tekizt að forðast atvinnuleysi
eins og íslendingar hafa hælt sér
svo mjög af í samanbufði við aðr-
ar þjóðir. En þessi aðferð til að
forða atvinnuleysi, verðbólguleið-
in, er keypt því verði, að ísland
hefur í vaxandi mæli dregizt aftur
úr grannlöndum sínum hvað
snertir hagvöxt og kaupmátt
launa. Ef eitthvað er hæft í því að
ísland sé að verða láglaunaland,
en allan samanburð á lífskjörum
landa á milli ber að taka með mik-
illi varúð, þá held ég, að það sé í
þessu, sem skýringar er að leita á
slíkri óheillaþróun.
Hættan, sem framundan kann
að vera, er fólgin í því, að hjakkað
verði í gamla farinu er næstu
kjarasamningar verða gerðir. Það
vakti athygli mína á sl. vetri, að
þegar kjarasamningar tókust,
þannig að samið var um 2'k%
kauphækkanir á ársgrundvelli
umfram þau 4% sem ríkisstjórnin
taldi æskilegt að samið væri um,
þá hækkaði verðbólguspá Þjóð-
hagsstofnunar úr 8—9% í 11%.
Ekki get ég túlkað það á annan
veg en þann, að gert sé þá ráð
fyrir því, að þessi kauphækkun, þó
að ekki sé meiri, hljóti að velta
yfir í verðlagið og verða þannig
greidd af launþegum sjálfum. Mér
finnst einkennilegt að svo virðist,
sem enginn hafi veitt þessu neina
athygli. En ef atvinnurekendur
geta ekki borið þessi 2'k% hvað
þá með meiri kauphækkanir, sem
margir forystumenn launþega-
samtakanna eru gagnrýndir fyrir
að hafa ekki knúið fram?
Ekki vil ég fullyrða, að vinnu-
veitendur séu svo aumir, að þeir
geti ekki tekið á sig þessi 2'k %, en
vera má að það stafi af ókunnug-
leika á staðreyndum í atvinnulíf-
inu. Hitt er annað mál, að mörkin
fyrir því hvað hægt sé að hækka
kaupið, ef ekki á að grípa til „krít-
arkortanna" með þeim ófögnuði,
sem því fylgir, virðast vera þröng
vegna lítiis og jafnvel neikvæðs
hagvaxtar á þessu ári.
19
Það er mjög almenn skoðun, að
það sé óábyrg afstaða verkalýðs-
leiðtoga við gerð kjarasamninga,
sem sé ein helsta orsök verðbólg-
unnar. Vissulega er alltaf mikið
rétt í því, að kauphækkanir, sem
ekki verða fjármagnaðar öðruvísi
en á kostnað launþeganna sjálfra,
þjóni ekki hagsmunum launþega
eins og reynslan hér á landi hefur
átakanlega sýnt.
En eiga stjórnvöld engan þátt í
þessari afstöðu launþegaforyst-
unnar, hvort sem hún er kölluð
ábvrgðarleysi eða eitthvað annað?
I grein í nýútkomnum Hagmál-
um eftir próf. Þorvald Gylfason,
bendir hann réttilega á það, að
grundvallarskilyrði þess, að gerðir
séu raunhæfir kjarasamningar sé
það, að aðilar vinnumarkaðarins,
en ekki ríkisstjórnin, séu gerðir
ábyrgir fyrir samningum. Hér á
landi hafa hvað eftir annað verið
gerðir óraunhæfir kjarasamn-
ingar í trausti þess, að þegar búið
væri að semja hlypi ríkisstjórnin
undir bagga með lánsfjárþenslu,
auknum ríkisútgjöldum og geng-
islækkunum, til þess að fyrir-
byggja, að afleiðing samninganna
yrði atvinnuleysi.
Ef aðilar vinnumarkaðarins
trúa yfirlýsingum ríkistjórnarinn-
ar um það, að engin fyrirgreiðsla
af þessu tagi verði veitt þá er,
hygg ég, engin hætta á slíkum
óraunhæfum samingum. Launþeg-
ar óttast atvinnuleysi meira en
allt annað og þvi eru ekki líkur á
þvi að þeir reyni að knýja fram
samninga, sem þeir gera sér ljóst
að skapi mikla hættu á atvinnu-
leysi. En ýmsar þeirra ríkis-
stjórna, sem hér hafa verið við
völd að undanförnu, hafa gefið
a.m.k. óbeinar yfirlýsingar af
þessu tagi, en bara ekki staðið við
þær og því hafa aðilar vinnumark-
aðarins ekki tekið slíkt alvarlega.
Tekst núverandi ríkisstjórn það,
sem öðrum hefur ekki tekizt, að fá
aðila vinnumarkaðarins til að
taka mark á yfirlýsingum, um að
hún muni ekki greiða fyrir því, að
óraunhæfir kjarasamningar leiði
ekki til atvinnuleysis? Reynslan
leiðir það í ljós.
Ólafur Björnsson er prófessor rið
viðskiptafræðideild Háskóla fs-
lands.
„Hef gagnrýnt hvað
nefndir skila áliti seintu
— segir Þorvaldur Garðar Kristjánsson, forseti Sameinaðs
þings, aðspurður um bjórmálið sem ekki var afgreitt
Á sl. 35 árum hefur bjórmálið
svokallaða alltaf öðru hvoru skotið
upp kollinum í sölum Alþingis, og
alþingismenn hafa hafnað því að
bjór væri leyfður á íslandi, eða
svæft tillögur þess efnis að slíkur
drykkur væri leyfður hér, þannig
að þær hafa ekki fengið afgreiðslu.
Nú hefur Alþingi lokið störfum, án
þess að afstaða til bjórs væri tekin.
Rlaðamaður spurði Þorvald Garðar
Kristjánsson forseta Sameinaðs
þings að því hvort höfuðröksemd
þeirra þingmanna sem hafa lýst sig
andvíga þjóðaratkvæðagreiðslu um
bjórinn, þ.e. að Alþingi ætti sjálft
að úrskurða um það hvort bjór
verði leyfður hér á landi eða ekki,
væri ekki fallin um sjálfa sig, eftir
35 ára raunasögu í þinginu, og
kominn tími til að skjóta málinu til
þjóðarinnar.
•„Það geta nú verið skiptar
skoðanir um það,“ sagði Þorvald-
ur Garðar, „en það sem ég hef
verið að gagnrýna í vetur, er
hvað nefndir skila álitum seint.
Ég hef kallað formenn allra
nefnda á minn fund og ég hef
lagt áherslu á þetta atriði úr for-
setastóli. Hinsvegar er það ekki í
mínum verkahring sem forseta,
að kveða uppúr um það hvort
nefndir skili áliti, eða ef þær
skila, hvaða álit þær gefa. En
það er í mínum verkahring að
leitast við að hafa sem best
vinnubrögð í þinginu."
En hver er skýringin á því að
ekki tókst að afgreiða þings-
ályktunartillöguna um þjóðar-
atkvæðagreiðslu um bjórinn á
þinginu sem lauk í gær?
„A laugardaginn var, þá var
fundur í Sameinuðu þingi, þar
sem ég lét þess getið að teknar
yrðu fyrir þingsályktunartillög-
ur, þar sem lá fyrir nefndarálit.
Auk þess lét ég þess getið að
framhald af umræðum um
skýrslu utanríkisráðherra um
utanríkismál yrði á dagskrá. Ég
sagði.að fundi yrði slitið um kl.
19 og það yrði ekki kvöldfundur.
Af þessu leiddi að við hefðum
takmarkaðan tíma, en auðna
réði því hverju okkur tækist að
koma í verk. Svo var tekið til við
þingsályktunartillögurnar, og
þær voru teknar fyrir í þeirri röð
sem nefndarálitunum hafði ver-
ið skilað. Þá vildi þannig til, að
síðast í röðinni var nefndarálit
vegna bjórtillögunnar og hún
kom svo seint fram að þetta var
fyrsti fundurinn þar sem hægt
var að taka hana fyrir. En þegar
búið var að ræða hana drykkl-
anga stund, og fjórir höfðu tekið
til máls, þá var umræðunni
frestað, því ákveðið hafði verið
að ljúka utanríkisumræðunni.
Henni var lokið um kl. 7 og þá
var fundi slitið, en það var engin
tilraun gerð, enda ekki ætlunin,
að taka bjórtillöguna aftur á
dagskrá, enda einsýnt að það
tækist ekki að ræða það mál til
enda, þar sem 8 voru á mælend-
askrá þegar umræðunni var
frestað," sagði Þorvaldur Garðar
Kristjánsson.
Þorvaldur Garðar sagði að sín
hugmynd hefði hvorki verið að
flýta málinu eða seinka, en það
hefði komið fram athugasemd
við það að hann tæki bjórmálið á
dagskrá, á þeirri forsendu að
nota bæri síðustu mínútur
þingsins betur en að fara að
„ræða þetta vafasama mál“, „en
ég svaraði því,“ sagði Þorvaldur
Garðar, „að það væri ekki hlut-
verk forseta að kveða á um það
hvaða mál væru þess verðug að
vera tekin til umræðu og hvaða
mál óverðug. í augum forseta
væru öll mál jöfn að þessu leyti,
og honum bæri að taka þau á
dagskrá eftir þvi sem þau bær-
ust og eftir því sem hægt væri.“
- AB