Morgunblaðið - 11.11.1984, Qupperneq 60

60
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. NÓVEMBER 1984
Sagt hefur verið að fyrstu til-
raunir til greiningar vandamála
á hagfræðilegan máta megi
finna hjá forn Grikkjum , svo
sem Aristótelesi og Platon.
Rómverjar fetuðu líkar slóðir,
en þóttu litlu bæta við grískar
hugmyndir á þessu sviði, enda
þótt ýmsir þeirra eins og til að
mynda Cicero, Vergil og Varro
reyndu að leggja fram lausnir og
ráð varðandi landbúnað.
En nú er öldin önnur. Áætlanir
sem snerta efnahag þjóða eru
tæpast gerðar án tilkvaðningar
þeirra manna, sem hafa tileink-
að sér kunnáttu hagspekinnar.
Þannig hafa íslenskar ríkis-
stjórnir haft hagfræðinga til
ráðgjafar og leiðsagnar um langt
skeið, kannski á líkan hátt og
ýmsir stjórnendur fornþjóða
höfðu fyrir ráðgjafa trúarvísa
menn, er þóttu sjá lengra en nef
þeirra náðu. Reyndar er talið að
upphaf fyrstu hagspekirita megi
rekja til austurlenskra siðaboða,
er greindu auðlegð og heilsu,
sem merki um velþóknan æðri
máttarvalda.
En hvaða boðskap hafa ha-
gfræðingar fram að færa með
tilliti til ástandsins í íslensku ef-
nahagslífi um þessar mundir?
Eru þeir sammála um leiðir og
lausnir til bættrar afkomu fjöld-
ans? Sjá þeir sjúkdómseinkenni
efnahagsmála sömu augum og
almenningur og eru þeir sjálfir
sammála um úrbætur? I»að er
forvitnilegt á þeim tíma sem fast
er deilt um lífskjör og leiðir til
farsældar í samfélaginu að
heyra hvað nokkrir ungir , há-
lærðir hagfræðingar hafa til mál-
anna að leggja. Þeir eiga það
sammerkt flestir að hafa ekki
verið mjög í sviðsljósinu varð-
andi íslenska efnahagsmótun,
enda flestir tiltölulega nýkomnir
úr námi erlendis frá. Væntanl-
ega hafa þeir ferska þekkingu
og kunnugleika af reynslu ann-
arra þjóða sem glíma við lík
vandamál og íslendingar eiga
við að etja.
Ólafur ísleifsson hagfræðingur
Afskipti ríkisins hafa
leitt til ófarnaðar
Gjörbreytt staða er komin upp
í efnahagsmálum eftir þá samn-
inga, sem tekist hafa á vinnu-
markaði. Tildrög þeirrar niður-
stöðu, sem fengist hefur, voru
mánaðarlangt verkfall opin-
berra starfsmanna og enn lengra
verkfall bókagerðarmanna.
í ljósi þess hve miklu hefur
verið kostað til, má það virðast
einkennileg þversögn, að fáum
kemur til hugar, að launþegar
megi vænta bættra kjara eftir
þessa samningalotu. Þessi þver-
sögn skýrist þó af því, að niður-
staða samninganna er ekki feng-
in á hinum almenna vinnumark-
aði þar sem tekist er á um
raunveruleg verðmæti heldur
riðu opinberir starfsmenn á vað-
ið. Eftir samning BSRB og ríkis-
ins mátti heita, að niðurstaða á
hinum almenna vinnumarkaði
lægi fyrir. Forysta Verkamanna-
sambandsins, svo að dæmi sé
tekið, leynir ekki óánægju sinni
með niðurstöðuna, og er ekki
annað að sjá en hún hafi haft
augastað á eina kostinum, sem
tryggt hefði getað aukningu
kaupmáttar ráðstöfunartekna,
skattalækkunarleiðinni
svonefndu. Sú leið var þó því aö-
eins fær, að tekist hefði að draga
úr útgjöldum ríkissjóðs til að
mæta tekjumissinum. Stórfelld-
ur halli á ríkisbúskapnum, sem
vísast hefði verið brúaður með
lántöku erlendis, hefði ótvírætt
haft aukna verðbólgu í för með
sér.
En skattalækkunarleiðin varð
ekki ofan á, og er illt til þess að
hugsa, að launamenn skuli hafa
orðið af réttmætum kjarabótum
og fjölmörg heimili tekið á sig
þunga byrði í þágu verkfalla,
sem leitt hafa til fyrrgreindrar
niðurstöðu.
Og opinberir starfsmenn
hljóta að spyrja hvort verk-
fallsréttur og beiting hans í tví-
gang hafi orðið kjörum þeirra til
framdráttar. Svo virðist sem
fréttamenn ríkisfjölmiðla séu í
þann veginn að svara þessari
spurningu fyrir sitt leyti með því
að ganga úr BSRB í BHM, en
þau samtök þáðu ekki verkfalls-
rétt er hann stóð til boða á sín-
um tíma.
Það er gremiulegt að lífskjör
almennings á Islandi eru lakari
en þau þyrftu að vera. Sú stað-
hæfing að hér sé skipulagsleysi í
fjárfestingu um að kenna segir
þó ekki nema hálfa söguna.
Sannleikurinn er sá, að það eru
afskipti ríkisins í þessum efnum,
stundum í nafni byggðastefnu,
sem hér hafa mestu um valdið.
Af hálfu ríkisins hefur því ekki
skort á skipulagningu. Hún hef-
ur birst í ríkisábyrgðum vegna
togarakaupa, lánum Byggða-
sjóðs og stórfelldum frystihúsa-
áætlunum. En skipulagning er
ekkert lausnarorð. Það er arð-
semin, sem menn hljóta að taka
mið af, vilji þeir ekki að atvinnu-
uppbygging einkennist af fjár-
festingarmistökum. Það besta
sem rikið getur gert atvinnulíf-
inu til góða, fyrir utan að bæta
fyrir afskipti sín í fortíðinni, er
að skapa almenn starfsskilyrði
og stuðla að jafnvægi í þjóðar-
búskapnum, svo að heilbrigður
rekstur þrífist en annar hverfi.
Almenningi er misboðið með
því misrétti sem viðgengst í
skattamálum. En hér er mikil-
vægt að greina milli orsakar og
afleiðingar. Frumorsakarinnar
er að leita í því, að ríkið tekur til
sín stærri hluta þjóðarteknanna
en landsmenn sætta sig við.
Þangað til úr hefur verið bætt,
munu skattsvik og neðanjarð-
arstarfsemi koma fram sem ytri
merki þess vanda, sem raun-
verulega býr að baki.
Það er áhyggjulaust að eyða
annarra fé. Framhjá því lögmáli
ríkisrekstrar verður ekki komist.
Að mínum dómi standa menn
frammi fyrir því stórverkefni að
draga úr skattheimtu og minnka
umsvif ríkisins og eyðslu með
markvissum hætti. Skoði menn
nú hug sinn í þessu efni. Hversu
mörg eru þau viðfangsefni, sem
ekki væru betur komin hjá ein-
staklingum og samtökum þeirra
en ríkinu?
Það ber að meta, sem vel hefur
verið gert. Mitt í dýpstu efna-
hagslægð sem gengið hefur yfir í
áratugi tókst að draga úr verð-
bólgu á örskömmum tíma. Þýð-
ingarmiklum áfanga var náð í
ágúst sl. er losað var um vexti og
þeir látnir ákvarðast af mark-
aðsaðstæðum. Engin önnur leið
er fær ef takast á að reisa við
innlendan sparnað, sem hrapaði
á verðbólguárunum, og markaðs-
vextir einir geta kveðið upp úr
um réttmæti og arðsemi nýrra
fjárfestinga. Nokkur ríkisfyrir-
tæki hafa verið seld og hlutur
ríkisins í öðrum. Hvenær verður
losað um tök ríkisins í banka-
kerfinu, ríkisbönkum breytt í
hlutafélög og þeim komið í eigu
einstaklinga og fyrirtækja?
Ástæður efnahagsvandræða
okkar tslendinga eru þekktar.
Við breytilegum ytri aðstæðum
verður ekki mikið gert. En hér
heima fyrir bíða verkefnin þess
að á þeim sé tekið. Mestu skiptir
að það verði gert af raunsæi og
skynsemi, því að patentlausnir
eru engar til.
Ólafur ísleifsson lauk M.Sc.-prón í
bagfrædi frá London Scbool of Ec-
onomics 1980. Hann starfar í al-
þjóðadeild Seðlabanka íslands og
kennir rið HÍ.
Dr. Finnur Geirsson hagfræðingur
Kjarabætur fást með
breyttum skilyrðum
Oft hafa kjarasamningar hér
á landi mikið til snúist um það
að skipta því sem ekki er til.
Bæði atvinnurekendur og verka-
lýðsfélög hafa getað gengið að
því sem vísu, að fari kaupkröfur
almennt fram úr getu fyrirtækja
til að verða við þeim, muni ríkis-
valdið hlaupa undir bagga með
því að fella gengið eða auka seð-
laprentun. Þannig má segja, að
hvorki verkalýðsfélög né atvinn-
urekendur hafi þurft að óttast
afleiðingar óraunhæfra kjaras-
amninga, sem þýddu gjaldþrot
atvinnurekenda og atvinnuleysi
launþega. Við þau skilyrði sem
samningsaðilar búa hefur verð-
bólgulausnin orðið ofan á.
Mikilvægt er að skilyrðin
breytist á þann veg, að ríkisvald-
ið setji fram skýrt mótaða
stefnu í peningamálum og ríkis-
fjármálum, sem taki mið af
raunverulegri afkomu þjóðar-
búsins og haldi fast við þá
stefnu. Jafnframt verður að búa
svo um hnútana að samningsað-
ilar semji upp á eigin ábyrgð,
þar sem afkomuöryggi fyrir-
tækja og þar með afkomuöryggi
launþega verði haft að leiðarlj-
ósi, án „aðstoðar" ríkisvaldsins. í
því sambandi er vert að gefa
gaum þeirri hugmynd að semja á
grundvelli atvinnugreina eða
fyrirtækja fremur en starfs-
greina eða stétta eins og nú er
gert.
Þegar öllu er þó á botninn
hvolft, skiptir mestu máli, ekki
síður fyrir launþega en atvinn-
urekendur að skapa skilyrði
fyrir atvinnulífið þannig að
verðmætasköpunin verði sem
mest. Þegar vel gengur hjá fyrir-
tækjum eykst eftirspurn eftir
vinnuafli, sem stuðlar að hækk-
un launa.
Mikið hefur skort á, að atvinn-
ulífið búi við skilyrði sem gefa
því tækifæri til að aðlagast
breyttum aðstæðum. Aðlögun-
arhæfni og sveigjanleiki eru afar
mikilvægir eiginleikar í síbreyti-
legu og flóknu úmhverfi, þar sem
samkeppni um lífsgæði fer harð-
nandi.
Ýmislegt hefur torveldað að
þessir eiginleikar fái notið sín,
þannig að betri lífskjör bjóðist.
Þetta á einkum við um það, að
viömiðanir hafa verið skekktar
varðandi það í hverju borgi sig
að fjárfesta og hvað sé ha-
gkvæmt að framleiða og selja.
Þannig voru vextir til skamms
tíma niðurgreiddir og leiddu til
offjárfestingar, framleiðslust-
yrkir og niðurgreiðslur hafa
hvatt til offramleiðslu og inn-
kaup, sala og útflutningur hafa
að hluta til ýmist verið háð sér-
stökum leyfum eða verið einokuð
af ríkinu , og þar með dregið úr
vilja til að leita nýrri og ha-
gkvæmari leiða.
Oft býr góður vilji á bak við
þessi afskipti rikisins og þau
gjarnan réttlætt með því að þau
stuðli að meiri jöfnuði og öryggi.
Þó lætur nærri, að hér sé ríkis-
valdið að láta undan fámennum,
en sterkum þrýstihópum, sem
sækjast eftir forréttindum með
því að kostnaði af starfsemi
þeirra verði dreift á miklu fjöl-
mennari og sundurleitari hóp
skattgreiðenda, sem hefur ekki
eins góð tök á að beita sér.
Þannig fara lántakendur fram
á lægri vexti, bændur hærri
niðurgreiðslur og útflutningsb-
ætur , menningarfrömuðir meiri
styrki, námsmenn hagstæðari
lán, landsbyggðahlutar niður-
greiðslur á hitunarkostnaði,
starfsstéttir lögverndun og
svona mætti lengi telja.
Hér er um að ræða geysimik-
inn kostnað, ekki aðeins þann
sem skattgreiðendur sparifjár-
eigendur og neytendur þurfa að
bera beint, heldur einnig og ekki
síður þann kostnað sem felst í
glötuðum tækifærum til verð-
mætasköpunar vegna þess að
rétt viðmiðun hefur ekki verið
fyrir hendi.
Þegar allt kemur til alls verð-
ur ekki séð að ígrip ríkisvaldsins
á þeim sviðum, sem hér hefur
verið fjallað um, séu til þess fall-
in að bæta eða jafna Hfskjör.
Þeim markmiðum má fremur ná
með því að einstaklingar búi við
skilyrði frelsis og sveigjanleika,
en þurfi jafnframt að taka fullt
tillit til þeirra skorða sem mark-
aðsaðstæður setja.
Mikilvægir áfangar hafa náðst
I samræmi við þetta á sl. ári svo
sem frjáls verð og vaxtamyndun,
og það er áríðandi að halda
áfram á þeirri braut.
Dr. Finnur Geirsaon lauk doktors-
námi í bagfræði frá Florida State
Vniversity 1984. Hann starfar bjá
Verzlunarrádi íslands.