Morgunblaðið - 20.07.1984, Blaðsíða 19

18 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 20. JÚLÍ 1984
RAGNAR JÓNSSON FORSTJÓRI
Björg Ellingsen og Ragnar Jónsson.
á fslandi um menningarmál og
raunar á fleiri sviðum, og fyrir
það stendur þjóðin öll í þakkar-
skuld við hann.
Á þessari kveðjustund vil ég
þakka af alhug persónuleg kynni
og dýrmæta vináttu um langt ára-
bil. Ástvinum Ragnars eru sendar
innilegar samúðarkveðjur okkar
hjóna.
Jón Þórarinsson
Göfugasti drengurinn okkar er
allur. Það er ekki á neinn hallað
þó ég taki svo til orða. Ragnar í
Smára var stærsta gjöf íslensku
þjóðarinnar, enginn annar íslend-
ingur hefur fært þjóð sinni önnur
eins verðmæti. Það er sama hvar
komið er við.
öll íslenska þjóðin krýpur í
lotningu fyrir þessum góða dreng
okkar allra í dag. Það er ekkert
skrítið þó þeir væru nefndir post-
ularnir þessir stórhugar sem
stofnuðu Tónlistarfélagið og Tón-
listarskólann.
Þér íslendingar. Orkuríka þjóð,
sem unnið frelsi heitast jarðar gæða
og þreyttuð flug til andans hæstu hæða,
í hugum brann hin skæra listaglóð, —
þér byggið töfraeyju yzt í sænum
með eld í hjarta, jökulheiða brá.
Af guðum vígð í himinhreina blænum
rís hún í glæstum ljóma yfir sjá.
Sem stálið hvöss og mjúk sem
[blómstrið bjarta,
sem blærinn mild, sem döggin skær og
[hrein
vor tungan fagra göfgar hug og hjarta
og hetjusögur fornar geymir ein.
Hún rúmar allt, og aldrei magnið
[þrýtur,
um eilífð geymast sagnaritin snjöll.
Hver norræn sál I lotning henni lýtur
svo lengi’ er standa íslands tignu fjöll.
Þ.H.
Ég votta Björgu og börnum,
tengdabörnum og barnabörnum,
svo og íslensku þjóðinni innilega
samúð.
Bryndís Tómasdóttir
frá Tómasarhaga
Þegar Ragnar Jónsson er kvadd-
ur get ég ekki látið hjá líða að
skipa mér í þann stóra hóp sem
þakkar honum samfylgdina, enda
finnst mér ég eiga honum skuld að
gjalda. Ég var unglingur þegar ég
kynntist honum fyrst og hef notið
ómældrar vináttu hans og velvild-
ar alla tíð síðan.
Enginn hefur verið mér annar
eins haukur í horni þegar mikið lá
við og enginn stutt þau mál sem ég
hef lengstum unnið að af eins
miklum þrótti, stórhug og skiln-
ingi og hann.
Sem formaður Tónlistarfélags-
ins var Ragnar lífið og sálin í þeim
félagsskap og vann íslenzku tón-
listarlífi ómetanlegt gagn. Hann
skildi forsendu Tónlistarfélagsins
og var ætíð minnugur þess að
raunverulegt hlutverk þess er
rekstur Tónlistarskólans. Og eitt
er víst, að hefði hans notið lengur
við væru mörg af málefnum skól-
ans betur á vegi stödd en raun er á
orðin. Ragnar er sá af þeim
mönnum sem ég hef kynnzt sem
- mest og bezt hefur skilið þá sem
fást við listir. Hann hafði gaman
af að lifa og okkur hinum þótti
líka gaman að lifa á meðan hans
naut við. Hann auðgaði líf okkar
og var sporinn að ótal mörgum
listaverkum ög listviðburðum.
Hann hafði yndi af listum og ein-
lægan áhuga á að láta aðra njóta
þeirra með sér, enda sýndi hann
það á stórmannlegan hátt í verki
eins og kunnugt er.
Þegar haft er i huga hvað hann
gerði fyrir aðrar listgreinar, er
ótrúlegt að nokkuð skyldi vera eft-
ir fyrir tónlistina, en hún var
æskuástin sem aldrei kulnaði og
engri listgrein gaf hann meira af
tíma sínum og kröftum. Fyrir það
standa allir íslenzkir tónlistar-
menn í þakkarskuld við hann.
Mér er ljóst að ég hef ekki svo
skarpan penna að ég geti rist
Ragnari Jónssyni þær rúnir sem
honum sæma, enda vitum við sem
þekktum hann bezt að það var
honum ekki að skapi að vera
skjallaður. Þetta á við hvort sem
hann er lífs eða liðinn, en lífsverk
hans segir meira um manninn en
orð megna og á eftir að halda
nafni hans á loft á meðan líf berst
með þessari þjóð. .
Jón Nordal
Síðustu árin gengu vinir og vel-
unnarar Ragnars Jónssonar þess
ekki duldir, að hverju dró. Hann
átti við erfiðan sjúkdóm að stríða
og batavon var lítil sem engin,
enda aldur mjög tekinn að færast
yfir hann. Eiaðsíður fór fregnin
um andlát hans einsog kaldur
gustur um mig. Hún var í raun-
inni tilkynning um, að formlega
væri lokið ákveðnu menningar-
skeiði í sögu þjóðarinnar, ein-
hverju litríkasta og á margan hátt
frjósamasta tímabili í seinni tíma
sögu hennar. Ragnar setti sterkari
svip á það en flestir aðrir.
Þó Ragnar í Smára væri ekki
skapandi listamaður í þrengsta
skilningi, var hann gæddur næmi,
innsæi og hugarflugi listamanns í
svo ríkum mæli, að hann varð einn
mesti örlagavaldur í listasögu Is-
lendinga. Hann var flestum öðrum
fremur ævintýramaðurinn í
menningarviðleitni þjóðarinnar á
þessari öld, maðurinn sem skynj-
aði óbeislaðan sköpunarkraft sem
með þjóðinni bjó, lét sig dreyma
stóra og að margra hyggju óraun-
hæfa drauma, en átti andlegt
þrek, framtak og yfirskilvitlegt
raunsæi til að láta drauma sína
rætast. Þegar ég hef sagt erlend-
um vinum frá þessum undramanni
íslenskrar menningar, hefur þá
tíðum sett hljóða af undrun yfir
margbreytileik þeirra þátta sem
menning smáþjóðar er ofin úr, og
sumir hafa óbeint gefið í skyn, að
slíkur einstaklingur hljóti að vera
hugarfóstur örgeðja sálar eða ein-
hverskonar tímaskekkja á öld
andlausrar og menningarsnauðrar
fjárgróðahyggju og kaldhamraðs
skrifræðis stofnana og ráðuneyta.
Þeir hafa semsé átt bágt með að
trúa því, að einn maður hafi getað
lyft þeim Grettistökum sem ís-
lendingar færa gjarna í frásögur
sín á milli.
Væntanlega verða aðrir til að
rekja þátt Ragnars í blómgun
myndlistar og tónlistar í landinu
undanfarna hálfa öld, en sú saga
er lyginni líkust. Ég vil víkja ör-
fáum orðum að bókmenntaþættin-
um. Vísast verður aldrei ofmetið
hvern þátt Ragnar átti í að styðja
og örva unga rithöfunda, koma
verkum þeirra á framfæri og verja
þá í líf og blóð þó hann væri
kannski ekki ævinlega sannfærður
um sígildi þeirra verka sem hann
gaf út hjá Helgafelli. Þegar erfitt
var í ári hjá bókaútgefendum og
nýstárleg verk áttu undir högg að
sækja, lagði hann ótrauður í þá
áhættu að gefa út umdeild verk
ungra höfunda og halda þeim á
loft, hvað sem leið opinberum
smekk eða markaðshorfum. Að
þessu leyti gerðist hann braut-
ryðjandi sem engan hefur átt sinn
líka fyrr eða síðar. Mér er í minni
þegar hann gaf út skáldverk Guð-
bergs Bergssonar, „Tómas Jónsson
metsölubók", sem nokkrir útgef-
endur höfðu hafnað. Hann var
aldrei fyllilega sannfærður um
gildi þessa tímamótaverks, það
var of fjarlægt því sem hann hafði
mestar mætur á í bókmenntum, en
honum var ljóst að hér var á ferð-
inni einhverskonar byltingarverk
sem skylt væri að láta koma fyrir
almenningssjónir. Kannski var
enginn eins hissa og hann sjálfur
á vinsældum þeirrar bókar, eink-
um meðal yngri kynslóða, og ég
held hann hafi aldrei endurskoðað
eigin afstöðu, en honum var í blóð
borinn skilningur á því, að nýj-
ungar eru það súrdeig sem engin
listgrein getur án verið. Þetta
heilbrigða 'og sterka hugboð var
leiðarljósið í öllum hans athöfnum
og ótrúlega framtaki.
Ragnar hafði sérkennilegt lag á
að koma vinum sínum og samherj-
um 1 opna skjöldu. í pólitík var
hann Sjálfstæðismaður og trúði á
einkaframtakið, enda var hann
einn af örfáum fulltrúum einka-
framtaksins sem gátu borið höfuð-
ið hátt afþví þeir áttu sér traustan
menningarlegan bakhjarl. Samt
vílaði hann ekki fyrir sér að gefa
heildarsamtökum launamanna
verðmætt málverkasafn sitt og
leggja þannig grunninn að Lista-
safni alþýðu, einmitt þegar átök á
vinnumarkaði voru hvað hat-
römmust, enda áttu margir póli-
tískir samherjar erfitt með að
skilja eða fyrirgefa þann rausn-
arskap. Kannski var sú einstæða
gjöf áþreifanlegasta dæmið um
mannlega reisn Ragnars í Smára
og það viðhorf, sem stjórnaði öllu
hans athæfi, að raunverulegur
auður þessarar þjóðar væri fólg-
inn í frjósemd og fjölbreytni al-
þýðumenningarinnar og þátttöku
almennings í allri sköpunarvið-
leitni.
Það var ævinlega lærdómsríkt
og upplyftandi að vera samvistum
við Ragnar í Smára hvort heldur
var á hlýlegu og gestrisnu heimili
þeirra Bjargar, í sumarbústaðnum
við Álftavatn eða í jeppanum góða
á hringakstri um borgina. Hugur
hans var síferskur og hugmynda-
auðgin með ólíkindum. Ég minnist
þess að eitt sinn áttum við tal
saman um pólitíska og fjármála-
lega spillingu í landinu, sem mjög
fór fyrir brjóstið á ungum um-
bótasinna, en Ragnar var einsog
jafnan raunsær og lét sér fátt
finnast um vandlætingu ung-
mennisins. „Skilurðu ekki, góði
vinur,“ sagði hann með sínum
sérkennilega og smitandi léttleika,
„að spilling er nauðsynleg fyrir
frjóan jarðveg listanna. Það er hjá
fjóshaugum sem bestu blómin
gróa.“ Með þeirri sláandi likingu
sló hann vopnin úr höndum full-
hugans, þó ég léti að vísu ekki með
öllu sannfærast um frjómátt spill-
ingarinnar. En hver veit nema
hann hafi haft lög að mæla.
Blómgun listalífs í landinu á und-
anförnum áratugum gæti verið
vísbending i þá átt.
Samskipti okkar Ragnars voru
mest á sjötta og sjöunda áratug
aldarinnar, og fæ ég aldrei full-
þakkað þá gæfu að hafa kynnst
þvilikum eldhuga meðan starfs-
orka hans og framtak stóðu í full-
um blóma og engin járn bitu á
hann. Ævinlega skyldi þessi
önnum hlaðni atorkumaður gefa
sér tima til að hripa manni hlýlegt
bréfkorn þegar honum þótti um-
sögn um bók eða leiksýningu vel
hafa tekist, en hann var líka
ómyrkur í máli þegar honum lik-
aði miður. Kannski var samt lær-
dómsríkast af öllu að starfa með
honum í félagsskapnum „Ingólfi"
ásamt þeim Hannesi Péturssyni,
Sigurði Lindal og Þórhalli Vil-
mundarsyni. Við hittumst að stað-
aldri um nokkurt árabil, stóðum
meðal annars að hinni víðkunnu
og i sumum herbúðum illræmdu
áskorun 60-menninganna árið
1964 gegn hömlulausri útbreiðslu
kanasjónvarpsins. Sú herferð bar
árangur, þó sótt væri á brattann
og Viðreisnarstjórnin hatröm úti
þetta ósvífna framtak „hægriafla"
í landinu. Árið eftir gáfum við út
blaðið „Ingólf“ sem vakti bæði at-
hygli og umræðu. Sömuleiðis
studdum við Sigurð Líndal með
ráðum og dáð meðan hann var að
semja hina sögufrægu fullveldis-
ræðu 1965 sem fór einsog eldur um
þjóðarsálina. Og siðast en ekki
síst átti „Ingólfur" stærstan þátt í
því að Kristján Eldjárn gaf kost á
sér til forsetakjörs 1968. Þetta
voru ævintýralegir tímar, og
frumkvöðull alls sem við gerðum
var Ragnar í Smára sem þrotlaust
lagði á ráð um skynsamlegar leiðir
að markmiðum, fann raunhæfar
lausnir á vanda sem upp kom og
virtist eiga innangengt hvar sem
var í völundarhúsi Kerfisins.
Á engan er hallað þó þvi sé
haldið fram að Ragnar í Smára
hafi átt drýgstan þátt i sögulegum
yfirburðasigri Kristjáns Eldjárns
1968 og þeim kaflaskiptum sem þá
urðu í pólitískri sögu þjóðarinnar,
þegar almennt var viðurkennt að á
forsetastóli ætti ekki endilega að
sitja pólitíkus, heldur væri við
hæfi að þar sæti fulltrúi og for-
mælandi þeirrar skapandi menn-
ingar, sem er forsenda þess að til-
vist okkar á þessu útskeri eigi sér
tilgang og réttlætingu.
Á örskömmum tíma kveðjum
við tvo af þeim vormönnum sem
hið unga lýðveldi á mikla skuld að
gjalda, Hjálmar ólafsson fyrir
tveim vikum og nú Ragnar Jóns-