Morgunblaðið - 29.12.1984, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 29. DESEMBER 1984
Odd Didriksen
Minnisvert ár
í sögu Norðmanna
og íslendinga
Ekki má árið 1984 líða alveg hjá án þess minnst sé í íslenskum
fjölmiðlum á merkan atburð í sögu Norðurlanda, atburð sem markaði
einnig spor í íslandssögunni. Átt er hér við það sem gerðist í Noregi fyrir
hundrað árum, þegar Vinstriflokkurinn kom til valda og ruddi með því
brautina til þingræðis. Með þeim sigri þingræðiskröfunnar
var fyrst komið á stjórnarháttum á Norðurlöndum sem — þegar fram liðu
stundir — urðu ofaná hjá þeim öllum og mörkuðu þáttaskil í
lýðræðisþróun þessara landa.
Embættismannaveldi
Þegar Norðmenn gerðu upp-
reisn árið 1814 gegn stórveldapóli-
tíkinni í kjölfar Napóleonsstyrj-
aldanna sem m.a. gerði ráð fyrir
að Noregur sameinaðist Svíþjóð í
stað þess að vera áfram hluti
Danaveldis, þá settu þeir sér
stjórnarskrá — grundvallarlögin
frá 17. maí 1814 — sem lengi var
talin ein sú frjálslyndasta í heimi.
Ákvörðun stórveldanna varð samt
ekki umflúin — Svíar fengu upp-
bót sína fyrir Finnland, sem þeir
höfðu misst í hendur Rússa, og
launin fyrir frammistöðu sína
gegn Napóleoni. En Norðmennirn-
ir fengu að halda grundvallarlög-
um sínum, með nokkrum breyt-
ingum sem leiddu af ríkjasam-
bandinu.
Eins og Bandaríkjamenn tæp-
um tuttugu árum áður kusu „feð-
ur“ grundvallarlaganna að fylgja
kenningu Frakkans Montesquieu
um valdaskiptingu í ríkinu, þ.e.
aðgreiningu ríkisvaldsins í þrjá
þætti: framkvæmdavald, löggjaf-
arvald og dómsvald. Frelsi þegn-
anna ætti samkvæmt kenningunni
að vera best tryggt með því að
þessi þrjú valdsvið væru sem
óháðust hvert öðru. Bandaríkin
hafa haldið fast við þessa kenn-
ingu í stjórnarháttum sinum fram
á þennan dag, og lítið bendir til að
þau muni þreyta þar um. Flest
önnur lýðræðisríki hafa tekið upp
stjórnarhætti sem höfðu verið að
þróast í Englandi þegar á 18. öld.
Þeir stjórnarhættir gerðu fram-
kvæmdavaldið — ríkisstjórnina —
háð löggjafarvaldinu að því leyti
að stjórnin þurfti að njóta trausts
fulltrúaþingsins; missti stjórnin
traust þingsins, yrði hún að segja
af sér. Þannig er þá þingræðið
(parlamentarisminn), sem slíkir
stjórnarhættir eru kallaðir, oftast
skilgreint, semsé neikvætt: ríkis-
stjórn verður að víkja fyrir van-
trausti, en eins og þingræðið þró-
aðist á 19. öld í Englandi, þar sem
tveggja flokka kerfi ríkti, má al-
veg eins skilgreina það jákvætt,
þ.e. sem meirihlutastjórn: meiri-
hluti þings myndar ríkisstjórn. Og
þannig hugsuðu einmitt lýðræðis-
sinnarnir á 19. öld sér það þegar
þeir tóku kröfuna um þingræði
upp á stefnuskrá sína og gerðu að
baráttumáli: Krafan var að þjóð-
arviljinn ætti að geta rutt sér
braut alla leið, alveg að fram-
kvæmdavaldinu.
Stjórnlagasmiðirnir í Noregi
byggðu semsé á fyrrnefndri kenn-
ingu Montesquieus, sem gekk í
berhögg við þingræðishugmynd-
ina. Þeim var svo umhugað að
framkvæmdavaldið og löggjafar-
valdið væru hvort öðru óháð að
þeir bönnuðu jafnvel í stjórn-
arskránni ráðherrum aðgang að
Stórþinginu, eins og fulltrúaþing
Norðmanna er kallað. Ástæða
þessa banns var aðallega sú að
óttast var að ráðherrarnir fengju
annars ótilhlýðilega mikil áhrif á
starf og ályktanir þingsins, sem sé
að framkvæmdavaldið yrði lög-
gjafarvaldinu yfirsterkari. Raunin
varð því sú að stjórn landsins var
áfram í höndum embættismanna,
sem reyndar var engin furða þar
sem grundvallarlögin frá 1814
voru fyrst og fremst verk þeirra.
Munurinn var helst sá að fyrir
1814 stjórnuð þeir í nafni konungs,
eftir 1814 í nafni þjóðarinnar, eins
og þessu hefur verið lýst. Sam-
kvæmt grundvallarlögunum valdi
konungurinn sjálfur ráðgjafa
sína, en það var reyndar aðeins að
nafninu til, því raunin varð að
ríkisráðið fyllti sjálft í skarðið
þegar einhver ráðherranna var
orðinn svo gamall og grár að hann
varð að hætta í starfi — það var
oft ekki fyrr en viðkomandi var
orðinn 75, jafnvel 80 ára. Að vísu
kom fyrir að ráðherra varð að
víkja fyrr, vegna ágreinings við
konung — eða starfsbræður sína.
Hins vegar var álitið alveg utan
verkahrings Stórþingsins að
skipta sér af því hverjir yrðu
ráðherrar. Þeir litu sjálfir á sig
sem embættismenn sem höfðu náð
hámarki embættisframa, en ekki
sem stjórnmálamenn. Og ævi-
ráðning embættismanna var regl-
an.
Jafnvel á Stórþinginu voru emb-
ættismenn lengi vel ríkjandi stétt,
m.a. vegna þess að bændur nýttu
ekki kosningarétt sinn til að senda
á þing menn úr eigin hópi, heldur
kusu þeir yfirleitt fulltrúa sína
meðal embættismanna. Veruleg
breyting á þessu varð ekki fyrr en
á 4. áratugnum, þegar bænda-
fulltrúum fjölgaði svo að talað er
um stórþingin þá sem „bænda-
þing“.
Aðgangur rádherra
að þingi
Á 4. og 5. áratugnum fór að bera
á gagnrýni á þessu stjórnkerfi
meðal yngri embættismanna og
annarra menntamanna, vegna
þess að stjórnkerfið eins og það
var hefti uppbyggingu atvinnu-
lífsins í landinu. Þeir vildu
sterkari stjórn sem gæti haft
frumkvæði og forystu um þróun
efnahagslífsins. En það þyrfti þá
að koma á betri samvinnu milli
Stórþings og ríkisstjórnar, og því
vildu þeir breyta stjórnarskránni
þannig að ráðherrarnir fengju að-
gang að þinginu og mættu þar.
Kröfuna um aðgang ráðherra að
þingi settu þeir semsé fram í því
skyni að fá sterka stjórn, sem yrði
hreyfiaflið í þjóðfélaginu og leiddi
Stórþingið á framfarabraut. En
málið náði ekki fram að ganga á 5.
áratugnum, aðallega vegna þess
að bændafulltrúarnir óttuðust af-
leiðingu breytingarinnar. Sterk
ríkisstjórn þýddi í þeirra augum
meiri útgjöld, en sparnaður var
fyrsta boðorð bændafulltrúanna á
þingi. Verkefni ríkisins væri að
halda lögum og reglu í landinu og
verja það gegn fjandmönnum.
Bændur höfðu yfirleitt lítinn
áhuga á ríkinu; þeir vildu fyrst og
fremst fá að lifa og starfa án
Sören Jaabæk
í Stórþinginu
Frederik Stang
forsætisráðherra
íhlutunar annarra í sínum byggð-
arlögum, sem óháðastir öðrum.
í reynd var frá upphafi mikill
ágreiningur um hvað það myndi
leiða af sér að ráðherrarnir fengju
aðgang að þinginu. Flestir voru
sammála um að það myndi skapa
meira samlyndi og betri samvinnu
milli valdastofnana, og talsmenn
þessarar stjórnarskrárbreytingar
lögðu áherslu á að á því væri brýn
þörf. En hvor stofnunin myndi
leiða hina? Um það voru menn
ekki á einu máli. Flestir voru lík-
lega þeirrar skoðunar að afleið-
ingin yrði aukið vald ríkisstjórn-
arinnar, semsé aukið embættis-
mannavald. En aðrir voru fylgj-
endur þessarar stjórnarskrár-
breytingar vegna þess að þeir
vildu gera ríkisstjórnina að tæki í
höndum Stórþingsins.
Barátta gegn
embættismannaveldinu
Um 1870 urðu að mörgu leyti
þáttaskil í stjórnmálasögu Nor-
egs. Á tímabilinu 1840—1870 hafði
dregið talsvert úr persónulegu
valdi konungs. Það hafði á stund-
um skapað spennu milli fram-
kvæmdavaldsins og Stórþingsins á
fyrstu áratugunum eftir 1814. f
staðinn höfðu bæði Stórþingið og
Stytta af
Johan Sverdrup
á Wesselstorgi
við Stórþingsbygginguna.
ráðherrarnir 4 þessum árum auk-
ið völd sín, en lítil spenna varð
samt milli þings og ríkisstjórnar
vegna þess að embættismenn
ríktu enn í báðum stofnunum. En
um 1870 misstu embættismenn
tökin á Stórþinginu. Bændur fóru
fyrir alvöru að kjósa menn úr sín-
um hópi eða menn sem stóðu þeim
nær, svo sem kennara, á þing í
stað embættismanna, og embætt-
ismönnum fækkaði eftir því sem
bændahópurinn stækkaði á þingi.
Um leið fór að bera á stjórnar-
andstöðu frjálslyndra borgara-
legra fulltrúa undir forystu
stjórnmálaskörungsins Johans
Sverdrup, sem um þessar mundir
var að verða aðalandstæðingur
ríkisstjórnarinnar og gamla
valdakerfisins. Hann efldi kerfis-
bundna stjórnarandstöðu m.a.
með því að nálgast bændaflokkinn
á þingi sem var undir forystu Sör-
ens Jaabæks. Tímabilið 1870—
1884, síðasta skeið embætt-
ismannaveldisins, einkenndist af
sívaxandi spennu milli ríkis-
stjórnar og Stórþings, þar sem
meirihluti þings réðst harkalega
móti stjórninni og embættis-
mönnum yfirleitt sem sérréttinda-
hópi á stjórnmálasviðinu.
Slagkrafturinn í stjórnarand-
stöðunni efldist mjög um þessar
mundir m.a. vegna þess að 1871
varð sú breyting á að Stórþingið
kom saman árlega í stað á þriggja
ára fresti — breyting sem eigin-
lega var að sænskri fyrirmynd. í
Svíþjóð varð þingið árlegt nokkr-
um árum áður. Hér var því um
samræmingu að ræða.
Um þessar mundir fengu menn
einnig dálítinn forsmekk af þvi
sem var í deiglunni: Einn ráðherr-
anna varð að segja af sér eftir
harða gagnrýni í Sórþinginu árið
1869. Þar birtist vísir að þingræð-
isháttum — ríkisstjórn og/eða
einstakir ráðherrar voru beinlín-
ins háðir því að njóta trausts
þingmeirihlutans. í sömu átt benti
einnig sú staðreynd að sá maður
sem tók við ráðherraembættinu,
var einmitt sá er Stórþingið vildi
helst hafa þar.
Það gerðist einnig 1871 að ríkis-
stjórnin beið mikinn ósigur þegar
frumvarp hennar um breytingu á
tilhögun sambandsins við Svíþjóð
var fellt með miklum meirihluta á
þinginu. Ósigurinn leiddi til þess