Morgunblaðið - 29.07.1984, Blaðsíða 54
54
MORGUNBLAÐIÐ. SUNNUDAGUR 29. JÚLl 1984
Rœtt við Tómas Zoega, geðlœkni á geðdeild Landspítalans
„Sýnt hefur verið fram á að um þriðjungur manna sem komast til vits og ára verður
fyrir barðinu á geðsjúkdómi af einhverju tagi á lífsferli sínum. Tómas Helgason prófessor
gerði eitt sinn könnun á tíðni geösjúkdóma á íslandi og komst að þeirri niðurstöðu að líkur á
því að karlmenn, sem ná 60 ára aldri, og eigi einhvern tíma ævinnar við geðrænt vandamál
að stríða, séu 32 prósent, en hjá konum er hlutfallið nokkuð hærra, um 35 prósent.
Annars er hugtakið „geðræn vandamál“ víðtækt og felst í því bæði tímabundnir smákvill-
ar sem oft læknast af sjálfu sér, og meiriháttar geðveiki, sem gerir viðkomandi
einstakling óhæfan til að taka þátt í venjulegu lífi stóran hluta ævinnar. Enginn vafí er á
því að geðsjúkdómar eru með stærri heilbrigðisvandamálum. Við íslendingar höfum staðið
okkur nokkuð vel á þessu sviði og sótt mikið í okkur veðrið undanfarin ár. Má nefna í því
sambandi byggingu geðdeildar Landspítalans, sem var mikið átak og bætti úr brýnni
þörf. Við leggjum sífelit meiri áherslu á endurhæfingu og nú stendur fólki til boða
bráðaþjónusta, ýmist á geðdeild Landspítalans eða Borgarspítalans, sem er mikið öryggisatriði.
Á síðasta ári var 850 sinnum leitað til bráöaþjónustunnar, sem sýnir svart á hvítu hvflík
nauðsyn hún er.“
Þ
etta eru orð Tómasar
Zoega, ungs geðlæknis
á geðdeild Landspítal-
ans, sem hlotið hefur
menntun sína í Bandaríkjunum.
Blaðamaður Morgunblaðsins átti
nýlega samtal við Tómas um „geð-
ræn vandamál" vítt og breitt, tíðni
þeirra á íslandi sem annars stað-
ar, helstu meðferðarform, árangur
meðferðar og þar með batahorfur,
skilgreiningu á geðveiki, sjúk-
dómsgreiningu, orsakir og fleira.
Geðsjúkdómar hafa löngum ver-
ið feimnismál í hugum almenn-
ings og öll umræða um þetta efni
hlaðin fordómum og fáfræði. Af-
staða fólks hefur þó verið að
breytast hægt og sígandi í seinni
tíð, menn eru farnir að horfast í
augu við vandann og skipa geð-
sjúkdómum á bekk með öðrum
sjúkdómum. Tómas Zoéga telur að
það hafi ekki verið nein tilviljun á
sínum tíma að Kleppsspítalinn
var reistur svo fjarri borgarmiðj-
unni sem raun ber vitni og bendir
á, að hvarvetna í heiminum hafi
það verið eitt helsta keppikefli
þeirra sem að geðheilbrigðismál-
um vinna að koma á sérstökum
geðdeildum innan hins almenna
spitala. Það eitt hafi verið mikil-
vægt skref í þá átt að breyta við-
horfum fólks til þessa vandamáls.
Geðræn vandamál eru, eins og
Tómas vék að í inngangsorðunum,
fjölþættur hópur vandamála, sem
mörg hver eiga lítið annað sam-
eiginlegt en það að taka til huga
mannsins en ekki líkamans. Og
það er lítið vit í því að ræða um
svo fjölbreytilega kvilla undir einu
og sama formerkinu. Fyrsta skref-
ið hlýtur því að vera að biðja Tóm-
as að gera grein fyrir helstu teg-
undum geðsjúkdóma og megin-
einkennum þeirra:
Flokkun geð-
sjúkdóma
„Meiri háttar geðveiki er fyrst
og fremst „schizophrenia", sem
kallað hefur verið „geðklofi" á ís-
lensku, og „manic-depressive
psychoses", eða geðhvörf. Einnig
eru ýmsar tegundir geðveiki sem
eiga sér kunnar líkamlegar orsak-
ir og fara vaxandi með hækkandi
aldri. Löng hefð er á því að flokka
áfengissýki og lyfjavandamál með
geðsjúkdómum. Aðrir flokkar eru
„neuroses" eða taugaveiklun, sér-
stök vandamál tengd börnum og
unglingum, persónuleikabrestir og
fleira sem of langt mál yrði að
telja upp. Annars getur flokkun á
geðveiki verið með ýmsum hætti
og það eru ekki allir sáttir við
þessa sundurliðun, sem ég hef hér
rétt drepið á.
Schizophrenia
Schizophrenia (geðklofi) er
stundum greind í marga undir-
flokka, en margir telja að frekar
beri að líta á það sem við köllum
schizophreniu í dag sem marga
sjúkdóma. Helstu sjúkdómsein-
kennin eru truflun á hugsun, bæði
formi hugsunar og innihaldi, sem
oft og einatt kemur fram í mynd-
un ranghugmynda af ýmsu tagi og
ofskynjana. Samfara þessari
truflun á hugsun minnkar starfs-
geta viðkomandi á öllum sviðum
og samskipti við annað fólk eru í
molum. Þetta er lýsingin í mjög
GEÐ-
SJÚK-
DÓMAR
n
Tómas Zoega geðlcknir.
Horgunbla&iS/Friðþjðfur Helgason.
með stærri heilbrigðisvandamálum
grófum dráttum, en ótal önnur
einkenni eru fyrir hendi í einstök-
um tilvikum.
Geðhvörf
Geðhvörfin lýsa sér í sveiflu
milli þunglyndis og oflætis. öll
þekkjum við þessa tilfinningu af
eigin raun upp að vissu marki. Það
veit hver einasti maður hvernig
það er að vera langt niðri, geta
varla drattast í vinnuna og þurfa
að taka sig taki til að gera einföld-
ustu hluti. Og vonandi þekkja
flestir þá tilfinningu að vera „hátt
uppi“, hressir og kátir. En þetta
eru eðlileg geðbrigði og öllum
mönnum sameiginleg. f geðhvörf-
um verða sveiflurnar hins vegar
það öfgakenndar að útilokað verð-
ur fyrir fólk að lifa eðlilegu lífi.
Þunglyndið getur orðið svo yfir-
gengilegt að fólk segir ekki orð
dögum saman, situr hreyfingar-
laust og sýnir ekki nokkrum hlut
hinn minnsta áhuga. Það missir
oft matarlyst og sefur illa. Lífs-
leiðahugmyndir sækja á og stund-
um finnst fólki að sjálfsmorð sé
eina lausnin.
Vægt oflæti, eða oflæti í upp-
sveiflu, er kannski ekki svo óþægi-
legt ástand, jafnvel nokkuð gott og
eftirsóknarvert. Fólk öðiast aukið
þrek, verður virkara, hefur mikið
álit á sjálfu sér og tekur til hend-
inni af krafti á öllum sviðum.
Hins vegar kemur að því að oflæt-
ið keyrir um þverbak, dómgreind-
in sljóvgast, og fólk tekur upp á
því að gera hluti sem það mundi
aldrei gera undir eðlilegum kring-
umstæðum. Oft hefur þetta í för
með sér verulega eyðslu á pening-
um, sem er gjörsamlega úr takt
við persónuleikann, eða menn ráð-
ast í fráleit og óraunhæf verkefni.
Á milli þessara sveifla er þetta
fólk alveg eðlilegt og lifir sínu lífi
eins og hver. annar. Tíðni geð-
sveiflanna er mjög breytileg, allt
frá einum eða tveimur sveifíum á
ævinni upp í nokkrar á ári. Trufl-
un á hugsun getur átt sér stað,
bæði í þunglyndis- og oflætis-
köstunum.
Taugaveiklun
Það sem nefnt er taugaveiklun
er stór hópur geðkvilla, sem hafa
viss sameiginleg einkenni. Sá sem
þjáist af taugaveiklun hefur
óskert raunveruleikamat, en ýmis
einkenni sem há honum í daglegu
lífi og geta dregið úr starfsget-
unni. Án meðferðar er hætt við að
einkennin verði iangvarandi. Ann-
ars er athyglisvert, að Banda-
ríkjamenn hafa sleppt hugtakinu
„neuroses" eða taugaveiklun í síð-
ustu flokkun sinni á geðsjúkdóm-
um. Þeir fokka þetta frekar eftir
einkennunum, sem eru aðallega
þunglyndi, framtaksleysi og kvíði.
Þunglyndið er mun vægara en I
geðhvörfum, en kvíðinn getur tek-
ið á sig ýmsar myndir. í sumum
tilvikum er um ofsafengna
hræðslu að ræða við ákveðna staði
eða dýr, fólk getur ekki farið í
lyftu, inn í stórmarkað, má ekki
sjá könguló og annað í þeim dúr.
Þessi fælni, sem svo er nefnd, er
oft bundin við sérstakar aðstæður,
en vill stundum breiða úr sér og
teygja sig út yfir stóran hluta þess
umhverfis sem fólk hrærist í. Og
er þá auðvitað farin að spilla veru-
lega fyrir daglegri tilveru þessa
fólks.“
Tíðni geðsiúkdóma
— Hver er tíðni þessara ein-
stöku geðsjúkdóma hér á fslandi?
Og ennfremur: er einhver munur á
tíðninni hér á landi og annars
staðar í hinum vestræna heimi?
Eða eru sjúkdómarnir mismun-
andi tíðir eftir þjóðfélagsháttum
eða að einhverju leyti bundnir því
hvernig ástand ríkir í þjóðfélaginu
— til dæmis algengari á kreppu-
tímum?
„Svo ég svari seinni spurningun-
um fyrst, þá virðist vera sem tíðni
geðsjúkdóma sé nokkuð svipuð
milli landa og þjóðfélaga. Það er
þó erfitt að skera úr um þetta af
öryggi. því mælikvarðar manna á
geðsjúkdóma eru mismunandi og
því er ekki alltaf ljóst að verið sé
að bera saman sama hlutinn. En
nokkur rök hníga að hinu að í
löndum þar sem stéttaskipting er
mikil sé geðklofi algengari í lægri
stéttunum. Hins vegar hefur ekk-
ert hefur komið í ljós sem bendir
til að tíðni geðsjúkdóma sé breyti-
leg eftir því hvaða stjórnskipun
menn búa við, eða hvort velsæld
eða kreppa ríki í þjóðfélaginu. Og
þá á ég við geðsjúkdóma í hefð-
bundinni merkingu þess orðs, en
ekki „geðveiki" sem lýsir sér ekki í
öðru en því að hafa skoðanir sem
eru stjórnvöldum ekki þóknanleg-
ar.
Könnun Tómasar
Helgasonar
Fynr um það bil 25 árum gerði
Tómas Helgason prófessor könnun
á tíðni einstakra geðsjúkdóma hjá
öllum fslendingum sem fæddust á
árunum 1895—97 og voru á lífi
1910. Alls voru það 5395 manns
sem rannsóknin tók til. Fyrsta
könnunin var gerð þegar hópurinn
hafði náð 60 ára aldri en síðar
hafa Tómas Helgason og Hall-
grímur Magnússon læknir fylgst
með þessu fólki og síðast tók at-
hugunin til 1000 manna hóps sem
náð hafði áttræðisaldri. Niður-
stöður þessarar athugunar notar
Tómas síðan til að spá fyrir um
líkur á því að menn verði fyrir
barðinu á geðsjúkdómi. Eins og ég
gat um í upphafi eru samkvæmt
þessu 32% lfkur á að karlmaður
sem náð hefur 60 ára aldri eigi við
geðrænt vandamál að stríða ein-
hvern tíma á ævinni, en 35% líkur
hjá konum. Tiðni psychoses er 5%
hjá körlum, en 7% hjá konum, þar
af er geðklofi vel innan við 1%, en
geðhvörf um 2% hjá körlum á
móti 3% hjá konum. Geðveiki sem
ekki á sér kunnar líkamlegar
orsakir, eins og blæðingar I heila,
hrörnunarsjúkdómar ýmiss konar
og annað af því tagi var um 2%,' en
aðrar tegundir psychoses voru
hverfandi.
Tíðni taugaveiklunar reyndist
vera um 10% hjá körlum, en 18%
hjá konum. Það er athyglisvert, að
í könnuninni 1957 var alkóhólismi
um 9% hjá körlum en aðeins 1%
hjá konum. Menn geta svo dregið
þær ályktanir af þessu sem þeir
vilja! Samkvæmt skilgreiningu
taldist greindarskortur til geð-
sjúkdóma í þessari rannsókn og er
um 2—3% af heildartölunni, og
tíðni persónuleikagalla var svipuð.
Þótt heildartalan, 32—35%, sé
ansi há verða menn að hafa það í
huga að margt af þessu er ekki
alvarlegs eðlis sem sést kannski
best á því að einungis tæplega
10% af þeim sem geðræn vanda-
mál þjaka stíga nokkurn tíma fæti
inn á geðsjúkrahús. Oft leita
menn sér aðstoðar annars staðar f
helbrigðiskerfinu, ýmist á einka-
stofum hjá sálfræðingum eða geð-
læknum, eða hjá heimilislækni.
Eins er öruggt að stór hópur
kemst yfir meinið án aðstoðar, ef
það er ekki þeim mun alvarlegra."
Orsakir geð-
sjúkdóma
— Hvað vita menn um orsakir
geðsjúkdóma?
„Það er nú satt að segja ósköp
lítið. Langflestir hallast þó að þvf
að schizophrenia og geðhvörf eigi
sér að verulegu leyti vefrænar
rætur, þótt umhverfisáhrif þurfi
sennilega einnig að koma til. Það
eru tífaldar líkur á því að barn
verði geðklofi ef annað foreldrið
er það, miðað við barn sem á heil-
brigða foreldra. Og enn meiri lík-
ur ef báðir foreldrarnir eru schizo-
phren. Rannsóknir á eineggja tví-
burum styðja einnig þá skoðun að
erfðaþættir ráði miklu um sjúk-
dóminn. Það hefur komið á daginn
að sé annar tviburinn schizophren,
þá eru 30—40% líkur á að hinn
verði það einnig. Raunar segir
þetta okkur lika að það eru ekki
einungis líffræðilegir þættir sem
sjúkdómnum valda: ef svo væri
ætti sjúkdómsfylgnin hjá eineggja
tvíburum að vera 100%, því þeir
eru erfðafræðilega eins.
í gegnum tfðina hafa verið sett-
ar fram ýmsar kenningar um