Morgunblaðið - 21.11.1984, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 21. NÓVEMBER 1984
45
Lagabókstafur, ábyrg
blaðamennska og siða-
reglur blaðamanna
— eftir Jón Ásgeir
Sigurðsson
Blaðamenn hlutu fyrir nokkrum
vikum ákúrur frá Þór Vilhjálms-
syni, forseta Hæstaréttar. Hann
lýsti því yfir á þingi lögfræðinga á
Norðurlöndum, að fjölmiðlamenn
taki ekki alvarlega dóma sem falla
gegn þeim, hugsanleg siðferðileg
áhrif dómanna víki fyrir sölusjón-
armiðum.
„Það verður æ ljósara, hve lítið
réttarkerfið og fjölmiðlarnir eiga
saman að sælda. Lagaeftirlitið
með fjölmiðlunum er ekki virkt.
Og við það bætist, að hið ólögfesta
eftirlitskerfi, sjálfsögunin, hefur
enga þýðingu, eða að minnsta
kosti næstum enga,“ segir forseti
Hæstaréttar í ræðu sem skýrt var
frá í Morgunblaðinu 24. ágúst síð-
astliðinn.
Þessar yfirlýsingar forseta
Hæstaréttar fólu ekki í sér kröfu
um að siðanefnd Blaðamannafé-
lagsins yrði lögð niður. Þór Vil-
hjálmsson krafðist þess heldur
ekki berum orðum að sett séu lög
til höfuðs fjölmiðlum, og ekki
virðist hann æskja hertra viður-
laga vegna brota á gildandi lögum.
Hann átaldi einvörðungu að úr-
skurðir dómstóla svo og siðanefnd
Blaðamannafélagsins hafa ekki
siðbætandi áhrif á blaðamenn.
Ég mun í þessari grein leitast
við að skýra fyrir lesendum Morg-
unblaðsins hlutverk siðareglna
blaðamanna og stöðu' siðanefndar
Blaðamannafélagsins gagnvart
réttarkerfinu.
Abyrg blaðamennska
Menn skilja betur hlutverk siða-
reglna, þegar greint er á milli
ábyrgrar blaðamennsku annars
vegar og hins vegar vinnubragða í
samræmi við siðareglur. Það að
fylgja einfaldlega siðareglum
blaðamanna, fullnægir ekki kröf-
um um ábyrga blaðamennsku.
Fréttaval og samfélagsgagn-
rýni, mikilvægi frétta og áleitni
fjölmiðla — þetta eru nokkrar
hliðar ábyrgrar blaðamennsku.
Þegar þjóðfélagsleg þróun, fram-
vinda eða atburðir eru tekin til
gagnrýninnar athugunar og aug-
um til dæmis beint að því, hvernig
eignarrétti eða opinberu valdi er
beitt, tölum við um ábyrga blaða-
mennsku.
Ólafur heitinn Jóhannesson
lagaprófessor sagði í grein í Úlf-
Ijóti, blaði félags laganema, árið
1969: „Blöð gegna mikilvægu hlut-
verki i lýðræðislandi. Þau eiga að
vera frjálsir fréttamiðlar, halda
uppi gagnrýni á því, sem miður fer
í þjóðfélaginu og veita stjórnvöld-
um og öðrum forráðamönnum að-
hald. Góð blöð eiga að leita sann-
leikans og segja hann, þegar við á,
hver sem í hlut á.“
Segja má að við beina efnisöflun
fylgi blaðamenn markmiðum
ábyrgrar blaðamennsku, þeir láta
fátt aftra sér frá að grafast fyrir
um hið sanna í málinu. Siðaregl-
urnar fela hinsvegar í sér leið-
beiningu um hvernig staðið skuli
að verki.
Siðareglur og fagið
Ég álít það mikilvæga forsendu
fyrir réttsýnni, þróttmikilli og
Jón Ásgeir Sigurðsson
Ég álít það mikilvæga
forsendu fyrir réttsýnni,
þróttmikilli og frjálsri
fréttamiðlun, að blaða-
mennska njóti almennr-
ar viðurkenningar sem
faggrein. Blaðamenn
sjálfír þurfa ekki síst að
standa saman í þessum
efnum, stéttarleg sam-
staða er óhjákvæmileg
forsenda fyrir virkum
siðareglum blaða-
manna. Siðareglurnar
þrífast einungis sem
eðlislægur hluti blaða-
mennsku.
frjálsri fréttamiðlun, að blaða-
mennska njóti almennrar viður-
kenningar sem faggrein. Blaða-
menn sjálfir þurfa ekki síst að
standa saman í þessum efnum,
stéttarleg samstaða er óhjá-
kvæmileg forsenda fyrir virkum
siðareglum blaðamanna. Siðaregl-
urnar þrífast einungis sem eðlis-
lægur hluti blaðamennsku.
Sem dæmi um hlutverk siða-
reglna má nefna rétt blaðamanns-
ins til að leyna nafni heimildar-
manns. í áðurnefndri grein í Úlf-
ljóti, hafði Ólafur Jóhannesson
þetta að segja um trúnað við
heimildarmenn: „Fyrir greinar-
höfunda í dagblöðum og heimild-
armenn blaðamanna getur því
nafnleyndarréttur haft sitt að
segja. Hann getur meira að segja
verið forsenda fyrir því, að blöðin
geti rækt hlutverk sitt til fulln-
ustu. Ef hann væri ekki fyrir
hendi, fengju blaðamenn stundum
alls ekki þær upplýsingar, sem
þeim eru nauðsynlegar, eða þær
gagnrýnisgreinar, sem erindi eiga
á prent.“
Ábyrg blaðamennska lýtur að
þjóðfélagslegu hlutverki fjölmiðla
— siðareglur blaðamanna lúta að
vinnubrögðunum og eiga meðal
annars að hindra misgjörðir, þeg-
ar kapp blaðamannsins ætlar að
yfirvinna forsjána. ólafur Jó-
hannesson gefur einnig gaum að
þessari hlið í Úlfljótsgrein sinni:
„Nafnleyndarrétti fylgja vissir
ókostir. f skjóli hans geta skugga-
sveinar og öfuguggar skotið eitur-
örvum og sært menn djúpum jafn-
vel ólæknandi sárum. Það er auð-
vitað hlutverk samviskusamra rit-
stjóra, blaðamanna og blaða-
útgefenda að vera á verði gegn
slíkri misnotkun prentfrelsis og
nafnleyndar. Það er því mikið
undir því komið, að blaðamenn séu
réttsýnir, skilji hlutverk sitt og
séu starfi sínu vaxnir.“
Siðareglur blaðamannastéttar-
innar eiga að stuðla að. þvi að
blaðamenn séu réttsýnir, skilji
hlutverk sitt og séu starfi sínu
vaxnir — svo notuð séu orð ólafs
Jóhannessonar.
Lagarammi og
ritskoðunarhneigöir
Markmið fjölmiðla og þjóðfé-
lagslegt hlutverk þeirra þurfa sí-
fellt að vera til umræðu. Jafnhliða
þátttöku fjölmiðla í sköpun nýrra
viðhorfa og skoðana, þróast þeir
sjálfir og breytast með framvindu
þjóðfélagsins. Breytingar á al-
menningsáliti og tíðaranda, sem
og almenn stjórnmálaþróun, hafa
áhrif á fjölmiðlana og vinnubrögð
sem þar tíðkast. Sömuleiðis breyt-
ast og þróast siðareglur blaða-
manna með tímanum.
Siðareglurnar lúta að starfsað-
ferðum fjölmiðlamanna og úr-
lausnir siðanefndar eiga að vera
bindandi fyrir blaðamannastétt-
ina. Ég held því fram að i þessum
efnum veiti fagleg samstaða um
vinnubrögð mun öflugra aðhald en
lagabókstafur. Ennfremur er ná-
kvæmt taumhald á fjölmiðlum af-
ar óæskilegt í þjóðfélagi sem vill
kenna sig við lýðfrelsi. Réttsýnum
mönnum ber yfirleitt saman um
að þessháttar eftirlit með fjöl-
miðlun jafngildi nánast beinni rit-
skoðun.
Ég fæ ekki betur séð en skoðan-
ir af þessum toga komi fram í
grein Hrafns Bragasonar borgar-
dómara, í Tímariti lögfræðinga í
desember 1980: „Auðvitað má
setja umfjöllun blaða og annarra
fjölmiðla sérstakan lagaramma,
þ.á m. mætti setja í lög, hvernig
fjalla eigi um dómstóla og málefni
þeirra. Hætt er við, að þetta þætti
bera keim ritskoðunar, og skal
þeirri leið ekki mælt bót hér. Refs-
ilög, prentlög og önnur laga-
setning munu auðvitað setja frá-
sögn fjölmiðla einhver mörk. Hér
verður ekki um þá löggjöf fjallað
enda efni í heilt erindi. Má í heild
vitna til bókar dr. Gunnars Thor-
oddsen, Fjölmæli, um þetta efni.“
Frásögn fjölmiðla eru reistar
skorður með þeim lögum sem þeg-
ar eru í gildi. Ég álít rangt að
þrengja svigrúm fjölmiðla frekar
en gert hefur verið. Það væri mjög
óviturlegt að koma á fót nákvæmu
lagaeftirliti með starfsaðferðum
og efnisvali fjölmiðla.
Siðanefnd Blaðamannafélagsins
á að styðja við réttarkerfið í land-
inu en ekki koma i stað þess að
einu eða neinu leyti. Siðanefndin
veitir þeim sem telja sig hafa orð-
ið fyrir aðkasti fjölmiðla eða verið
rangindum beittir skjóta, sanngj-
arna og ókeypis málsmeðferð. Úr-
skurðir nefndarinnar eru birtir í
Fréttabréfi Blaðamannafélagsins
og auk þess tilkynntir kæranda
sjálfum. Þessir úrskurðir jafn-
gilda alls ekki dómsúrskurðum, en
eiga að vara blaðamenn við þeim
gryfjum sem þeir gætu fallið í við
störf sín — úrskurðir siðanefndar
eiga að veita faglegt aðhald.
Ég er sammála þeim sem álíta
að blaðamönnum væri veitt meira
aðhald, ef úrskurðir siðanefndar-
innar um að alvarlega hafi verið
brotið gegn siðareglunum, væru
ætlaðir til birtingar opinberlega.
Prentfrelsi ekki
ofar öllu
Prentfrelsið er ekki æðst allra
siðferðilegra verðmæta, það er
mjög mikilvægt, en samt sem áður
víkja önnur siðmæti ekki sjálfgert
fyrir því. Þjóðfélagið er þannig úr
garði gert að árekstrar milli sið-
mæta eru óhjákvæmilegir. Sem
dæmi má nefna að þótt dómar séu
opinber skjöl sem fjölmiðlar eiga
aðgang að, þá er ekki þar með sagt
að nafnbirtingar samrýmist eðli-
legri tillitssemi við einstaklinga
sem eiga um sárt að binda.
Hrafn Bragason nefnir i grein
sinni dæmi um blaðamann sem
var viðstaddur réttarhöld í borg-
ardómaraembættinu í Reykjavík.
Fjallað var um ófrjósemisaðgerð
og kvað dómarinn meðal annars
upp úrskurð um það að dómþingið
skyldi heyja í heyranda hljóði.
„Eftir þinghaldið beindi dómarinn
því til blaðamannsins að halda
nöfnum aðila leyndum. Komu þeir
sér saman um, að svo skyldi vera,“
segir Hrafn í Tímariti lögfræð-
inga.
Þessi hegðun blaðamannsins
var alveg í samræmi við siðaregl-
ur Blaðamannafélagsins, til dæm-
is 2. grein: „Blaðamanni skal vera
ljós persónuleg ábyrgð hans á öllu,
sem hann skrifar. Honum ber að
virða nauðsynlegan trúnað við
heimildarmenn sína. Sama gildir
um skjöl og önnur gögn, sem hon-
um er trúað fyrir. Hann skal forð-
ast allt, sem valdið getur saklausu
fólki eða mönnum, sem eiga um
sárt að binda, sársauka eða van-
virðu, og sýna svo sem kostur er
tillitssemi í upplýsingaöflun sinni,
úrvinnslu og framsetningu."
í dæmi Hrafns hafði blaðamað-
urinn fullan lagalegan rétt til að
segja frá öllu sem fram kom í
Borgardómi, þar á meðal að
greina frá nafni aðila. En hann
kaus að skerða að þessu leyti
prentfrelsið og nýta sér ekki laga-
heimildir sinar. Fremur prent-
frelsinu kaus hann að þessu sinni
önnur siðmæti — í samræmi við
siðareglur Blaðamannafélagsins.
Ég fullyrði að í þessum skilningi
gangi siðareglur blaðamanna
lengra og geri meiri kröfur til
blaðamanna en lagabókstafurinn.
Réttur almennings til að fregna
hið sanna leggur blaðamönnum á
herðar þá skyldu að gefa óbundna
frásögn af dómsmálum, en á hinn
bóginn þarf blaðamaðurinn líka
að huga að vernd einstaklingsins.
Siðareglurnar gera kröfur til
blaðamanna að huga að ýmsum
öðrum siðmætum jafnframt
prentfrelsinu. Sem dæmi má
nefna vernd einkalífsins, mannorð
einstaklings, mannúðlegt réttar-
far, möguleika afbrotamanns að
bæta ráð sitt, osfrv.
Allir jafnir fyrir lögum
Enn vitna ég til orða Hrafns
Bragasonar borgardómara: „Það
er eðlilegra, að þeir sem á fjöl-
miðlum starfa haldi uppi almenn-
um aga innan stéttarinnar, en
kostur fjölmiðla sé þrengdur með
heildarlögum. Fjölmiðlafólk verð-
ur svo auðvitað að vera selt undir
sömu lög og aðrir. Það á ekki að
njóta sérréttinda."
Um það eru blaðamenn auðvitað
sammála Hrafni Bragasyni, að
þeir eiga ekki að njóta neinna
sérréttinda, allir eiga að vera
jafnréttháir fyrir lögunum. Samt
sem áður vil ég láta þess getið, að
siðareglur blaðamanna falla ekki
ófrávíkjanlega innan ramma lag-
anna.
Það er ekki sjálfgefið að siða-
reglunefnd Blaðamannafélagsins
muni alltaf sakfella blaðamann
sem dómstólar álíta sekan. í þess-
um skilningi getur það til dæmis
verið siðferðileg skylda blaða-
manns — sem blaðamanns — að
sæta fremur fangelsisdómi en
skýra frá heimildarmönnum sín-
um.
í lýðfrjálsu þjóðfélagi falla siða-
reglur blaðamanna og laga-
bókstafurinn í flestum atriðum
saman, árekstrar eru sjaldgæfir.
Þegar bilið er orðið mikið og oft
þarf að óhlýðnast lögum eða
dómsvaldi, hefur löggjafinn að lík-
indum þegar skert tjáningarfrels-
ið og önnur lýðréttindi verulega.
En við lýðræðisskipan má reikna
með að siðareglurnar gangi lengra
og geri meiri kröfur til blaða-
manna en lagabókstafurinn.
Jóa Ásgeir Sigurisaoa blaðamaður
starfar hji Yikunni og er rarafor-
maður Blaðamaanafélags íslands.
Hvítir
sjúkraskór
með
trósólum.
Stœrðir 35-46
Hinir vinsælu
sænsku
skór með
korksóla
komnir aftur.
Stærðir 35—46
GEíSiP
101o
JANE W/K3rA?ÓH-WÍWAW*HUKEN