Morgunblaðið - 20.07.1984, Qupperneq 14

FÖSTUDAGUR 20. JÚLÍ 1984
RAGNAR JÓNSSON
FORSTJÓRI
Ekki margir hafa oftar en ég
stúngið niður penna um Ragnar í
Smára, stundum heilar lánglokur í
skemtistíl og lágu jafnan til þess
ærnar orsakir. Nú þegar hann er
allur skortir mig orð. Sérstakur
þráður í ævi minni hefur verið
slitinn.
Hann átti til að koma hér innúr
dyrum þegar minst varði með
listaverk undir hendinni: stórgjaf-
ir — án tilefnis; gerði aldrei boð á
undan sér; var farinn. Ungar telp-
ur, dætur okkar, horfðu stjarfar á
þennan undramann sem gaf þeim
málverk. Nú segja þær að þessar
myndir hafi alið sig upp. Sjálfur
lifði Ragnar Jónsson lífi sínu í list
einsog nokkurskonar draumleiðslu
í miðjum veruleikanum.
Úr bréfi frá Ragnari til A.S.,
31.1/60.
„Mamma Sigurjóns, sem leingi
var í húsinu hjá mömmu, sagði
mér í fyrra, þegar ég hitti hana á
fimtugsafmæli listamannsins, að
mamma hefði haft þann sið að
gefa alla mjólkina úr kúnum á
sunnudögum. Þetta hafði ég aldrei
heyrt, en hinsvegar heyrði ég hana
oft segja að þegar maður væri
hamíngjusamur sjálfur ætti mað-
ur að láta aðra njóta þess með sér
að einhverju leyti. Það stækkaði
manns eigin auð. Þrisvar sinnum
hef ég verið búinn að safna mér
peníngum til að byggja svolítið
stærra hús yfir konuna mína, sem
alt gerir fyrir mig, en í öll skiftin
hef ég hitt aðra sem meira lá á að
koma yfir sig húsi. Og aldrei hefur
mér fundist litla íbúðin okkar
stærri en í dag, þegar ég er ný-
kominn frá útlöndum úr stórum
vistarverum ríkra manna. Jú, ég
skrapp til Englands, Hollands,
Þýskalands og Danmerkur; en að-
allega til að skoða nýu óperuna í
Kassel þar sem tal og tónar
hljóma betur en í öðrum húsum;
og sjá nýtt listasafn, reyndar tvö,
þar sem myndir njóta sín betur en
ég hef áður séð. Ef ég fæ frið fyrir
íslenskum bjargráðamönnum ætla
ég að koma upp dálitlu húsi yfir
hann Erlend, (NB Listasafn ASÍ),
þar sem hægt væri að sýna mynd-
ir og kanski lesa upp úr bókum
og sýngja af nótum. En ég fer mér
hægt í nýum fjárfestíngum því ég
vil ekki skulda það mikið að ég sé
ekki leingur frjáls maður. En und-
anfarinn áratug hafa stjórnmála-
menn séð fyrir því að hver króna
sem spöruð var yrði að eingu."
I svona hraðbréfum, stundum
skrifuðum í flugvél, er Ragnar lif-
andi kominn. Það var einkennilegt
að hann skifti sér ekki af lista-
mönnum öðruvísi en styrktarmað-
ur. Honum datt aldrei í hug að
gagnrýna listamenn; því síður
græða á þeim. En hann fann af
innbornu næmi hvar lá fiskur
undir steini í list og hverjir eru
listamenn; og var reiðubúinn að
brjóta sig í mola fyrir þá ef þörf
krafði. Hann hlýddi, svo í orði sem
tóni og lit, einhverjum sagnar-
anda sem ég veit ekki giöggt nafn-
ið á; fór eftir innborinni erfiðis-
lausri sjónskerpu sem í rauninni
er ekki hægt að ávinna sér, jafnvel
með lærdómi, — þá þess heldur
skilgreina fremuren sjálfa ráð-
gátu lífsins, (kanski taó). Það var
honum líkt að meta að verðleikum
undur í uppeldi barns sem elst upp
við list: þó ekki sé nema lítil mynd,
hefur hún afl til að menta barn
með einni saman nánd sinni: bara
hánga þögul á veggnum heima.
Svona myndir feingnar að gjöf frá
Ragnari meta dætur okkar ailra
gjafa mest núna. Hugur Ragnars
og líf bar blæ af þeim ódáinsakri
þar sem hann var plógmaður.
Halldór Laxness
Nú, er Ragnar í Smára er hnig-
inn og til moldar borinn, eiga
listamenn landsins á bak að sjá
þeim manni, sem mestur listfröm-
uður hefur verið með þjóð sinni. 1
hálfa öld var hann að verki, lifði
hann þeirri hugsjón, að örva
listsköpun í landinu og gera lista-
mönnum kleift að ráða sér sjálfir,
óþjakaðir af bjargræðisáhyggjum.
Enginn gat þá orðið mikill sem
íslendingur, er Ragnar kom sem
kallaður austan yfir fjöllin, ungur
ofurhugi með tvær hendur tómar,
en gnótt af því ólma þori, sem
ávallt auðkenndi hann. Fjár var
þörf! Hann gerðist umsýslumaður,
atvinnurekandi. Heppnin var með
honum og hagaði öllu til auðar,
sem hann miðlaði jafnóðum þeim,
sem með þurfti. Heiðurinn gaf
hann öðrum. í þau fimmtíu ár,
sem starfskraftanna naut við, var
lífssaga hans sjálfs samofin
þróunarsögu listanna í þessu
landi. Þá voru þeir hornsteinar
lagðir, sem listmenning okkar
tíma er reist á.
Það var ekki hvað síst tónlistin,
sem hreif Ragnar til dáða. Naut
hann þar hollvinar síns, Páls Is-
ólfssonar, forvígismanns íslenskr-
ar tónmenningar. Tóku þeir hönd-
um saman, mögnuðu hvor annan
til átaka, báðir ættaðir og upp-
runnir á strönd mikilla sanda og
sæva 1 einum fegursta fjallafaðmi
þessa lands. „Tónlistin verndar
menn gegn mannvonsku," sagði
Ragnar í ágætri blaðagrein. Það
varð mér, sem þetta rita, hug-
vekja. Tónlistin var honum meira.
Hún var honum Hfsfylling, vígi
gegn armæðu og erfiðleikum,
harmónía lífs hans. Hann studdi
alla innienda iðkendur þessarar
listar og fékk hingað erlenda snill-
inga þeim til fyrirmyndar og til að
sýna okkur „heimsmælikvarðann"
svonefnda, í von um að við spjör-
uðum okkur og yrðum ekki hólma-
skuðar hér norður í hafi. Það hreif
allt sem Ragnar gerði: Hann vildi
dáð drýgja til framdráttar ís-
lenskri listmenningu, og sjá, svo
varð sem hann vildi. Hver hefði
trúað þessu, sem ekki var sjálfur
vottur og aðnjótandi?
Að svala menntaþorsta íslensks
almennings varð hlutskipti Ragn-
ars Jónssonar í lífinu. Hann reis
og óx og lifði fyrir þá hugsjón sína
og gaf til þess allt sem hann átti.
En ævin þverr, maðurinn mæðist.
Þegar Páll tók banasóttina sat
Ragnar hjá honum öllum stund-
um. Og er leið að ævilokum vinar-
ins, sagði Ragnar við Einar, son
Páls: „Hún er grimm þessi veröld."
Hafði Ragnar þá þegar tekið sömu
veiki, er leiddi þá báða til dauða.
Já, grimm virðast okkur örlögin
stundum, en fögur var hún þá,
veröldin, er Ragnar lifði sitt besta
og veitti öðrum af nægtabrunni
sínum, sá einstaki maður.
Nú, er við stöndum við gröf
hans, er tími til að færa honum
þakkir. Við þökkum handleiðslu
hans um grýttan veg, og góðvild.
Við munum bera i okkur birtuna
af þeim kyndli, sem hann kveikti
og lýsti okkur með, umkomulaus-
um listamönnum kreppuáranna.
Við biðjum ástvinum hans og niðj-
um allrar blessunar.
Árni Kristjánsson
Ragnar var þrotinn að heilsu
síðustu árin sem hann lifði; reynd-
ar er ég hræddur um að hann hafi
verið farinn að kenna vanheilinda
áður en hann lét það uppskátt. En
hann naut fágætrar umönnunar
Bjargar konu sinnar.
En fram undir hið síðasta fann
maður bregða fyrir einkennilegri
ólgandi lífsorku bak við likamlega
vanburði. Manni fannst þá að
hann hefði átt að fá að hverfa í
meira samræmi við líf sitt: í fullu
fjöri og snögglega, og manni varð
hugsað til þess hvernig hann birt-
ist venjulega í heimsókn, skyndi-
lega og fyrirvaralaust. Ein ástæða
til þess að hann hvarf mönnum
stundum, þó þeir þættust eiga
brýn erindi við hann, var sú, að
hann vildi ekki flytja vondar
fréttir; hann kom jafnskjótt og
hann hafði góð tíðindi að segja.
Oft vóru það nýjar framtíðarsýn-
ir, ný verkefni; stundum peningar,
verðskuldaðir eða ekki eftir atvik-
um. Hann skildi manna bezt að
það er hæpin sáiubót að vera án
þeirra til langframa.
Það væri dálítið erfitt að gera^
sér grein fyrir Ragnari án þess að
íhuga hvernig hann leit á peninga.
En það er ekki heldur alveg auð-
velt að gera sér grein fyrir því.
Hann var peningamaður og pen-
ingar hændust að honum, en þeir
festust ekki við hann og hann vildi
með engu móti festast þeim.
Margar tröllasögur ganga af ör-
læti Ragnars, en fæstar svo ótrú-
legar að ekki sé hægt að trúa
þeim, ef menn þekktu hann. Hann
var veðspilari, en hefði aldrei
komið til hugar að veðja á hest eða
spil eða teningskast. Hann veðjaði
á listir án tillits til endurgjalds, og
stundum án mikillar vonar um
árangur. Góðir listamenn eru fáir
og sönn listaverk ekki mörg á
hverjum tíma, og Ragnar ætlaði
sér sjaldnast þá dul að hann gæti
sagt fyrir um árangurinn, þegar
hann veðjaði á listamann eða hug-
sjón eða verk. Margt af því sem
hann gerði fyrir einstaklinga,
gerði hann í fullri kyrrþey og það
er gleymt eða hlýtur að gleymast;
eins fer um margt sem hann gerði
fyrir land og þjóð, þó að afrakst-
urinn kunni að lifa og dafna án
þess að verða rakinn til upphafs
síns. ókunnugir menn leituðu til
Ragnars í nauðum eða voða, en
stolt hans og nærgætni bannaði
honum að segja öðrum af því.
Hann var tiltölulega hégómalaus
maður eftir því sem við gerumst,
en hann var metnaðarfullur og
annars væri ferill hans enn tor-
skildari en raun ber vitni.
Það reyndist mörgum erfitt að
skilja Ragnar Jónsson og átta sig
á framferði hans. Þetta stafaði af
því að þeir bjuggu sér til mynd af
honum i eigin þágu, í þeirri
fjarskalega mannlegu von að hafa
gott af þessum örláta manni, sem
virtist endilega þurfa að koma
peningum í lóg. Menn gátu snúið á
hann einu sinni eða tvisvar en
varla oft. En með þessu móti varð
1904/1984