Morgunblaðið - 13.11.1984, Side 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 13. NÓVEMBER 1984
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 300 kr. á mánuöi innanlands. f lausasölu 25 kr. eintakiö.
Áróðurstækni
Bandalags jafnaðarmanna
ingmenn Bandalags jafn-
aðarmanna stunda nú tví-
þættan áróðursleik. Annars-
vegar ráðast þeir að Sjálfstæð-
isflokknum; telja hann hafa
brugðist ýmsum baráttumálum
sínum. Hinsvegar sigla þeir
upp að hlið Sjálfstæðisflokks-
ins, skoðanalega; gera stefnu-
mið hans að sínum. Þessi áróð-
urstækni tekur fyrst og síðast
mið af þeirri staðreynd, að
frjálslynd og framfarasinnuð
borgaraleg sjónarmið, sem
flokkast undir samheitið sjálf-
stæðisstefna, hafa í raun
hljómgrunn hjá meirihluta
þjóðarinnar. Þingmenn Banda-
lagsins hafa kosið að róa á
fengsæl kjósendamið, að þeirra
dómi.
Þingmenn Bandalagsins
hafa hinsvegar skotið allhast-
arlega yfir markið í árásum
sínum á Sjálfstæðisflokkinn,
sem að hluta til hafa einnig
beinst gegn Morgunblaðinu.
Sem dæmi um slíkan ofleik má
nefna ræðu Stefáns Bene-
diktssonar í efri deild Alþingis
um nýjan viðaukasamning við
Alusuisse, sem færir Lands-
virkjun 2.300 m.kr. tekjuauka á
fimm árum og ríkissjóði 100
m.kr. sáttafé, vegna niður-
felldra deilumála, auk þess sem
sterkar líkur eru á enn hærra
orkuverði til væntanlegrar
stækkunar álversins. Þingmað-
urinn gekk svo langt að saka
Morgunblaðið um „andís-
lenska„ afstöðu i þessu máli,
sem Sjálfstæðisflokkurinn hafi
síðan tekið upp. Þetta er al-
varleg ásökun og eins fjarri
veruleikanum og hugsast get-
ur.
Morgunblaðið gagnrýndi
vinnubrögð fráfarins iðnaðar-
ráðherra, sem klúðraði sam-
skiptamálum við álverið
stanslaus 1978—1983, og virtist
hafa meiri áhuga á lokun þess,
sem hann taldi álitlegasta
orkukost íslendinga í þing-
ræðu, en rétta hlut okkar í
orkuverði. Hefði sá samningur,
sem nú hefur loks náðst, gilt
frá 1979, væri Landsvirkjun
1800 m.kr. betur sett, og
skuldastaða íslenska orkukerf-
isins önnur og léttbærari.
Bæði breskir og amerískir
fagaðilar, sem fyrrverandi iðn-
aðarráðherra réð til ráðgjafar,
mæltu með þeirri leið, sem
Morgunblaðið taldi vænlega og
nú hefur verið farin. Forsjár-
menn Landsvirkjunar telja
hinn nýja samning „Lands-
virkjun mjög í vil og fyrirtæk-
inu verulega til hagsbóta".
Bandalagi jafnaðarmanna
hefði verið nær að beina gagn-
rýni sinni til réttrar áttar, til
afturhaldsins í Alþýðubanda-
laginu, sem haft hefur af ís-
lendingum stórfé með þröng-
sýni sinni.
Annar þingmaður Banda-
lagsins, Guðmundur Einars-
son, telur Morgunblaðið of vil-
halt undir orkuiðnað, sem
heyri til gærdeginum. Morgun-
blaðið hefur aldrei talað um
stóriðju sem alhliða lausn eða
tryggingu fyrir atvinnuöryggi
og viðunandi lífskjörum í land-
inu. Það hefur hinsvegar talað
um þessa leið, þ.e. að breyta
íslenskum fallvötnum í út-
flutningsverðmæti og lífskjör,
sem eina af mörgum sem fara
þurfi.
Það er einnig rangt af þess-
um þingmanni Bandalagsins að
gera lítið úr íslenskum sjávar-
útvegi og landbúnaði. Þessar
atvinnugreinar eru ekki úrelt-
ar, eins og hann lætur liggja
að, fremur en landið sjálft.
Þessar atvinnugreinar hafa
brauðfætt þjóðina í meir en
1100 ár. Sjávarútvegurinn hef-
ur I raun verið stóriðja það sem
af er þessari öld. Það þarf
hinsvegar að þróa þessa hefð-
bundnu atvinnuvegi að tækni—
og markaðskröfum. Og fiski-
stofna og gróðurmold þarf að
nýta innan hyggilegra marka.
Morgunblaðið hefur margoft
áréttað að atvinnuöryggi og
lífskjör verða ekki til í samn-
ingum heldur í kviku atvinnu-
lífsins. Það hefur lagt áherslu á
það að efla hefðbundna at-
vinnuvegi og skjóta nýjum
stoðum undir atvinnu og efna-
hag þjóðarinnar. Það hefur tal-
að um orkuiðnað sem eina af
mörgum tiltækum leiðum, en
engu minna fjallað um fiski-
rækt, rafeindaiðnað og lífefna-
iðnað, sem óhjákvæmilega
tengist bæði sjávarútvegi og
landbúnaði. Guðmundur Ein-
arsson hefur gert sumar af
þessum ábendingum Morgun-
blaðsins að sínum. Það er út af
fyrir sig fagnaðarefni. Hitt er
ástæðulaust hjá þingmannin-
um að agnúast út í þann hug-
myndabanka, sem hann sækir
til.
Árásir Bandalags jafnað-
armanna á Morgunblaðið og
aðra aðila í þjóðfélaginu, sem
bent hafa á leiðir til að tryggja
atvinnuöryggi og efnahagslegt
sjálfstæði þjóðar og þegna,
missa marks. Hitt er réttvís-
andi, ef Bandalagið fylkir með
öflum, sem varða vilja veg
þjóðarinnar til velmegunar,
frjálsræðis og nýsköpunar í ís-
lensku atvinnulífi. Leið þjóðar-
skútunnar til bættra lífskjara
sækist betur, ef hin pólitísku
öfl róa til sömu áttar.
Nýskipan sve
stjórnarmá
eftir Björn
Friðfinnsson
Inngangur
Sveitarfélög hafa frá upphafi
byggðar hér á landi verið grund-
vallareiningar í stjórnskipan
landsmanna. Þau eru eldri en
ríkisvald og uppruna þeirra má
rekja til þeirra lýðræðishefða, sem
um langan aldur fylgdu ger-
mönskum þjóðflokkum.
fbúar í hverri byggð stofnuðu
sveitarfélag með formlegri stjórn
til þess að leysa ákveðin verkefni,
sam talið var að byggðin yrði sam-
eiginlega að bera ábyrgð á.
Á þjóðveldisöld var sveitar-
stjórnin skipuð þremur mönnum ,
sem nefndust sóknarmenn eða
hreppsstjórar og voru þeir kjörnir
á vorþingi til eins árs í senn.
Verkefni sveitarstjórna voru í
fyrstu framfærslumál, fjallskil-
mál og niðurjöfnun bruna- og bú-
fjártjóna eftir ákveðnum reglum.
Með tíundarlögunum 1096, sem
að nokkru leyti giltu fram á þessa
öld, var sveitarfélögunum fenginn
tekjustofn til þess að standa undir
kostnaði við framfærslumálin, en
fjórðungur tíundarinnar gekk til
framfærslu þurfamanna, meðan
biskup, prestur og kirkja fengu
sinn fjórðung hver.
Verkefnum sveitarfélaganna
fjölgaði síðan í aldanna rás, en fé-
lagsmálin voru jafnan erfiðust
viðfangs.
Skv. hreppskilaþætti Grágásar
skyldu 20 þingfararkaupsgildir
bændur vera í hreppi hið fæsta.
Hafa fræðimenn álitið, að af þessu
megi draga þá ályktun, að hreppur
skyldi hafa um 400 íbúa hið fæsta,
en vafalaust hafa þó verið þar
undantekningar frá og ýmsir
hreppar verið fámennari vegna
landfræðilegra aðstæðna. En sum-
ir hreppar hafa verið miklu fjöl-
mennari.
Þessi ákvæði hinnar elztu lög-
bókar íslendinga voru sérstaklega
áréttuð á Alþingi árið 1583, þar
sem sýslumönnum var heimilað að
sameina tvo hreppa eða fleiri til
þess að þessu marki yrði náð.
Með lögtöku Jónsbókar árið
1281 var lögfest sú skipting byggð-
arinnar í sveitarfélög, sem þá
hafði komist á. Þá var og gerð sú
breyting að hreppsnefndar-
mönnum eða hreppsstjórum var
fjölgað í 5 og skyldu þeir kosnir til
óákveðins tíma.
Þegar manntal var gert á Is-
landi árið 1703 voru 163 sveitarfé-
lög í landinu.
Á tímabilinu frá lögtöku Jóns-
bókar og fram yfir aldamótin 1800
urðu sveitarstjórnir smám saman
háðari ríkisvaldinu þrátt fyrir það
að lagaákvæði um sveitarstjórn-
arskipan héldust óbreytt. Konung-
ur náði til sín hluta tíundartekna
árið 1556 og umboðsmenn ríkis-
valdsins, sýslumennirnir, fóru að
hafa meiri afskipti af sveitar-
stjórnarmálum, enda hafa vald-
mörk milli ríkis og sveitarfélaga
trúlega verið óljós í hugum manna
á þeim tíma.
Sýslumenn fóru m.a. að hafa af-
skipti af kjöri hreppstjóra og árið
1699 var kveðinn upp lögréttu-
úrskurður um að prestur og starf-
andi hreppstjórar ættu að kjósa í
lausar hreppstjórastöður, en
sýslumaður síðan samþykkja
kosninguna. Nokkrum áratugum
síðar virðist sá háttur víðast kom-
inn á að sýslumaður útnefni 2—5
hreppstjóra í hverjum hreppi og
skyldi til starfans velja efnuðustu
og greindustu bændur í hreppn-
um, ef marka má íslandsauglýs-
ingu Skúla Magnússonar landfó-
geta frá árinu 1785.
Sumarið 1809 var gerð hér á
landi skammlíf stjórnarbylting
eins og kunnugt er. Vafalaust hafa
þeir atburðir orðið tilefni um-
ræðna um nauðsyn þess að styrkja
ríkisvaldið enn frekar hér á landi
og skömmu seinna eða hinn 24.
nóvember 1809 gaf Magnús Steph-
ensen dómstjóri og báðir amt-
menn landsins sameiginlega út er-
indisbréf fyrir hreppstjóra, en
með því voru hreppstjórar gerðir
ríkisstarfsmenn og þeim fækkað.
Var sjálfstjórn sveitarfélaga
þar með afnumin, en sérstök
ákvæði um kaupstaði tryggðu
nokkra sjálfsstjórn þeirra áfram.
Sums staðar héldu hreppsbúar
áfram kjöri hreppsnefnda í trássi
við erindisbréfið, enda virðist sem
lagalegur grundvöllur þess hafi
verið vafasamur.
En nú fór alda þjóðfrelsisbar-
áttu um löndin og endurreisn
sveitarstjórna var eitt af grund-
vallaratriðum í þeirri hugmynda-
fræði, sem þjóðfrelsismenn boð-
uðu. Jónas Hallgrímsson reit
grein I 1. árgang Fjölnis, sem
hann nefndi „Fáein orð um hrepp-
ana á íslandi" og hvatti þar til
sjálfsstjórnar sveitarfélaga og
endurbóta á stjórnsýslu þeirra.
Eftir endurreisn Alþingis 1845
fóru að berast þangað bænaskrár
og áskoranir frá héraðsfundum,
þar sem hvatt var til lagasetn-
ingar um sjálfsstjórn sveitarfé-
laga. Árið 1853 samþykkti svo Al-
þingi áskorun til konungs varð-
andi setningu nýrra sveitarstjórn-
arlaga og hófst nú margra ára
þref milli Alþings og danskra
landsstjórnarmanna um efnisatr-
iði slíkra laga. Þvi lauk með kon-
unglegri tilskipun hinn 4. maí
1872, þar sem sveitarfélögin fengu
sjálfsstjórn á nýjan leik.
Tilskipunin frá 1872 er í megin-
atriðum grundvöllur þeirrar sveit-
arstjórnarlöggjafar, sem enn gild-
ir, en í tímans rás hafa þó verið
gerðar fjölmargar breytingar á
henni og ný almenn sveitarstjórn-
arlög hafa verið staðfest 1905,
1927 og 1961.
Endurskoðunarnefnd
Lögin frá 1961 tóku gildi 1.
janúar 1962. Síðan hafa margvís-
legar breytingar orðið i þjóðlífinu
og langt er síðan raddir fóru að
heyrast um nauðsyn nýrrar lög-
gjafar varðandi sveitarstjórnar-
málefni. Samband ísl. sveitarfé-
laga hefur fjallað um málið og
gert um það ályktanir á fundum
sínurn og sama er að segja um
landshlutasamtök sveitarstjórna,
sýslunefndir og fundi innan
stjórnmálaflokkanna.
Þann 13. júní 1981 skipaði fé-
lagsmálaráðherra nefnd sex
manna, er skyldi hafa það hlut-
verk að endurskoða sveitarstjórn-
arlögin frá 1961 með síðari breyt-
ingum ásamt lögunum um sveitar-
stjórnarkosningar og lögum, sem
sett voru 1970 um sameiningu
sveitarfélaga.
í nefndina voru skipaðir Alex-
ander Stefánsson nú félagsmála-
ráðherra, Jón G. Tómasson, þáver-
andi formaður Sambands ís-
lenskra sveitarfélaga, Magnús H.
Magnússon, fyrrverandi félags-
málaráðherra, Sigurjón Péturs-
son, þáverandi forseti borgar-
stjórnar Reykjavíkur, Sturla
Böðvarsson, sveitarstjóri í
Stykkishólmi, og Steingrímur
Gautur Kristjánsson, héraðsdóm-
ari, sem skipaður var formaður
nefndarinnar.
Haustið 1982 lét Jón G. Tómas-
son af störfum sem formaður
Sambands íslenskra sveitarfélaga.
Sem eftirmaður hans í formanns-
Björn Friðfinnsson
„Niðurstaða nefndar-
innar er sú, ad leggja til
að sýslufélögin verði
stækkuð og látin einnig
ná til kaupstaðanna.
Nefnist þau framvegis
héruð og stjórn þeirra
héraðsþing.“
sæti tók ég þá jafnframt við starfi
hans í endurskoðunarnefndinni.
Vorið 1983 varð Alexander Stef-
ánsson félagsmálaráðherra og tók
Jóhann Einvarðsson við sæti Al-
exanders í nefndinni.
Nefndin hélt fjölmarga fundi og
viðaði að sér miklum fróðleik um
sveitarstjórnarlöggjöf í nágranna-
löndunum og um ályktanir og af-
stöðu hinna ýmsu aðila hérlendis,
sem fjallað hafa um endurskoðun
sveitarstjórnarlaganna frá 1961.
Að beiðni ráðherra samdi
nefndin 2 frumvörp til breytinga
sem brýnastar þóttu á sveitar-
stjórnarlögum og lögunum um
sveitarstjórnarkosningar og voru
þau frumvörp lögð fyrir Alþingi
og samþykkt þar. Þá samdi nefnd-
in frumvarp til nýrra heildarlaga
um sveitarstjórnarkosningar og
var það lagt fyrir síðasta löggjaf-
arþing, en varð þar eigi útrætt.
Loks samdi nefndin svo frumvarp
til nýrra sveitarstjórnarlaga, þar
sem steypt er saman ákvæðum
núgildandi sveitarstjórnarlaga,
laga um sveitarstjórnarkosningar
og laga um sameiningu sveitar-
félaga jafnframt því sem lagðar
eru til margvíslegar breytingar á
ákvæðum þeirra.
Lauk nefndin störfum í maílok
sl. og afhenti þá ráðherra fram-
angreint frumvarp. Hann hefur
síðan sent það sveitarstjórnar-
mönnum og óskað eftir athuga-
semdum við það, er hann mun
hafa til hliðsjónar við endanlega
gerð frumvarps til nýrra sveitar-
stjórnarlaga, sem ráðherra hyggst