Morgunblaðið - 23.05.1984, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 23. MAÍ 1984
AF INNLENDUM
VETTVANGI
HELGI BJARNASON
ÞEGAR fólki er boðið upp á skemmdar kartöflur verður ástand þeirra og fyrirkomulag á
framleiðslu þeirra, innflutningi og dreifingu, gjarnan mikið hitamál bæði í umræðu manna á
meðal og í fjölmiðlum. Þetta er ekki óeðlilegt þar sem kartöflur eru ein mikilvægasta
neysluvara flestra heimila. Kartöflumálin eru alltaf til umræðu öðru hverju, og núna vegna
lélegra kartaflna sem fluttar voru inn frá Finnlandi í vetur. Umræðan í vetur hefur orðið til
þess að í alvöru virðist vera farið að huga að breytingum á kerfinu að kröfu neytenda, hver
sem niöurstaðan verður. Á innlendum vettvangi í dag reifum við þetta mál í grófum dráttum
og segjum frá því fyrirtæki sem spjótin beinast að, Grænmetisverslun landbúnaðarins.
barst ráðherranum bókun frá
nefnd þeirri sem hann skipaði til
að athuga innflutningsmálin.
Nefndin sagði störf sín vera á
frumstigi og hún gæti því ekki tek-
ið endanlega afstöðu til málsins.
Benti hún á nokkur atriði en lagði
síðan til að ekki yrði ráðist í skipu-
lagsbreytingu á sölukerfinu án þess
að frekari umræða og umfjöllun
hafi farið fram og lagabreytingar
látnar bíða þess tíma.
Landbúnaðarráðherra kvað upp
sinn „Salómonsdóm" síðdegis
þennan dag. Hann var á þá leið að
umsækjendum skyldi veitt sameig-
inlegt tímabundið innflutningsleyfi
fyrir ákveðnu magni, með ákveðn-
um skilyrðum. Ef umsækjendur
kæmu sér ekki saman um slíkt leyfi
vildi hann beita sér fyrir því að
koma þeim kartöflum, sem þegar
hafa verið keyptar til landsins, á
ráðuneytisins. Þegar þetta er skrif-
að er það nýjasta í málinu það að
sex af þeim sjö fyrirtækjum sem
sótt hafa um innflutningsleyfi á
kartöflum höfnuðu fyrirkomulagi
ráðherra sem þau kölluðu hálfgild-
ings einokunarfyrirkomulag við
hlið þess gamla og lögðu til að inn-
flutningur með kartöflur yrði gef-
inn frjáls með þeim takmörkunum
sem nauðsynlegt væri að setja
vegna innlendra framleiðenda.
Þannig stendur málið þessa stund-
ina en á meðan hafa kartöflurnar
verið að streyma til landsins.
Fyrstu kartöflunum sem fluttar
hafa verið inn af einkaaðilum um
áratugaskeið var dreift í verslanir
á föstudag en það voru kartöflur
sem Eggert Kristjánsson og co. hf.
flutti inn. Þær voru auglýstar í
búðum á ýmsan hátt svo sem: „Nýj-
ung, ætar kartöflur", og þar fram
eftir götunum og samkvæmt viðtöl-
Kartöfluvandamálið: slys eða
afleiðing einokunarverslunar
Mon?unblaöið/KÖE.
Framleiðsluráð landbúnaðarins. Það er skipað fulltrúum bænda og vinnslu-
stöðva landbúnaðarins og fjallar um framleiðslu, vinnslu og sölumál land-
búnaðarafurða. F.v.: Gunnlaugur Lárusson, skrifstofustjóri Framleiðsluráðs,
Guðmundur Ingi Kristjánsson, bóndi á Kirkjubóli, Þórarinn Þorvaldsson,
bóndi á Þóroddsstöðum, Hrafn Sigurðsson, forstöðumaður fjármáladeildar
Sláturfélags Suðurlands, Guðlaugur Björgvinsson, forstjóri Mjólkursamsöl-
unnar í Reykjavík, Gísli Andrésson, bóndi á Hálsi, Egill Bjarnason, starfs-
maður Framleiðsluráðs, fundarritari, Ingi Tryggvason, formaður Fram-
leiðsluráðs, Gunnar Guðbjartsson, framkvæmdastjóri ráðsins, Magnús Frið-
geirsson, framkvæmdastjóri búvörudeildar SÍS, Haraldur Gíslason, mjólk-
ursamlagsstjóri á Húsavík, Böðvar Pálsson, bóndi á Búrfelli, og Magnús
Sigurðsson, bóndi á Gilsbakka. Þorsteinn Geirsson, bóndi á Reiðará, sem
einnig á sæti í Framleiðsluráði, var ekki viðstaddur þegar myndin var tekin.
MorRunbladið/Júlíus.
Stjórn Grænmetisverslunar landbúnaðarins. F.v.: Karl Gunnlaugsson, kaup-
félagsstjóri Kaupfélags Svalbarðseyrar (varamaður Eiríks Sigfússonar,
bónda á Sflastöðum), Gísli Andrésson, bóndi á Hálsi, Gunnlaugur Björnsson,
forstjóri, Ingi Tryggvason, formaður stjórnar Grænmetisverslunarinnar, Páll
Ólafsson, starfsmaður GL, fundarritari, Magnús Friðgeirsson, framkvæmda-
stjóri búvörudeildar SfS, og Magnús Sigurðsson, bóndi í Birtingaholti.
Upphaf þessa máls hér í Morgun-
blaðinu var það að 22. desember
var sagt frá því að samið hefði ver-
ið við Finna um vöruskipti á land-
búnaðarvörum. Þangað voru seld
105 tonn af dilkakjöti og keypt í
staðinn 2.100 tonn af kartöflum.
Jón Helgason landbúnaðarráð-
herra og Ingi Tryggvason formaður
Stéttarsambands bænda höfðu
rætt möguleika á slíkum vöruskipt-
um við finnska starfsbræður sína
þá um veturinn og í desember var
endanlega gengið frá samningum
sem Sambandi íslenskra sam-
vinnufélaga var falin framkvæmd
á. Kom fram að Finnar hefðu feng-
ið góða kartöfluuppskeru sem þeir
væru í vandræðum með að selja og
gott verð fengist fyrir kjötið sem
við gætum selt þeim á móti. Dag-
inn eftir kom fram í samtali blaðs-
ins við Gunnlaug Björnsson for-
stjóra Grænmetisverslunarinnar
að finnsku kartöflurnar væru
5—15% dýrari, eftir sendingum,
hingað komnar, miðað við þær
kartöflur sem Grænmetisverslunin
hefði verið að kaupa að undanförnu
annars staðar frá, en hafa þyrfti í
huga við samanburð á verði að bú-
ist væri við hækkun á kartöfluverði
eftir því sem liði á veturinn og því
ekki víst að verðið yrði neitt hærra
þegar upp væri staðið. Þá kom og
fram að SÍS myndi væntanlega
annast flutning kartaflnanna til
landsins með eigin skipum, verð
þessara kartaflna væri um 14
milljónir íslenskra króna á þágild-
andi gengi og SÍS fengi sín um-
boðslaun þar af með samningum
við finnska seljandann.
Það næsta sem af þessu máli
fréttist er það að í apríl og þó sér-
staklega í maí fer að bera á
óánægju neytenda með kartöflurn-
ar. Neytendasamtökin fylgja mál-
inu eftir og gera könnun á ástandi
kartaflnanna sem reyndist vægast
sagt heldur ágborið, auk þess kom
fram að í hluta kartaflnanna hefði
fundist hringrot og varð að henda
verulegu magni þess vegna. í fram-
haldi af þessu fóru heildverslanir í
matvæladreifingu og stórmarkaðir
að sækja um leyfi til innflutnings á
kartöflum. Töldu þessir aðilar sig
geta útvegað betri vöru. Landbún-
aðarráðherra skipaði nefnd til að
athuga þessi mál, jafnframt því
sem umsóknunum var vísað til
Framleiðsluráðs landbúnaðarins
til umsagnar, lögum samkvæmt.
Hörð gagnrýni kom fram á
Grænmetisverslun landbúnaðarins
vegna þessa innflutnings og á sölu-
fyrirkomulagið almennt, meðal
annars frá formanni Neytenda-
samtakanna sem lýsti þeirri skoð-
un sinni að Grænmetisverslunin
væri tímaskekkja. Stjórn og for-
stjóri Grænmetisverslunarinnar
boðuðu til blaðamannafundar í
þessu tilefni. Kom fram að Græn-
metisverslunin harmaði þau mis-
tök að neytendur hefðu fengið í
hendur gallaðar kartöflur og greint
var frá því að hert yrði eftiriit með
kartöflum. Jafnframt sökuðu þeir
kaupmenn um að bera að miklu
leyti ábyrgð á skemmdunum í kart-
öflunum með því að fara illa með
þær.
í Morgunblaðinu föstudaginn 11.
maí er sagt frá þeirri yfirlýsingu
forsætisráðherra að hann væri
sannfærður um að leyfi til inn-
flutnings á kartöflum yrði veitt
einkafyrirtækjum, „enda ekki
ástæða til annars", sagði hann í
samtali við blaðamann. Formaður
Sjálfstæðisflokksins sagði aðspurð-
ur um afstöðu sína að þetta væri
„eðlilegt, rétt og nauðsynlegt".
Verslunin Hagkaup tók forsætis-
ráðherra á orðinu og lét skipa út i
Englandi 20 tonnum af 1. flokks
enskum kartöflum af fyrra árs
uppskeru. Sama gerði heildverslun-
in Eggert Kristjánsson og co. hf.
sem keypti nvjar kartöflur frá
Grikklandi og Italíu og fleiri komu
á eftir, meðal annars Grænmetis-
verslun landbúnaðarins sem nú gat
allt í einu fengið keyptar nýjar
kartöflur. Á meðan ákvörðunar
ráðherra, sem hann kvaðst taka að
fenginni umsögn Framleiðsluráðs
landbúnaðarins, var beðið settu
Neytendasamtökin í gang undir-
skriftasöfnun þar sem skorað er á
stjórnvöld að gefa innflutning á
kartöflum og nýju grænmeti frjáls-
an á þeim tíma, sem innlend gæða-
framleiðsla annar ekki eftirspurn
og „frjálsu" kartöflurnar fóru að
koma til landsins. Kartöflusend-
ingar einkaaðilanna voru „kyrr-
settar" á hafnarbakkanum þar sem
tilskilin leyfi til innflutnings
þeirra vantaði en Grænmetisversl-
unin gat óhindrað flutt sínar kart-
öflur í hús sitt, „Gullaugað", pakk-
að og dreift í verslanir, allar nema
Hagkaup að vísu. Sögðu forráða-
menn Hagkaups að þeim hefði ver-
ið neitað um kartöflur úr þessari
sendingu þegar þeim var dreift.
Þessi framkvæmd Grænmetisins á
einkaieyfi sínu til heildsöluverslun-
ar með kartöflur varð eflaust til að
meiri harka færðist í deiluna og
víst varð hún ekki til framdráttar
málstað þeirra sem vilja óbreytt
fyrirkomulag í þessum efnum.
Grænmetisverslunin sendi Hag-
kaup kartöflurnar morguninn eftir
og var sagt að til þess hefðu verið
notaðar þær kartöflur sem fara
áttu út á land. í yfirlýsingu sem GL
sendi til fjölmiðla var neitun á sölu
kartaflnanna aðallega réttlætt með
því að Hagkaup ætti von á kartöfl-
um sem verslunin flytur sjálf inn.
Að morgni þriðjudagsins 15. maí
afhentu fulltrúar Neytendasam-
takanna landbúnaðarráðherra
undirskriftir 20.652 neytenda, sem
safnað var á tveimur verslunardög-
um á höfuðborgarsvæðinu, undir
kröfu um frjálsan innflutning kart-
aflna og nýs grænmetis á þeim
tímum sem innlend gæðafram-
leiðsla annar ekki eftirspurn. Jafn-
framt kröfðust fulltrúar Neytenda-
samtakanna þess af ríkisstjórninni
að hún hlutist til um að opinber
rannsókn fari fram á kaupum
Grænmetisverslunarinnar á
finnsku kartöflunum og dreifingu
þeirra til neytenda. Á miðvikudag-
inn var kartöflumálið tekið fyrir á
maraþonfundi í Framleiðsluráði
landbúnaðarins. Nokkuð voru skoð-
anir framleiðsluráðsmanna skiptar
um málið en þó var samþykkt sam-
eiginleg niðurstaða. Þar er ekki
tekin efnisleg afstaða til einstakra
umsókna um innflutning á meðan
nefnd sem landbúnaðarráðherra
skipaði til að athuga innflutn-
ingsmálin væri enn að störfum.
Bent var á ýmis atriði varðandi
málið en þau voru flest heldur
neikvæð gagnvart umsóknunum og
frjálsum innflutningi. Þessi um-
sögn Framleiðsluráðs var afhent
landbúnaðarráðherra morguninn
eftir, þann 17. maí, og sama dag
markað til að forðast tjón.
Ákvörðun ráðherra var afar illa
tekið af umsækjendum um leyfin
og forsvarsmönnum Neytendasam-
takanna, og höfðu þessir aðilar
hörð orð um ákvörðunina, m.a. að
vilji 20 þúsund neytenda væri
gjörsamlega hundsaður og með
þessu væri verið að setja upp kvóta
og þar með haftakerfi. Umsækj-
endurnir hafa verið að þinga um
málið um helgina og hafa bréfa-
skriftir gengið á milli þeirra og
um við verslunarmenn runnu þær
út eins og heitar lummur, neytend-
ur greinilega orðnir svangir eftir
langt kartöflusvelti.
Á meðan á þessu hefur staðið
hafa ýmsir fleiri hagsmunaaðilar
látið í sér heyra. Kartöflubændur
sendu frá sér harðorð mótmæli
gegn frjálsum innflutningi. Aðal-
fundur garðyrkjubænda samþykkti
ályktun í þessu efni en þar kvað við
nokkuð annan tón en hjá kartöflu-
bændum. „Pöntuð" mótmæli í sama
anda og var í mótmælum kartöflu-
bænda voru ekki samþykkt heldur
jákvætt orðuð ályktun þar sem þó
er varað við „lítt hugsuðum skyndi-
ákvörðunum" sem kynnu að skaða
bæði hagsmuni neytenda og fram-
leiðenda og var í því efni vísað til
frumvarps Eiðs Guðnasonar og
fleiri um frjálsan innflutning.
Framkvæmdastjórn Verslunarráðs
fslands samþykkti harðorð mót-
mæli gegn núverandi fyrirkomu-
lagi og skoraði á Alþingi að af-
greiða nú þegar tillögu um breytta
skipan og miðstjórn ASÍ lýsti yfir
stuðningi við frjálsan innflutning
kartaflna. Kartöflumálin komu
oftar en einu sinni til umræðu á
Alþingi. Mikill darraðardans var í
kringum frumvarp Eiðs en það ger-
ir ráð fyrir frjálsum innflutningi
kartaflna og nýs grænmetis. Mál-
um þar lyktaði með því að stjórn-
arflokkarnir gerðu samkomulag
þar sem segir m.a. „að rækileg
endurskoðun fari fram á sölumál-
um landbúnaðarins þar sem einok-
un verði aflétt", og var frumvarp-
inu vísað til ríkisstjórn-
arinnar.
Grænmetisverslun .landbúnaðar-
ins hefur oft verið nefnd í þessari
samantekt og því er ekki úr vegi að
segja nánar frá þessu fyrirtæki.
Fram til ársins 1935 var verslun og
innflutningur á kartöflum frjáls
hér á landi. Menn eru ekki sam-
mála um hvernig ástand þessara
mála hafi verið á þeim árum. Ýmis
einkafyrirtæki í matvæladreifingu
fluttu inn kartöflur og dreifðu í
verslanir, þ.á m. Eggert Krist-
jánsson og co., sem nú siðustu vik-
urnar hefur aftur komið við sögu
kartöfluinnflutnings og telja ýmsir
að þetta hafi allt gengið vel. Aðrir
segja að mesta ófremdarástand
hafi ríkt í kartöflumálunum, lítið
hafi verið flutt inn og landið meira
og minna kartöflulaust en kartöfl-
ur samt iðulega seldar í samkeppni
við nýja uppskeru innanlands og
hafi það verið innlendum framleið-
endum fjötur um fót. En hvað um
það, með lögum frá 1935 var land-
búnaðarráðherra heimilað að taka
upp leyfisveitingar á innflutningi
kartaflna og árið eftir, 1936, voru
samþykkt ný lög þar sem ríkis-
stjórninni var heimilað að taka í
sínar hendur allan innflutning á
kartöflum og öðrum garðávöxtum
frá 1. maí 1936. Grænmetisverslun
ríkisins var stofnuð skv. þessum
lögum og rekin fyrst um sinn í