Morgunblaðið - 20.07.1984, Blaðsíða 15

14 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 20. JÚLÍ 1984
RAGNAR JONSSON FORSTJORI
iity-
>< ■ ’ > Orf,» < xli j<:
hann aidfen&ileguf ^pegill margra
þeirra, sem áttu skiptl við hann,
og þess vegna ekk'i ab undra þó
þeir áttuðu sig ekki á því hver
hann var. Ég sagði einhvern tíma
við hann af einhverju tilefni, að
hann væri nú ekki þekktur fyrir
að fara gætilega með peninga.
„Nei,“ sagði hann, „en mér er af-
skaplega illa við að eyða peningum
til einskis." Þetta kom fram með
ýmsu móti í fari hans, mitt í pen-
ingastraumnum sem fór um greip-
ar hans. Hann gat verið aðsjáll á
smámuni og hann var vissulega
sjálfur sparneytinn maður fyrir
sig, og fjölskylda hans, fágætlega
elskulegt fólk og húsmóðir sem
bar af öðrum fyrir risnu og
sjarma, var honum samhent um
þetta: munaður heimilisins vóru
listaverk og risna. Þegar öllu var á
botninn hvolft var afstaða Ragn-
ars til peninga einföld, siðferðileg
og nokkuð ströng: honum var tamt
að líta svo á að menn ættu ekki
siðferðilegan rétt til að eignast
peninga nema þeir eyddu þeim
jafnharðan til góðra hluta. Þetta
var ekki sósíalismi, og sósíalisti
var Ragnar ekki, og ekki heldur
mjög fullkominn lýðræðissinni
fremur en við íslendingar flestir.
Og ekki kapítalismi heldur, nema
ef til vill í orði kveðnu. Ragnar
hafði, hvort sem var að upplagi
eða uppeldi, einhvern siðferði-
legan jafnvel trúarlegan beyg af
peningum og honum var jafn-
framt gefið fágætt örlæti hjart-
ans. Hann var vissulega kapps-
fullur gróðamaður; hann hafði
jafnframt svo ástríðufuila þörf
fyrir list að löngum stundum var
eins og ekkert annað skipti máli:
honum var það lífsskilyrði að
gróðamaðurinn þjónaði listinni.
Nú er að vísu ekkert auðveldara
en orða þetta svona; gallinn er sá
að þjónusta við listir kann að
reynast flóknara viðfangsefni en
nokkur fjármál.
Um það bil sem Ragnar kemur
fram á sjónarsvið í sögu okkar, um
1937, taka óvæntir hlutir að ger-
ast. Hann hafði að vísu verið at-
hafnasamur í tónlistarmálum í
allmörg ár, en bókmenntirnar
vóru raunverulegur vígvöllur
menningarmála á þessum tíma.
Eins og vænta mátti stóðu átök
hins gamla og nýja tíma fyrst og
fremst um Halldór Laxness. Það
tilheyrir nú hvaða bókmenntasögu
sem er, að þeir Ragnar og Kristinn
E. Andrésson gáfu út á árunum
1937—40 gegn ýmiss konar and-
spyrnu, hina fjögurra binda
skáldsögu Halldórs, sem síðar
fékk nafnið Heimsljós, og Ragnar
kostaði útgáfuna. Með því hófst
útgáfustarf hans. Þessi útgáfa var
menningarfyrirtæki, en ekki
gróðavegur, og hún var storkun
við íhaldssemi íslenzkra útgefenda
og landsmanna yfirleitt. Heims-
ljós var upphafið að útgáfustarf-
semi Ragnars, sem komst á fastan
grundvöll með stofnun forlagsins
Helgafells 1942. En um leið og
Ragnar kaupir af Tómasi Guð-
mundssyni meðalstórt ljóða-.
bókarhandrit, Stjörnur vorsins,
fyrir 20 þúsund krónur árið 1940,
er brotið blað í viðskiptum útgef-
enda og rithöfunda hérlendis.
Með því er auðvitað ekki sagt að
öll ritlaun hafi hækkað að sama
skapi, en þau tóku mikinn kipp,
þegar höfundar gátu farið að vitna
í „Ragnar" í viðskiptum sínum og
smám saman varð fordæmi hans
óviðráðanlegt.
Tímar liðu og bókaútgáfa Ragn-
ars varð um skeið stórveldi í land-
Ragnar Jónsson og Björg Ellingsen, kona hans, ásamt Hannibal Valdimarssyni
vid vígslu Listasafns ASÍ 7. febrúar 1980.
inu. Sjálfur safnaði hann ekki
peningum fremur en vænta mátti,
hvorki af bókaútgáfu sinni né öðr-
um fyrirtækjum, sem hann átti
hlut að. Afraksturinn fór til ann-
arra þarfa: stuðnings við rithöf-
unda, listaverkakaupa, samanber
hið stóra safn sem hann gaf Al-
þýðusambandi íslands og verk
sem hann gaf einstaklingum, svo
að þau mættu gleðja augu ein-
hverra í stað þess að liggja grafin
í geymslum; margvíslegan stuðn-
ing við tónlistarlíf í landinu allt
frá tónlistarskóla, symfóníu-
hljómsveit til hljóðfærakaupa
fyrir einstaklinga.
Hann breyttist dálítið með aldr-
inum eins og að líkum lætur, og
heimurinn ennþá meira. Þegar
maður lítur til baka, kemur manni
hann fyrir sjónir eins og hinn síð-
asti þeirra miklu athafnamanna,
sem komu fram á morgni tímans í
upphafi þessarar aldar með þjóð-
inni og fundu að vísu margir til
ábyrgðar fyrir almenningsheill, en
hann gekk feti framar eða öllu
heldur hann tók það sjónarmið að
listirnar ættu að ganga fyrir öllu
og ekki að bíða neins, hvorki full-
komins sjálfstæðis né velmegunar.
Það sem máli skipti var að láta
eitthvað gerast strax í dag. Fyrir
bragðið hlaut ýmislegt að fljóta
með sem ekki var mikils virði. Og
fyrir mann sem hafði f raun og
veru siðferðilegar hugmyndir um
hvað væri gott í listum var
ofangreint sjónarmið erfitt, þó að
það væri hinsvegar alveg í sam-
ræmi við ákafa hans og örlyndi.
En á þeim tíma þegar Ragnar var
uppi var frjálslyndi í listum sjón-
armið sem skipti öllu máli. Eins
og á stóð í þjóðfélaginu tók hann á
herðar sér eins konar persónulega
ábyrgð á því. Og hann var mjög
voldugur maður í landinu um
skeið.
Saga hans er óskráð og væri síð-
ur en svo einfalt verk að fást við.
Nú þegar hann er allur hlýtur
hver sem þekkti hann að minnast
hans á sinn hátt, því að hann var
fjölbreytilegur maður og opinber
mynd hans mörgum ljósbrigðum
undirorpin. Þegar ég fyrir mitt
leyti hugsa til hans nú, man ég
margar kyrrlátar stundir sem við
áttum saman. Það eru fáir menn
sem mér hefir liðið eins vel í ná-
vist við, hvort sem við töluðum eða
sátum þöglir; ég get þessa vegna
þess að mér er sjáifum ofurlítið
undrunarefni að mér skuli nú vera
þessi mikli ákafamaður minnis-
stæðastur fyrir kyrrð og rósemd
hugans.
Kristján Karlsson
Mundakot á Eyrarbakka er
smátt í smíðum og minnir i engu á
glæsilegar og háreistar menning-
arhallir. Þó er það svo, að þetta
yfirlætislausa hús hefur í mörgu
tilliti sterkari skírskotun til ís-
lenskrar menningar en ýmis þau
mannvirki, sem reist hafa verið í
þeim tilgangi. Ragnar Jónsson í
Smára var einn af þeim mönnum,
er stækkuðu umhverfi sitt. Æsku-
heimili hans, Mundakot, í þorpinu
við ströndina, er uppspretta af-
reka í íslenskum menningarmál-
um. í miklum athöfnum í atvinnu-
rekstri og í þágu listanna í land-
inu var hann ávallt trúr því smáa
sem ef til vill gerir menn öðru
fremur frjálsa. Hann þurfti ekki
annan titil en að vera kenndur við
smjörlíkisgerðina Smára.
Lífsstarf Ragnars í Smára hefur
gefið gildi þeirri fylkingu manna í
landinu, sem lítur á frelsi til orðs
og æðis sem farveg til framfara
bæði í efnalegum og andlegum
efnum. Hann gerði þá miklu hug-
sjón göfugri með verkum sínum.
Frelsi er forsenda sköpunarmátt-
ar bæði f listum og atvinnulífi.
Hann óf þau sannindi í einn vef.
Ragnar í Smára varði ekki ein-
vörðungu arði atvinnurekstrar til
þess að rétta hjálparhönd lista-
mönnum og skjóta stoðum undir
menningarstarfsemi, hann lagði
um leið kjölfestu í hugsjón. Fyrir
það færa margir þakkir nú, þegar
komið er að leiðarlokum.
Ragnar sagði sjálfur sem er í
viðtali í Eimreiðinni að kenningar
deyja, en lífið og listin lifir. Þegar
hann er nú allur lifir starf hans.
Þorsteinn Pálsson
Þegar ég nú kveð Ragnar Jóns-
son á miðju gróðursælu íslenzku
sumri, koma mér fyrst í huga
minningar um ótal yndisstundir,
sem við Dóra áttum hjá honum og
Björgu í sumarbústaðnum þeirra
við Alftavatn. Þar höfðu þau hjón-
in eignazt sælureit, sem Ragnar
helgaði allan þann tíma, sem hann
mátti frá erilsömum störfum sín-
um. En hann fór ekki að Álfta-
vatni til þess að hvíla sig eða flat-
maga í veðurblíðunni. Um leið og
hann var kominn austur, var hann
farinn að hamast við jarðrækt-
arstörf, brjóta land, gróðursetja
tré, hlaða garða eða leggja gang-
stíga. Á fáeinum árum breytti
hann úfnu hrauninu í undurfagr-
an og fjölskrúðugan blómagarð.
Harðgerðar íslenzkar jurtir og
viðkvæm suðræn blóm og runnar
uxu hér hlið við hlið í fullu sam-
ræmi við hina stórbrotnu íslenzku
náttúru allt um kring. Með hverju
ári jók Ragnar nýju landi við
garðinn, hlóð veggi til skjóls, flutti
að gróðurmold og sýndi nýgræð-
ingnum jafnmikla umhyggju og
hinum þroskamiklu skrautjurtum,
sem fyrir voru.
Garðurinn og bústaðurinn góði
við Álftavatn voru tómstunda-
gaman og afþreying Ragnars, en í
verki hans þar kom fram allt það,
sem einkenndi lífsstarf hans að
hverju sem hann gekk. Ragnar var
öllu öðru fremur ræktunarmaður í
menningu og þjóðlífi. Gleði hans
var fólgin í því að leggja sem mest
af mörkum til þess að efla þann
gróður menningar og lista, sem
hann sá i kringum sig, og skapa
honum þann jarðveg og veita hon-
um það skjól, sem er nauðsyn allri
menningarlegri viðleitni. f þessu
starfi sínu sparaði Ragnar ekkert
til, hvorki krafta sína né fjármuni.
Þau Grettistök, sem hann lyfti til
eflingar tónlistarlífi, bókaútgáfu
og myndlist bera vitni ótrúlegri
atorku og þrautseigju. Áhrif hans
hefðu þó ekki orðið þau, sem raun
ber vitni, ef öll störf hans hefðu
ekki verið unnin af þeirri óeigin-
girni jarðyrkjumannsins, sem bið-
ur ekki um önnur laun en þau að
sjá blómskrúðið dafna í kringum
sig. Þess vegna varð Ragnar
einkavinur og hjálparhella flestra
fremstu andans manna sinnar
samtíðar. Hann skildi að öll and-
leg iðja er eins og viðkvæmur
gróður, sem þarf umönnunar og
réttra skilyrða, og hann sá manna
bezt, að sumar listgreinar, ekki
sízt tónlistin, þurftu á sérstakri
aðhlynningu að halda, þar sem
þær voru að skjóta rótum í nýjum
jarðvegi án skjóls gamallar list-
hefðar. Á sama hátt leitaðist
Ragnar jafnan við að hlúa að þeim
mönnum, sem hann fann að
þurftu þess mest með til þess að fá
notið hæfileika sinna og sköpun-
argáfu.
Jafnframt því sem Ragnar vildi
öllu fórna til þess að efla menn-
ingar- og listalff í landinu og
skildi þarfir þess fyrir stuðning
manna bezt, bar hann ugg í brjósti
vegna sívaxandi afskipta ríkis- og
stjórnmálaafla af menningarmál-
um. Hugsjón hans var að skapandi
menningarstarf gæti að mestum
hluta byggzt á áhuga almennings
og sjálfsforræði listamannanna
sjálfra, en ekki á opinberum fjár-
veitingum, oft veittum út frá póli-
tískum sjónarmiðum. Hann vissi
líka, að listin yrði aldrei til lengd-
ar frjáls nema áhugasamir ein-
staklingar væru reiðubúnir til
þess að veita þeim þann stuðning,
sem öllu menningarlífi er nauð-
synlegur. Sjálfur varði Ragnar öll-
um fjármunum sínum í þessu
skyni á meðan honum entust
kraftar og heilsa til. Engu að síður
voru það helztu vonbrigði hans