Morgunblaðið - 13.01.1985, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR13. JANÚAR1985
B 17
Er aflaskipstjórinn
aðeins goðsaga?
- rannsóknir mannfræðinga virðast leiða það í ljós
ÞaA er útbreidd skoðun bér á
landi að afli einstakra skipa sé að
verulegu leyti undir því kominn
hver skipstjórinn er. Talað er um
mikla aflaskipstjóra sem hafi tekið
öllum öðrum fram og jafnvel álitið
að þeir hafi til að bera eitthvert
sjötta skiningarvit til að rata á góð
fiskimið. Rannsókn sem Paul
Durrenberger prófessor í mann-
fræði við Iowa-háskóla í Banda-
ríkjunum hefur framkvæmt ásamt
Gísla Pálssyni lektor í mannfræði
við Háskóla íslands, leiðir hins
vegar i Ijós að áhrif skipstjóra á
aflamagn skipa séu mjög svipuð
frá einu skipi til annars — afla-
skipstjórinn sé þess vegna ekki
annað en goðsaga.
Paul Durrenberger hefur verið
gistikennari við Háskóla íslands
að undanförnu. Blm. Mbl. ræddi
við hann og Gísla Pálsson um
rannsóknina og byrjaði ég á því
að spyrja hver hafí verið tildrög
þess að ráðist var í hana.
Tildrög rannsóknarinnar
„Ég frétti um það að hér á Is-
landi væri mikill munur á
hvernig skipstjórum gengi að
fiska og vakti það forvitni
mína,“ sagði Paul Durrenberger.
„Ég hafði þá verið að rannsaka
seiðmenn á Thailandi, og fannst
þeir engu dularfyllri en þessir fs-
lenzku skipstjórar.”
— Hvernig atvikaðist það svo
að þú komst hingað?
„Það var íslendingur við nám
við háskólann í Iowa og eitt sinn
er ég ræddi þetta við hann
spurði hann mig hvers vegna ég
gerði mér ekki ferð til Islands og
kannaði málið. Það var svo 1981
að ég kom hingað fyrst og hóf að
kanna þetta fyrirbrigði.
Fyrst tókum við þá spurningu
til athugunar hvort fyrirbærið
væri yfirleitt til staðar — að það
fari almennt eftir skipstjórum
hvernig bátar fiski. Hér hafa
menn almennt litið svo á að
sumir skipstjórar væru „afla-
klær“ og hefðu það einhvern veg-
inn í blóðinu að rata á réttu mið-
in. I ævisögum og frásögnum af
skipstjórum er oft gefið í skyn
að þetta byggi að einhverju leyti
á innsæi, draumum eða vitrun-
um.
Það má vel koma fram að við
vorum báðir trúaðir á það að
þessi afgerandi áhrif skipstjóra
á aflamagn væru til staðar, og
urðum fyrir nokkrum vonbrigð-
um þegar svo reyndist ekki
vera.“
— Hvernig fór sú rannsókn
fram?
„Hér á tslandi er mjög auðvelt
að rannsaka þetta þvf til eru
mjög nákvæmar og greinargóðar
afíaskýrslur sem ná langt aftur f
tímann. I öðrum löndum er erfitt
og jafnvel ómögulegt að fá
traustar heimildir og þar reyna
menn jafnvel að halda þvf
leyndu hver afli hefur orðið.
Greinargóðar aflaskýrslur
„Við höfðum nákvæmar og
greinargóðar skýrslur um afla
sem landað var á Suðurnesjum
um langt árabil — bæði hvað
fiskast hafði i róðri og hverjir
höfðu verið skipstjórar á bátun-
um. Tölfræðileg úttekt leiddi f
ljós að skipstjórinn er ekki skýr-
ingin á afíanum, heldur fór afía-
magn einstakra báta fyrst og
fremst eftir fjölda róðra á hverri
vertíð og stærð báta. Við leituð-
um þá frekari heimilda í tima-
ritinu Ælgi um aðra útgerðar-
staði á landinu allt aftur til 1920
en niðurstaðan varð hin sama
hvar sem var á landinu — afía-
Rætt við prófessor
Paul Durrenberger
og Gísla Pálsson
lektor
magn báta réðst ekki af þvf hver
var skipstjóri heldur hversu
margir róðrar voru farnir.“
— Hvað um þekkta aflaskip-
stjóra?
„Við gerðum jafnframt úttekt
á einstökum skipstjórum, þar á
meðal þekktum aflaskipstjórum
s.s. Binna f Gröf o.fl. Én f stuttu
máli fundum við engin merki um
að þessir skipstjórar væru fiskn-
ari en aðrir, en hins vegar höfðu
þeir sótt fastar.
Þessar niðurstöður mættu
þegar gagnrýni. Sumir sögðu
sem svo: Auðvitað skipta hæfi-
leikar skipstjóra minna máli
núna, þegar öll þessi fiskileitar-
tækni er komin til sögunnar —
en hér áður fyrr réð hæfni þeirra
úrslitum um afla. Rannsókn á
aflaskýrslum fyrri ára benti þó
við botfiskveiðar, sagði Gfsli. Þá
var okkur bent á að hugsanlega
kæmu áhrif skipstjóra miklu
fremur fram á síldveiðum, því
þar væru óvissuþættirnir fleiri.
Til að ganga úr skugga um það
gerðum við mikla tölfræðiúttekt
sem náði til 200 skipa er stund-
uðu síldveiðar á árunum 1960,
1961, 1962. Við könnuðum sam-
band einstakra þátta og fengum
þá einkennilegu niðurstöðu að
stærð skipa og úthald skýrðu
einungis um 50 prósent af afían-
um innan fíotans. Gat þá hugs-
ast að þarna kæmu áhrif skip-
stjóranna f Ijós?
Svo reyndist ekki vera. Éngin
fylgni reyndist vera á fiskni
skipstjóra milli ára þannig að
þeir sem voru á toppnum eitt ár-
ið voru komnir á botninn árið
eftir.“
— Það mætti þá eins þakka
kokknum aflamagnið eins og
skipstjóranum?
„Samkvæmt okkar niðurstöð-
um. Þarna virðist „vistfræði-
breyta“ síldarinnar koma til,
hversu erfitt er að hitta á hana á
almennt trúað hérlendis að afíi
skips fari mikið eftir þvf hver
skipstjórinn er. Hver er skýring
ykkar á því að þessi trú sé land-
læg ef enginn fótur er fyrir
þessu?
„Það er nokkurt umhugsunar-
efni. Sé litið til árabátaútgerðar
fyrri tíma verður þess ekki vart
að því hafí verið trúað að einn
formaður væri fisknari en ann-
ar. Góður formaður sótti fast og
varð að vera laginn við að lenda
í vondu veðri. Þá var hins vegar
litið svo á að sumir menn væru
físknari en aðrir — þetta kom
“Ég stundaði um langt skeið
mannfræðirannsóknir meðal
Lysu-þjóðfíokksins sem byr á
fjöllóttu landsvæði í Norður-
Thailandi, sagði hann. Þetta fólk
býr við tiltölulega frumstæð
skilyrði — þarna eru engir spít-
alar eða vegir eða nein nútfma-
úrræði ef eitthvað ber útaf. Ef
einhver veikist er leitað til
seiðmanna um hjálp. Seiðmaður-
inn iætur sig þá falla f dá og
kemur þá í hann andi, sem hver
og einn getur talað við, og er
hann einfaldlega spurður um
ástæðuna fyrir sjúkdómnum eða
eindregið til að áhrif skipstjóra
á aflamun hefðu ekki verið meiri
áður fyrr en nú.
Okkar niðurstöður eru í stuttu
máli þær að stærð skipa og sókn
skýri fískni 85—90 prósent.“
— Það mætti þá hugsanlega
segja að þessi 15 prósent velti á
hæfni skipstjórans?
„Varla. Það er svo mikið af
óvissuþáttum í fiskveiðum. Það
eru þættir eins og veðurfar,
fiskigengd, vélabilanir o.fl.
þarna er um svo lítið frávik að
ræða, þessi 15 prósent, að hæfni
skipstjóra getur f mesta lagi
staðið fyrir 5 prósentum.“
— Nú þakka skipstjórar vel
heppnaða vertíð oft góðri áhöfn?
„Okkar niðurstöður benda til
að það séu engir persónulegir
þættir hjá sjómönnum sem ráði
því að sumir bátar fiska betur en
aðrir — hins vegar gæti góð
áhöfn hugsanlega fiskað f verra
veðri en aðrar áhafnir og verið
samhentari þannig að afli yrði
meiri.“
Bolflskveiðar — sfldveiðar
„En rannsóknir okkar voru
fram til þessa einungis miðaðar
miðunum — eins og frægur skip-
stjóri sagði, sfldveiðar eru lott-
irf.
Er þessi niðurstaða varð ljós
kom fram tvennskonar gagn-
rýni: Annars vegar var bent á
skipstjórar færu milli báta og
það ruglaði niðurstöðurnar. Við
fórum aftur f gegnum gögnin
með þetta í huga en það reyndist
engu breyta.
Þá var bent á að úrvalsskip-
stjórar eða aflaklær væru það
margir að þeir hyrfu einfaldlega
i hópinn. Við gerðum sérstaklega
úttekt á 24 úrvalsskipstjórum
árið 1960, en það reyndist ekkert
samband á milli afía þeirra á
mismunandi vertíðum."
— Hvaða ályktanir dragið þið
af þessum niðurstöðum?
„Niður8töður okkar benda til
þess að allir islenzkir skipstjórar
séu miklir fiskimenn. Starfs-
þjálfun þeirra er mjög áþekk og
þeir hafa allir svipaða starfs-
reynslu — af þessum sökum er
mismunurinn eðlilega ekki mik-
iIL“
Formenn — skipstjórar
— Nú hefur því verið nokkuð
fram f verkaskiptingu áhafna,
góðir fiskimenn fengu góða staði
á lunningunni og þurftu minna
að róa en hinir.
Um 1920 verður hins vegar
breyting — má segja að sjávar-
útvegur breytist úr sjálfsþurft-
arbúskap f markaösbúskap. Þá
er eðlilegt að skipstjórarnir
verði þýðingarmeiri og verði að
teljast mjög hæfir fískimenn til
að útgerðarmenn fái lán fyrir
nýjum skipum. I tfmaritinu Ægi
er talað um formenn allt til 1920
en þá er farið að tala um skip-
stjóra, — það segir kannski sitt.
Niðurstöður þessara rann-
sókna hafa verið birtar f alþjóð-
legum mannfræðitfmaritum á
siðustu tveim árum. Rannsókn
þessi er aðeins einn þáttur af
viðameiri mannfræðirannsókn á
sjávarútvegi Islendinga sem ver-
ið er að ljúka við. Verður hún
kynnt f bók sem væntanlega
kemur út á þessu ári og mun
bera heitið „Sambúð manns og
sjávar."
— Að lokum barst talið að
þeim rannsóknum er Durren-
berger hefur stundað meðal
seiðmanna f Thailandi.
óhappinu. Svo svarar andinn
kannski á þessa leið: „Þegar þú
fórst niður að ánni í gær steigstu
á höfuð vatnsandans og er hann
þér mjög reiður. Reyndu að
fórna kjúkling til að friða hann.
En það er erfitt að meta
árangurinn af lækningum seið-
mannanna. Oftast batnar fólki,
hvort sem það fer til læknis eða
ekki. Sé um sálrænan sjúkdóm
að ræða getur sefjun gert mikið
gagn. Ég gat þvf ómögulega met-
ið hvort töfrakúnstir seiðmann-
anna báru meiri árangur en
venjuleg sefjun, og þyrfti um-
fangsmikla rannsókn til að fá úr
því skorið. Þegar ég frétti um
fískni fslensku skipstjórana
fannst mér hún alveg jafn dular-
full og lækningar seiðmannanna.
Munurinn er hins vegar sá að
unnt er að meta magn fisksins
sem veiðist og þar hefur maður
eitthvað áþreifanlegt til að
byggja á. Ég hugðist fara út f
umfangsmikla rannsókn á þessu
fyrirbæri en það olli mér nokkr-
um vonbrigðum að fiskni var
óháð persónulegum þáttum.“
Viðtal: Bragi Óskarsson
Morgunblaöið/Ól.K.M.