Morgunblaðið - 23.05.1984, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 23. MAÍ1984
71
Frjálst útvarp og
erlend samkeppni
Mun frjálst útvarp bjarga íslenskri menningu?
— eftir Einar Kr.
Jónsson
Nýlega kom fram á Alþingi
frumvarp til nýrra útvarpslaga.
Hér er um að ræða svokallað
stjðrnarfrumvarp, sem stjórnar-
þingmenn eru þó óbundnir stuðn-
ingi við. Hér er stórmál á ferðinni,
sem skiptir landsmenn miklu,
hvort heldur þeir eru búsettir á
Reykjavíkursvæðinu eða utan
þess. Allir kjósendur munu fylgj-
ast með afgreiðslu málsins og
hvern stakk þingmenn munu sníða
útvarpsmálum þjóðarinnar næstu
árin.
Frjálst útvarp
í umræðum hér á landi hefur
oft verið talað um hugtakið frjálst
útvarp. Er þá átt við útvarps-
stöðvar, reknar af einkaaðilum í
hagnaðarskyni, hver í samkeppni
við aðra og Ríkisútvarpið. Frjáls-
ar útvarpsstöðvar eru að vísu
frjálsar að því leyti að þær lúta
ekki stjórn ríkisins. Þær eru
frjálsar að því leyti að þær ráða
því hvernig þær vilja ná til hlust-
enda og til hvaða hlustenda. En
staðreyndin er sú, að í raun eru
frjálsar útvarpsstöðvar fyrst og
fremst háðar hlustendum sínum.
Þær eiga alla afkomu sína undir
eftirspurn hlustenda eftir dag-
skrárefni sínu. Þær útvarpsstöðv-
ar sem vinsælastar eru, þ.e. upp-
fylla best óskir hlustenda, hafa að
öllu jöfnu besta möguleika til öfl-
unar tekna með auglýsingum. Á
hinn bóginn minnka möguleikar
til öflunar auglýsingatekna hjá
þeim útvarpsstöðvum, sem lítilla
vinsælda njóta. Ofbjóði útvarps-
stöðvar hlustendum sínum með
mörgum auglýsingum, þ.e. að aug-
lýsingar verði of stór hluti dag-
skrárinnar, minnka möguleikarnir
„Tækninni fleygir ört
fram í útvarpsmálum.
Hún er í raun í það
mund að taka völdin af
stjórnmálamönnunum.
Aðeins með réttum
viðbrögðum þegar í stað
geta þeir komið ís-
lenskri menningu til
hjálpar í samkeppninni
við erlent útvarpsefni.“
einnig til öflunar tekna með aug-
lýsingum vegna minni hlustunar.
Þannig þjóna útvarpsstöðvarnar
ávallt hlustendum sínum fyrst og
fremst, ef um hagnað eða áfram-
haldandi starfsemi á að vera.
Frá andstæðingum frjáls út-
varps heyrist oft að frjálsar út-
varpsstöðvar muni verða einhæfar
og höfða til þröngs hóps hlust-
enda. Þær muni útvarpa dægur-
tónlist, fréttum og auglýsingum
eingöngu til að lágmarka kostnað-
inn og hámarka hagnaðinn. Hér er
um mikla einföldun að ræða.
í fyrsta lagi gefa menn sér það
sem forsendu, að dægurtónlist,
fréttir og auglýsingar sé svo vin-
sælt dagskrárefni, að með því ein-
göngu sé hægt að höfða til þorra
hlustenda. Segjum sem svo að
andstæðingar frjáls útvarps hafi
lög að mæla að þessu leyti. Er þá
einhver ástæða til að bjóða upp á
annað dagskrárefni? Eigum við að
troða einhverju dagskrárefni upp
á fólk sem það vill ekki? Eða eig-
um við að hafa vit fyrir fólki og
segja því að dægurtónlist og frétt-
ir sé ekki nógu menningarlegt efni
fyrir það? Ég veit ekki hvað þeir,
sem þessar skoðanir aðhyllast,
gera en ég læt ekki kaupmanninn
selja mér sandpappír ef ég vil sal-
ernispappír. Ég læt ekki kaup-
manninn segja mér hvað ég eigi að
kaupa. Valfrelsi neytenda verður
að vera tryggt, þótt þeir séu „neyt-
endur" útvarps.
í öðru lagi eru útvarpshlustend-
ur margbreytilegur hópur fólks
með mismunandi áhugamál. Ég
hef því litlar áhyggjur af fá-
breytni útvarpsstöðvanna, og vil
ég rökstyðja mál mitt út frá
sjónarhóli útvarpsrekanda. Það
má e.t.v. reikna með því að hér á
Reykjavíkursvæðinu verði margar
útvarpsstöðvar um þá hlustendur
sem kjósa að hlusta á dægurtón-
list og létt efni. Samkeppnin verð-
ur því hugsanlega mikil um þá
hlustendur. Það gæti því e.t.v.
borgað sig fyrir mig að beina
dagskránni frekar til þeirra sem
vilja hlusta á sígilda tónlist og
fræðandi efni, þar sem hugsanlega
yrði minni samkeppni. Þannig
færi fjölbreytni útvarpsstöðvanna
eftir samkeppni milli þeirra og
eftirspurn ákveðinna hlustenda-
hópa. Við sjáum og heyrum að
hlustendur eru sífellt að rífast á
lesendasíðum dagblaðanna um
dagskrá Ríkisútvarpsins. Sumir
vilja meiri dægurtónlist, aðrir sí-
gilda tónlist, sumir leikrit og
kvöldvökur, aðrir skemmtiþætti,
sumir Dallas, aðrir ekki Dallas.
Málið er því að hlustendahópar út-
varps eru svo margvíslegir og fjöl-
breytilegir, sbr. hlustendakannan-
ir, að þarfir þeirra og óskir verða
ekki uppfylltar nema með fjölda
útvarpsstöðva. Fjölbreytni út-
varpsstöðvanna mun án efa verða
mikil þegar fram í sækir og mót-
ast af eftirspurn mismunandi
hlustenda eða hlustendahópa.
Rfkisútvarpið
Því hefur verið haldið á loft, að
frjálsar útvarpsstöðvar muni
veita Ríkisútvarpinu óverðskuld-
aða samkeppni eftir áratuga þjón-
ustu við landsmenn, ekki síst um
auglýsingatekjur. Því er til að
svara að Ríkisútvarpinu er, eins
og öllum öðrum aðilum viðskipta-
lífsins, hollt að keppa við önnur
fyrirtæki. Það frískar starfsemi
þess og bætir dagskrána, hlust-
endum til ánægju. Auglýsinga-
markaðurinn mun eitthvað
stækka með tilkomu fleiri út-
varpsstöðva, m.a. vegna fjöl-
breytni þeirra, en auglýsendur
munu á hinn bóginn gera meiri
kröfur til útvarpsstöðvanna og
nýta auglýsingaútgjöld sín mark-
vissar, t.d. með hliðsjón af sér-
hæfðri dagskrá útvarpsstöðvanna.
Þótt almennt sé gert ráð fyrir
tekjutapi Ríkisútvarpsins af aug-
lýsingum með tilkomu frjálsra út-
varpsstöðva, er það þó undir
Ríkisútvarpinu sjálfu komið, hve
það tekjutap yrði mikið eða hvern-
ig því yrði mætt. Auglýsingaöflun
er eins Og hver önnur sölu-
mennska, sem skilar sér, sé dag-
skráin vinsæl og hlustun almenn.
Og skyldi það borga sig fyrir Rík-
isútvarpið á sama tíma, eða vera
réttlætanlegt gagnvart skatt-
greiðendum, að byggja slíkt stór-
hýsi undir starfsemina eins og nú
er í byggingu? Ég þori að fullyrða,
að einkaútvarpsstöð með álíka
umfangsmikla starfsemi og Ríkis-
útvarpið er með í dag, léti sig ekki
dreyma um slík minnismerki. Já,
agi samkeppninnar og neytandans
á markaðnum er oft harður hús-
bóndi. Reyndar eru þessar hug-
leiðingar mínar um útvarpshúsið,
svo og tillaga Eyjólfs Konráðs
Jónssonar um að nýta húsið til
smáíbúða, á sandi byggðar, því að
nýja útvarpslagafrumvarpið veitir
Ríkisútvarpinu stórauknar tekjur
frá því sem nú er, m.a. í formi
aðflutningsgjalda af útvarpsvið-
tækjum.
Því hefur verið haldið fram,
m.a. á Alþingi, að frjálsar út-
varpsstöðvar muni valda fólks-
flótta frá Ríkisútvarpinu. Því sé
rétt að sporna við afnámi einokun-
ar ríkisins til útvarps. Ekki felst í
þessari röksemd mikil umhyggja
fyrir almenningi eða starfsfólki
Ríkisútvarpsins. Ef frjálsar út-
varpsstöðvar geta boðið starfs-
fólki Ríkisútvarpsins hærri laun
og veitt almenningi betri þjón-
ustu, tel ég frjálsu útvarpsstöðv-
arnar vera hið mesta réttlætismál
fyrir báða hópana. Ég er einnig
þess fullviss, að hópur útvarps-
manna, bæði dagskrárfólks og
tæknimanna, mun stækka og að
frjálsum útvarpsstöðvum muni
fylgja sérhæfð dagskrárgerðarfyr-
irtæki, eins konar verktakafyrir-
tæki, í samkeppni hvert við annað,
sem selja muni útvarpsstöðvunum
dagskrárefni, einnig Ríkisútvarp-
inu. Þar með yrði lcominn vísir að
nýrri iðngrein, dagskrárgerð, sem
veitt gæti fjölda fólks atvinnu, t.d.
kvikmyndagerðarmönnum og
tæknimönnum. Frjáls útvarps-
rekstur eykur því fjölbreytni at-
vinnulífsins og vinnumarkaðarins.
Erlend samkeppni
En hér erum við einnig komin
að kjarna málsins. Tækninni
fleygir ört fram í útvarpsmálum.
Hún er í raun í það mund að taka
völdin af stjórnmálamönnunum.
Aðeins með réttum viðbrögðum
þegar í stað geta þeir komið ís-
lenskri menningu til hjálpar í
samkeppninni við erlent útvarps-
efni.
Eftir fáein ár, jafnvel 2 ár, mun
erlent sjónvarpsefni flæða yfir
landið gegnum gervihnetti. Flestir
íslendingar munu þá fá möguleika
á móttöku sjónvarpsefnis um
gervihnetti með einum eða öðrum
hætti. Þessari flóðbylgju verðum
við íslendingar að mæta með öfl-
ugum íslenskum dagskráriðnaði,
ef við viljum varðveita menningu
okkar. Eftir þann tíma er líklega
orðið of seint að bregðast við svo
sæmilegur árangur náist. Þess
vegna er brýnt að gefa útvarps-
rekstri nú lausan tauminn, og það
hið fyrsta, svo að hinn íslenski
dagskráriðnaður fái þó a.m.k. 2
ára aðlögun.
Samkvæmt útvarpslagafrum-
varpinu eru miklar hömlur lagðar
á útvarpsrekstur. Frumvarpið er
samið af Útvarpslaganefnd, en í
henni áttu embættismenn Ríkis-
útvarpsins 5 sæti af 7, og tveir
ritarar hennar voru starfsmenn
Ríkisútvarpsins. Einkenni frum-
varpsins eru höft, bönn og óþörf
ríkisafskipti, sem þjóna hvorki
hagsmunum neytenda né út-
varpsstöðva. Mörg ákvæði frum-
varpsins koma í veg fyrir eðlilega
samkeppni útvarpsstöðva, eðlilega
framþróun útvarpsmála og skjóta
uppbyggingu íslenskrar dagskrár-
gerðar, er sé þess megnug að
vernda íslenska menningu í
óheftri samkeppni við erlendar út-
varpsstöðvar. Mun ég víkja nánar
að þessum vanköntum frumvarps-
ins síðar.
Einar Kr. Jónsson er riðskipta-
fræóingur og formaður SFU, Sam-
taka um frjálsan útvarpsrekstur.
Borð fyrir fimm
í Bíóhöllinni
BÍÓHÖLLIN frumsýndi í gær
bandarísku kvikmyndina Borð fyrir
fimm, sem gerð er af Voight/Schaff-
el Production Company.
Myndin fjallar í megindráttum
um fráskilinn þriggja barna föður,
J.P. Tannen, sem ákveður að sinna
föðurhlutverkinu, sem honum
finnst hann hafa vanrækt allt frá
skilnaðinum við móður þeirra.
Móðir barnanna lætur lífið í
bílslysi og í kjölfarið fylgja miklar
deilur milli Tannen og stjúpföður
barnanna.
Með aðalhlutverk í myndinni
fara Jon Voight, Millie Perkins og
Richard Crenna. Leikstjóri er
Robert Leiberman og er þetta
fyrsta kvikmyndin sem hann
leikstýrir.

Hewlett-Packard
SÝNTNG
Hewlett-Packard hefur hér með þá ánægju að bjóða þér að skoöa tölvukerfi
sem eru meðal þeirrá nýjustu og hæstþróuðu í heiminum.
Komdu og kynntu þér tækni framtíðarinnar - við sýnum m.a. smátölvur til
almennra nota og fullkomið teiknikerfi.
Vertu Velkominn á:
Hótel Loftleiðir
24. og 25. maí 1984 kl. 9.00-16.00