Morgunblaðið - 09.09.1984, Blaðsíða 44

124
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. SEPTEMBER 1984
ELSTXJ MINJAR
INDÓ-EVRÓPSKRAR
BYGGÐAR
- eftir Einar Pálsson
Lesendur Morgunblaðsins hafa
nú séð umgerð ins íslenzka Goða-
veldis eins og ráðin hefur verið af
hugmyndafræði og táknmáli mið-
aldasagna. Margar myndir hafa
birzt af þessu, fyrst og fremst í
sjálfu ritsafninu Rætur íslenzkrar
menningar, en einnig í Morgun-
blaðinu (t.d. 22.7. og 29.7. ’84).
Samkvæmt niðurstöðum RÍM
var táknrænn grundvöllur Goða-
veldisins Hringur. Sérstakur
Baugur þeirrar tegundar markaði
Rangárvelli, 216.000 fet í þvermál.
Fjöldi smáatriða, sem átti að
fylgja Hring þessum — ef rétt var
ráðinn — hefur nú fundizt erlend-
is. Er ósennilegt, að margir fræði-
menn hafi verið jafn heppnir og sá
sem þetta ritar að því leyti: hvert
smáatriðið af öðru hefur komið í
leitirnar — á réttum stað. Sára-
litlar líkur sýndust á slíkri auðnu
þegar lagt var úr vör.
Að þessu sinni lítum við langt
aftur í tímann og athugum, hversu
gamlar þær hugmyndir kynnu að
vera, sem hér hafa verið ráðnar af
táknmáli goðsagna. Svo hafa veð-
ur skipazt í lofti, að eigi einasta
fornleifafræðingar, sagnfræð-
ingar og trúarbragðafræðingar
hafa tekið til við rannsóknir
fornra menningarheilda, heldur
og arkítektar. Menningarfræöi
fæst ekki einasta við talað orð
heldur og byggða borg; skyndilega
hefur heimurinn komið auga á
það, að unnt er að mæla fornminj-
ar af nákvæmni — með hug-
myndafræði byggðaskipulags að
leiðarljósi. Opna rannsóknir
byggðafræðinga nýjar dyr í skiln-
ingi á fortíðinni.
Heimsmyndarsmíð
Þeir sem að fyrra bragöi kynnu
að hafa ímyndað sér, að elztu
borgir manna hefðu verið reistar á
óskipulega vísu, fá nýjar fréttir,
þegar upp hafa verið grafnar
byggðir fornaldar. Að sjálfsögðu
var mikið um óskipulega byggð í
elztu þjóðfélögunum; en þar er
jafnan um tiltekið menningarstig
að ræða, skemmra á veg komið en
það er skóp miðaldir, tilviljunar-
kennd búseta vegna tíðra flutn-
inga. Þegar menn taka hins vegar
að skapa sér samfélög sem eiga að
standa til frambúðar — breytist
viðhorfið. Viti manna og verk-
hyggni er beitt til hins ítrasta.
Einn þekktasti sagnfræðingur
arkitekta nefnist Sibyl Moholy-
Nagy. Er hún jafnframt talin einn
helzti hugmyndafræðingur þeirra
er við búsetu fást. Hefur Moholy-
Nagy gefið út bók er Matrix of
Man nefnist (Pall Mall Press,
London, 1968) og er sú læsilega
bók fjársjóður þeim er velta
menningarfræðum fyrir sér. Fyrir
íslendinga verður hún þó væntan-
lega enn mikilvægari annarra
hluta vegna: hún staðfestir í ótrú-
legustu smáatriðum tilgátur RÍM.
Og athugum þá, hvaða fregnir
arkitektinn hefur að færa.
Moholy-Nagy kemst að þeirri
niðurstöðu, að flestar skipulegar
borgir fornaldar hafi verið „sam-
miðja", þ.e. átt sér visst svæði eða
depil að miðju. Hafi öðrum hlut-
um borgarinnar verið í þá átt
beint, eða við þá miðju markaðir.
En Miðju-hugmynd þessa kveður
Moholy-Nagy enga tilviljunar-
kennda hugdettu: borgir fornaldar
hafi verið reistar á vandlega unn-
inni hugmyndafræði. Nálgumst
við þar ályktanir RÍM með hraði:
sú var og niöurstaðan um skipulag
ins íslenzka Goðaveldis.
Svo beint sé vikið að kjarna
málsins: samkvæmt RÍM var
Hringur Rangárhverfis byggður á
skipulegri heimsmyndarsmíð.
Finnum við nokkra hliðstæðu í
fornum samfélögum? Einmitt,
segir Moholy-Nagy: vandlega
skipulagðar byggðir að fornu voru
sniðnar eftir heimsmynd — sjálfri
smíð veraldar.
Þar hittir arkitektinn Hjól
Rangárhverfis í Steinkrossinn.
Hagnýt eða goðræn
sjónarmið?
Það sem nútímamanni finnst
auðskildast við bæjarstæði og
borgargerð — nálægð við vatns-
ból, varnir og þess háttar, er
EKKI meginatriði í þeirri hug-
myndafræði, sem hér um ræðir.
Að vísu voru engar byggðir reistar
öðruvísi, en mikilvægast var hitt
að koma upp búi og setu í sam-
ræmi og sátt við goðmögn verald-
ar, höfuðskepnur og himinhring.
Svo mikilvæg var þessi hugsun, að
augljóst er, að til dæmis Súmerar
sem bjuggu í Landinu milli Fljót-
anna höfðu meiri trú á vernd goð-
magna (cosmological protection)
heldur en á myndun varnarborga.
Að vísu kann slíkt mat að orka
tvímælis, en hitt fer ekki milli
mála, að Súmerar gerðu sér borgir
í samræmi við helgisiði, árstíðir
og himintungl. Þegar öllu er á
botninn hvolft skaðar ekki að fá
guðina í lið með sér.
Snorri um Sigtún
En nú mun einhver spyrja: Eru
borgir Súmera ekki utan þess
máls sem hér er athugað? Eða eru
nokkur líkindi til þess, að indó-
evrópskar borgir, okkur skyldar,
hafi verið gerðar í þessa líking?
Svo vel vill til, að Snorri Sturlu-
son gefur alveg ákveðna hugmynd
um borgarskipulag í Eddu, þótt
fáir virðist hafa tekið alvarlega.
Segir Snorri, að Sigtún, bústaður
Ása á Norðurlöndum, hafi verið
gerð í líking Tróju — verið tólf-
skipt og einn höfðingi æðstur
(RIM 1981 k. 31). Snorri gefur
þannig eindregið í skyn, að upp-
haflegar byggðir norrænna manna
í Ásasið hafi verið hringlaga og
tólfskiptar eftir Dýrahring. Höfð-
ingjann „eina“ hafa Ásatrúar-
menn vafalaust tengt Miðju.
Og hvað skyldu nú fornleifa-
fræðingar finna, þá er þeir grafa
upp elztu borgir Indó-Evrópu-
manna í „Tróju“, þ.e. í Litlu-Asíu?
Þeir finna, annars vegar, að
Hringur er þar augljósast tákna
byggðar, og hins vegar, að borg-
arsmíðin er unnin í samræmi við
Dýrahring himins!
Þetta er nákvæm lýsing á
grundvelli Goðaveldisins íslenzka
samkvæmt RÍM.
Trója in forna
Til dæmis um eina elztu borg
Indó-Evrópumanna skulum við
taka byggð Hittíta í Anatólíu, er
Cincirli nefndist. Anatólía er ein-
mitt í Litlu-Asíu, væntanlega í
húsi því og herbergi er ríkast var
og glæstast í vitund Snorra, Tróju.
Þegar borg þessi hefur verið upp
grafin, kemur í ljós, að hún er gerð
af frábærri kunnáttu í geómetríu.
En tvöfaldur, hringlaga steinvegg-
ur umlykur borgina. Búa raunar
Cincirli, hin forna borg Hittíta í Anatólíu. Borgin er reist i grundvelli
tveggja „miðju“-hugtaka. Háborgin er táknræn fyrir varnartækni Indó-
Evrópumanna, en umgjörðin var „fullkominn hringur" — vitnisburður um
„táknræna heimsmynd”.

n - -
Borg Sassanída, Firozabad, öðru nafni Gur, frá því um 200 e. Kr. Götur voru
lagðar eftir „strikum áttavitans“ og tólf hverfi borgarinnar voru heitin eftir
stjörnumerkjum Dýrahrings.
Skipulag Baghdad-borgar árið 762 e. Kr. Borgin er „fullkominn hringur”.
Geómetrisk nákvæmni situr í fyrrúmi. Höll kalífans var Miðja.
tvær „sammiðja“ hugmyndir að
baki borgargerðinni, en hringur-
inn er svo fullkominn, að vart
verður um bætt. Mundi nú einhver
halda, að þessu réði fátt annað en
það, að Indó-Evrópumenn hefðu
gert sér steinmúra í varnarskyni.
En sá sem svo hugsar fer villur
vegar, því að hringurinn tvöfaldi
er gerður um svo ólíklegar torfær-
ur, að ætla mætti nánast óhugs-
andi að smíða slíkan steinbaug á
grunni borgarmarkanna. Telur
Moholy-Nagy þannig alveg ljóst,
að hringurinn tvöfaldi sé TÁKN-
RÆNN að heimsmyndarsið fornra
borga, og hafi Hittítar lært helgi-
fræðin af eldri menningarsamfé-
lögum (s58). Það mikilvægasta við
þetta er þó ekki fundur svo ein-
stæðrar borgar, út af fyrir sig,
heldur hitt, að hvorki meira né
minna en SEX aðrar borgir Hitt-
íta hafa verið upp grafnar — og að
svipuðu máli gegnir um þær allar!
Nefnir Moholy-Nagy múrana um-
hverfis borgirnar „heimsmyndar-
hringi (cosmic circles)" og bætist
nú það miklvæga atriði ofan á
annað, að innsti hringur hverrar
borgar er helgaður KONUNGI
(ss). Þannig votta þeir fornleifa-
fræðingar og arkitektar, er rann-
saka byggðir Indó-Evrópumanna,
að elztu þekktu borgir vors ætt-
stofns hafi einmitt átt sér HRING
sem heilagt tákn, konungssetur
sem Miðju Hrings og heimsmynd-
areðli markað i umgjörðina! Og
heimsmynd þeirra löngu liðnu
tíma er vel þekkt: hún byggðist á
tólfskiptingu himins — Dýra-
hring.
Allt er þetta í nákvæmu sam-
ræmi við niðurstöður RÍM.
Þróun byggða
Indó-Evrópumenn eru nú ekki
aðeins þekktir fyrir reglufestu í
elztu borgum „Tróju" eða „Asíá“
heldur beinlínis fyrir framþróun
Hring-hugmyndar borga um og
eftir Krists burð. Má hér til nefna
Indó-Evrópumenn er Sassanídar
nefndust og völd tóku í Persíu 226
e.Kr. Eru þessir frændur vorir
taldir hafa verið frumkvöðlar
nýrrar gerðar „sammiðja" borga.
Sassanídar voru náskyldir Skýþ-
um, sem bjuggu þar sem nú er
Suður-Rússland, og reistu Sass-
anídar einhverja merkustu hring-
laga borg veraldar, þá er Ctesiph-
on nefndist og stóð við ána Tígris
(s59). Enn frægari varð þó sú borg
þeirra er Firozabad nefndist, öðru
nafni Gur. Hefur sú borg varð-
veitzt frábærilega vel, og er aug-
ljóst, að Hringur er megintákn
hennar (s60). Er þannig talið, að
sammiðja borgargerð hafi verið
eitt megineinkenni byggða Sass-
anída. Gerir Moholy-Nagy þá at-
hugasemd við þetta, að veröldin
hafi verið kúlulaga í þeirri trú er
að baki bjó, og að guði ljóss og
gæzku hafi þar verið teflt gegn
guði myrkurs og illsku. Er þetta
umhugsunaratriði, en mikilvæg-
ara fyrir okkur eins og á stendur
er. að borgin Firozabad var rétt
sett niður við höfuðáttum; aðal-
brautir hennar skárust að Miðju
— og — það sem mestu varðar —
hverfi borgarinnar voru heitin eft-
ir merkjum Dýrahrings!!!
Elztu varðveittar borgir Indó-
Evrópumanna, frænda vorra (sem
Snorri rekur speki Ásatrúar til),
sýna m.ö.o. ALLAR SÖMU MEG-
INVIÐMIÐANIR og þær er reikn-
aðar höfðu verið út af íslenzkum
heimildum mörgum árum áður en
hið umfangsmikla rit Moholy-
Nagy kom út (1968). Hafði undir-
ritaður raunar skýrt nákvæmlega
þessa hugmynd um byggðamunst-
ur Indó-Evrópumanna — sam-
kvæmt útreikningum RÍM — við
háskólann í Árhus 23. nóv. 1968.
Framþróun
byggðahugmynda
Ekki minnist ég þess hins vegar,
að einn einasti fornleifafræð-
inganna að Moesgárden, fornleifa-
setri háskólans í Árhus, hafi botn-
að i hugmynd Hrings, stjörnu-
merkja og Miðju, enn síður að
viðstaddir hafi talið hugmyndina
eðlilega. Hefur niðurstaðan — auk