Morgunblaðið - 21.11.1984, Blaðsíða 26

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. NÓVEMBER 1984
Fjórir dollarar
(tileinkað þingi og þjóð)
— eftir Jóhannes
Helga
Undirritaður afléttir hér með
útlánabanni úr almenningsbóka-
söfnum á eftirtöldum bókartitlum:
Svört messa, skáldsaga. Helga-
fell, Reykjavík 1965.
Hringekja skáldsaga. Skuggsjá,
Oliver Steinn, Hafnarfirði 1969.
Svipir sækja þing, eins konar
minningar. Skuggsjá, Oliver
Steinn, Hafnarfirði 1970.
Á brattann, minningar Agnars
Kofoed-Hansen. Almenna bókafé-
lagið, Reykjavík 1979.
Sigfús Haildórsson, tónskáld,
minningar. Skuggsjá, Oliver
Steinn, Hafnarfirði 1980.
Útlánabann á bókum þessum
var raunar ekki algert. Undanþeg-
in voru bókasöfn skóla, betrunar-
húsa, sjúkrahúsa, elliheimila og
annarra líknarstofnana. Það er
ekki nauðsynlegt í þessu viðfangi
að leggja þann skilning í aftur-
köllun bannsins að undirritaður
telji alla þjóðina sjúka og vilji
ekki fara í manngreinarálit. Ég er
ekki læknir.
Höldum okkur við efnið. Það til-
kynnist sem sé hér með, ef ein-
hverjum skyldi leika hugur á að
vita það, að höfundarverk undir-
ritaðs, eitthvað á þriðja tug titla
samanlagt, eru frá og með degin-
um í dag að telja frjálst til útlána
í almenningsbókasöfnum landsins,
hverju nafni sem þau nefnast.
Spyrja má hvers vegna maður-
inn hafi verið að banna útlán á
einni og einni bók af og til allt frá
árinu 1965. Ég var að minna á
mannréttindabrot, lítt dulbúna
eignaupptöku, sennilega stjórn-
arskrárbrot sem hvergi á sér
hliðstæðu meðal lýðræðisþjóða
fremur en svo margt annað á Far-
sældafróni. Ég vildi ekki kyssa
vöndinn. Ég vonaði í lengstu lög
að starfssystkini mín fylgdu for-
dæminu og losuðu með því um
snöruna sem brugðið hefur verið
um háls þeirra. Mér sást yfir að til
er veiki sem heitir ma.soki.smi.
Maður er alltaf að læra. Ég hef
hingað til staðið í þeirri trú að á
mannskepnuna herjuðu ekki nema
sex tegundir af brjálsemi. Nú var
ég að lesa í HP um þá sjöundu,
sem heitir grammati.sk geðbilun og
ku einkum herja á þá bjargvætti
sem þýða íslenskar bækur og
skilgreiningin rakin til Halldórs
Laxness og heimfærð upp á ívar
Eskeland sem varið hefur drjúg-
um hluta starfsævi sinnar til að
lyfta hulunni af þessu dæmda
málsvæði okkar. Svava Jakobs-
dóttir tekur í sama streng og Hall-
dór, þannig að liggur við
milliríkjastríði, ef marka má
norsku blöðin. Ég hef allt aðra
sögu að segja af Eskeland sem
þýðanda. Ég fæ ekki betur séð en
norski textinn hans á verki eftir
mig taki á stöku stað fram þeim
íslenska, ef eitthvað er. Allir sem
stundað hafa þýðingar vita að til
eru blæbrigði í máli sem ekki
verða með nokkru móti flutt yfir á
annað mál. Þýðandinn þarf þá að
spyrja sig þeirrar spurningar, með
anda verksins að leiðarljósi,
hvernig höfundurinn myndi hafa
orðað tiltekna hugsun á því máli
sem verið er að þýða á. íslend-
ingar kunna kannski norsku betur
en Norðmenn. Til skamms tíma
var talið að í öllum heiminum
væru ekki nema sosum sex sjö
menn sem gætu komi íslenskum
bókum svo vel væri yfir á erlend
mál. Það er sýnilega að sneiðast
um þá, og máttum við þó tæpast
við fækkun. Halldór lýsir því einn-
ig mjög dramatískt í fyrrgreindu
blaði, hvernig hann mátti þræla
myrkranna á milli þrjá mánuði
samfleytt í slagtogi við þrjá dokt-
ora þýska að lappa upp á þýðingu
fjórða Þjóðverjans, sem nú er
hrokkinn upp af og náði ekki áður
sáttum við aðila málsins, heldur
skildi við rúinn æru og fullur hat-
urs á skáldi sínu og þrem doktor-
um. You ain’t seen nothing yet,
sagði Reagan á dögunum. Norska
og þýska þýðingin á bókum Hall-
dórs eru margra ára gamlar. En
nú eru þessir lúðrar þeyttir. Aðrir
sennilega ekki tiltækir. Skamm-
degið á hjaranum er kannski farið
að segja til sín og hinir löngu hníf-
ar heimskautanæturinnar úr slíð-
rum.
En undirritaður á auðvitað ekki
að vera að blanda sér í annarra
manna mál, heldur halda sig við
sinn leista.
II
Það er dýrt að standa einn á
réttinum, svona þegar til lengdar
lætur, og lesandinn á kollgátuna:
Manninum blæðir vitaskuld í aug-
um tekjumissirinn af heilum
fimm bókartitlum og það árum
saman. Launakúrfan stefnir með
flughraða upp úr þakinu á Karp-
húsinu. Og hver vill ekki lyfta sér
á kreik. Eg get aukið bókasafns-
tekjurnar um heil 25% með aftur-
köllun útlánabannsins. Hér þarf
skýringa við. Ég skal vera fljótur.
Hagsmunagæsla rithöfunda,
Rithöfundasamband íslands, ann-
ast fyrir hönd ríkissjóðs greiðslu á
þóknun til rithöfunda fyrir
ótakmörkuð afnot þjóðarinnar af
hugverkum í almenningsbóka-
söfnum. Greiðslan, upphæðin,
ræðst af eintakafjölda viðkomandi
höfundar í hillum safnanna, það
er fljótlegra að slá tölu á kilina en
að telja útlánin; tölvuöldin er ekki
runnin upp hér eins og kunnugt er.
Rithöfundasambandinu er heimilt
að draga félagsgjaldið, þóknunina
fyrir hagsmunagæsluna, krónur
tvö þúsund á ári, frá framlagi
háttvirts ríkissjóðs. Umframkrón-
urnar, ef einhverjar eru, (flestir
eru í mínus) sendir Hagsmuna-
gæslan með gíróseðli til viðkom-
andi rithöfundar og áminnir svo
höfundana bréflega nokkru síðar,
um að láta nú ekki undir höfuð
leggjast að innleysa gíróið fyrir
tiltekin tímamörk. Ella renni
summan eins og hún leggi sig til
baka í ríkissjóð.
Gíróseðillinn til undirritaðs i ár
hljóðar upp á eitt hundrað tuttugu
og eina krónu slétta.
Kristján heitinn Eldjárn var
snjall rithöfundur eins og alþjóð
veit. Hann fékk auðvitað svona
giró meðan hann var á dögum, i
Bessastaðapósti. Kristján hafði
reglu á sínum hlutum. Þegar hann
fékk þetta giró i fyrsta sinn sagði
hann kímileitur, svo undirritaður
heyrði, að hann væri í stökustu
vandræðum með að finna þessu
girói stað i bókhaldi sínu. Þannig
dálk væri ekki að finna í bókhaldi.
Bókhald væri alveg húmorslaust.
Kristján var gamansamur mað-
ur. Það er ekki mín sterka hlið,
nema þá kannski helst til grátt
gaman. Lífið hefur kennt mér, ein-
kum í seinni tíð, að halda fast i
hverja krónu. Og það má kaupa
ýmislegt fyrir hundrað tuttugu og
eina krónu. Sem ég nú sit hér með
rúmar tuttugu útgefnar bækur að
baki skil ég loks að gagni það orð-
tak að sá eigi kvölina sem á völina.
Synir minir ungir hafa bent mér á
að ég geti keypt einn Tommaborg-
ara fyrir upphæðina og meira að
segja skolað honum niður með
gosvatni — eða farið á barnasýn-
ingu í bíó. Einhverntíma fyrir
löngu birti ég í Morgunblaðinu
grein sem hét Bók er bíó, man ég,
og um leið man ég eftir mynd-
böndunum. Hvert skyldi nú leigu-
gjald fyrir myndband vera? Það
ætla ég að kanna von bráðar, og
það þótt ég eigi ekki myndbands-
tæki. Ég tilheyri ekki „hinni þjóð-
inni“ í landinu. En húsmóðir hefur
sagt mér að upphæðin frá Hags-
munagæslunni dugi fyrir grjón-
agraut handa fjórum, meira að
segja mjólkursoðnum og með
rússínum.
En það er ekki sama hver krón-
an er. Sú króna sem lúin kona
kreistir úr gólfklút er t.a.m. önnur
en sú króna sem glæsikvendi aflar
með ilmsmurðri hendi. Króna er
eins og gengur dýrt eða ódýrt
fengin. Dýrri krónu má ekki kasta
á glæ, hana verður að fjárfesta
með táknrænum hætti að vand-
lega athugðu máli.
Ég hef því afráðið að halda hinu
árlega ríkissjóðstillagi, að við-
bættum 25% sem mér munu nú
áskotnast, til haga fram að alda-
mótum. Mér reiknast svo til, með
hjálp vasatölvu, að ég geti þá
Jóhannes Helgi
„Ég hef því afráöið að
halda hinu árlega ríkis-
sjóðstillagi, að viðbætt-
um 25 % sem mér munu
nú áskotnast, til haga
fram að aldamótum.
Mér reiknast svo til,
með hjálp vasatölvu, að
ég geti keypt mér
kántríhatt og púðurpíst-
ólu og verið maður með
mönnum þegar lýðveld-
isöldin verður skotin út
undir standmynd úr eir
á AusturveIIi.“
keypt mér kántríhatt og púður-
pístólu og verið maður með
mönnum þegar lýðveldisöldin
verður skotin út undir standmynd
úr eir á Austurvelli.
III
Undirritaður á oft í nokkrum
vandræðum þegar hann á sam-
skipti við útlendinga sem áhuga
hafa á íslenskri menningu og
gengur illa að skilja ýmislegt sem
flokkast undir menningarmálefni
hér. Hér var eitt sinn til embætti
sem hét landkynnir. Það þyrfti að
endurvekja, þannig að hægt væri
að vísa á slíkan aðila; það tæki af
manni mörg vandkvæðin. Maður
vill ekki draga fjöður yfir sann-
leikann og ekki heldur áfellast
stjórnvöld í eyru útlendra manna.
Málamiðlunin verður hálfkæring-
ur, sem raunar er grunnt á í fari
norrænna manna. Bandarískur
bókmenntaprófessor af íslenskum
ættum, góður vinur minn og tíður
gestur til skamms tíma hér á
landi, sérfræðingur í norrænum
bókmenntum, spurði mig í síðustu
heimsókn sinni hvernig háttað
væri tekjum stafandi höfunda hér
á landi; prófessornum var kunn-
ugt um hrunið á bókamarkaðin-
um. Ég gerði honum lauslega
grein fyrir happdrættinu sem
heitir Launasjóður rithöfunda og
tekist hefur að dreifa út um allar
þorpagrundir, svo útilokað er að
hann geti haldið starfandi höfund-
um við efnið.
Prófessorinn: En almennings-
bókasöfnin, sá mikli tekjustofn?
Undirritaður: Fjórir dollarar á
ári, þegar hagsmunagæslan hefur
dregið frá árgjaldið fyrir þjónustu
sína.
Prófessorinn: Fjögur þúsund
vildirðu sagt hafa.
Undirritaður: Nei, nei, fjórir
dollarar.
Prófessorinn: En þetta er nú
skrýtla.
Undirritaður: Það er rétt til get-
ið.
Prófessorinn, birti yfir honum:
Það hlaut að vera.
Undirritaður: En staðreynd
engu að síðu.
Fast augnatillit. Löng þögn.
Ekki óþægilegt samt. Bandarískir
menntamenn eru afar elskulegt
fólk.
Prófessorinn, á lægri nótunum,
eftir langa umhugsun: Sigurður
Nordal orðaði það svo að sennilega
hefði engin önnur þjóð í heiminum
gefið bókmenntunum svo mikið af
ást sinni og orku, að tiltölu auðvit-
að. Nú — og í sjálfstæðis-
baráttunni fer ekki milli mála að
bókmenntirnar voru helsta sönn-
unargagnið fyrir því að hér byggi
menntaþjóð — og á þeirri stað-
reynd reistuð þið kröfuna um full-
veldið fyrr á öldinni.
Undirritaður: Fullveldið er
fengið.
Prófessorinn: En þarf ekki að
viðhalda því.
Undirritaður: Það er gert. Fjór-
ir dollarar.
Prófessorinn: En þetta jaðrar
við glæp.
Undirritaður (minnugur orða
Fouché þegar hann spurði griðrof
Napóleons á hertoganum af
Enghién): Það er verra en glæpur,
það er glapræði.
Prófessorinn: Fouché. Sá hrapp-
ur.
Undirritaður sá fyrir sér
franska generálinn þegar hann
setti upp hvita hanska að slátrun
lokinni á vígvelli og sagði: Merde.
En ég þagði. Ég var að tala við
útlending.
IV
Ég hringdi í myndbandaleigu
(rithöfundasamtökunum hug-
kvæmdist því miður ekki að verða
sér úti um einkaleyfi á mynd-
bandadreifingu). Ég spurði kaup-
manninn hvert væri leigugjald
fyrir myndband á sólarhring. Það
var létt í honum hljóðið. Hann var
að gera það gott. Hundrað krónur,
sagði hann.
Undirritaður: Og á mánuði?
Kaupmaður að gera það gott:
Jafnmörg hundruð og dagarnir í
mánuðinum. Sælir.
Ég hringdi í Borgarbókasafnið
og spurði hvað árskort að safninu
kostaði.
Þægilegur bókasafnfræðingur,
kvenkyns, varð fyrir svörum. Það
var létt í henni hljóðið: Tvö hundr-
uð krónur.
Undirritaður: Og hversu lengi
má ég halda bókinni?
Kvenmaður að gera það gott:
Mánuð.
Undirritaður: Og hversu margar
bækur má ég fá að láni i einu.
Kvenmaður: Eins og maðurinn
getur borið.
Undirritaður: Gæti ég kannski
sótt hestburð?
Kvenmaður: Fræðilega séð er
ekkert því til fyrirstöðu, svo fremi
hrossið spilli ekki grasflötinni hér.
Undirritaður: Lánið þið mynd-
bönd?
Kvenmaður: Ekki enn. Sælir.
Það lá vel á henni. Það er skilj-
anlegt. Hún var að gera það gott.
Það er þægilegra að handfjatla
bækur en að skrifa þær og miklu
meira upp úr því að hafa. Albert
er líka nýbúinn að hækka launin
hennar og sagði við undirskrift
samnings að hann hefði gjarnan
viljað hjálpa fólkinu meira. Fékk
sér svo Havannavindil. Hann not-
ar ekki hvíta hanska. Gamansam-
ur maður, Albert. Hann er víst
líka að gera það gott.
V
Ég seilist í vasatölvuna mína.
Bók er bíó. Bók er jafngildi
myndbands. Ég deili dögum ársins
í tvö hundruð krónur, andvirði
árskorts Borgarbókasafnsins. Ég
fer mér að engu óðslega. Fæ út
fimmtíu og fjóra aura. Það er sól-
arhringsgjaldið fyrir bók að láni.
Fimm aurar, ef maðurinn getur
borið tíu. Tölum ekki um hrossið
og klakkinn. Ég bíð spenntur eftir
þeim degi þegar kvenmaðurinn á
Borgarbókasafninu fer að afhenda
myndbönd fyrir hundrað krónur
með hægri hendi og bók fyrir
fimm aura með þeirri vinstri.
Borgarbókasafnið lánar út eina
og hálfa milljón binda á ári. Ég
þarf ekki tölvuna mína. Bara taka
mið af myndbandinu og marg-
falda með hundrað. Tekjustofn
rithöfunda og útgefenda hjá Borg-
arbókasafninu nemur sem sé
hundrað og fimmtíu milljónum
króna á ári.
Ég segi því við rithöfunda og
útgefendur: Hvað eruð þið að
kvarta? Hafið þið aldrei heyrt tal-
að um Friedman og Hannes
Hólmstein. Veskú, þarna eru
milljónir og aftur milljónir. Frjáls
markaður, kvitt og klár viðskipti.
Berið ykkur eftir björginni og far-
ið að hafa það gott eins og allir
hinir. Það er meira í húfi en líftór-
an ykkar. Þjóðirnar geta ekki án
bókmálsins verið. Það er ekki
hægt að læra, kenna né gera sig
skiljanlegan án verulegs orða-
forða. Menn heyja sér hann ekki
af myndböndum. Hann fæst úr
bókum — og málræktin úr bók-
menntunum. En þær spretta ekki
af engu. Island er orðin kópía af
hinum stóra heimi — og að líkum
lætur. Það er talið að um eitt
prómill bandarisku þjóðarinnar
beri uppi fagurbókmenntirnar þar
í landi, þ.e. 240 þúsund manns.
Eitt prómill af íslensku þjóðinni
er 240 manns — og í það hlutfall
stefnum við, ef við erum ekki þeg-
ar komnir þangað. Algeng sala á
fagurbókmenntum á síðustu tveim
árum er um og innan við 250 ein-
tök; algeng sala á ljóðabókum á
jólamarkaði 20 eintök.
Dettur mönnum i hug að bók-
menntir verði skapaðar og gefnar
út fyrir svona markað? Eg var
fyrir nokkrum dögum að lesa um
Pólverja, sem kaus að læra ensku
til að geta skrifað fyrir stærri
markað en nam málsvæði hans.
Pólverjar eru milli þrjátíu og
fjörutíu milljónir. Hvers konar
andleg fatlafól skyldu það verða
sem skrifa á islensku eftir tiu ár,
að öllu óbreyttu. Hvernig halda
menn yfirleitt að verði umhorfs i
þessu dvergríki eftir tíu ár, ef
fram heldur sem horfir.
Fyrir ári viðraði forseti lýðveld-
isins mjög svo virðingarverða
hugmynd um stofnun bókmennta-
verðlauna. Verðlaunin sem slík og
afdrif hugmyndarinnar skipta
ekki máli i þessu viðfangi, heldur
viðbrögð þings og þjóðar við
hugmyndinni, og það þótt virðing
forsetaembættisins væri i húfi.
Undirtektirnar styrktu svo um
munaði grunsemdir um að íslend-
ingar sem í krafti bókmennta
sinna fengu sjálfstæði sitt á
silfurfati, ein þjóða i gervallri
veraldarsögunni, ali nú með sér
haturshug i garð bókmenntanna