Morgunblaðið - 13.01.1985, Page 26
26 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. JANÚAR1985
ÓTTANS
FÖNG
Bolli Gústavsson
I
Sunnan Kaldbaks
Hér við Eyjafjörð kvöddu jólin
með þekkum hætti. Á þrettánda-
kveldi skein fullt tungl hátt á
heiðríkum stjörnuhimni og norð-
urljós bröguðu yfir Kaldbaknum
í norðri. Stilla og vægt frost,
með öllu snjólaust í byggð, en
hæstu fjöll földuðu hvítu. Eg var
einmitt á ferð þetta kvöld. ók
sem leið lá norður Svalbarðs-
strönd og Kjálkann, sem Jóhann
Skaptason fyrrum sýslumaður
Þingeyinga nefnir Laufásströnd
og rekur þá nafngift til fornra
heimilda. Tunglsljósið sindraði í
hélukristöllum á sinustráum og
lyngi báðum megin vegar. Upp í
hugann kom erindi úr ljóði eftir
Braga Sigurjónsson:
.Vetrarsólhvörf líða,
veðradyninn lægir,
áður en varir aftur
óttans lokast dyr.
Dimmar nætur styttir,
daga bjarta lengir.
Enn má þorra og góu
þreyja sem fyrr.“
Raunar höfum við ekki haft
mikið af veðradyn að segja hér
nyrðra það sem af er þessum
vetri og erum því vel í stakk búin
að þreyja bæði þorra og góu. En
ljóð Braga, — Þreyja skal þorra
og góu — geymir fyrrgreint er-
indi, og er tekið úr síðustu ljóða-
bók hans, sem hann nefnir Sunn-
an Kaldbaks. Nafnið er raunar í
samræmi við ljóðlist skáldsins,
sem mjög hefur mótast af
svipbrigðum landsins og hvikulu
náttúrufari þess. Og fjöllin hér
við Eyjafjörð hafa óneitanlega
haft sterk áhrif á þau skáld, sem
tengd eru héraðinu.
Jónas Hallgrímsson orti um
„hnúkafjöllin himinblá, hamra-
garða, hvíta tinda“ og Matthías
Jochumsson um „stuðlabjörgin
sterk og há, er stöðva nyrst, hinn
ramma sjá.“ 1 öðru ljóði minnti
sá síðarnefndi einnig á, að
„skrúðaveggur Vöðluheiðar
vendir að þér betri hlið;“ en
„ramlegt fjall með reknar herð-
ar reisir gafl við hánorðrið,“ og á
þá vitanlega við Kaldbakinn,
sem skaparinn setti þar okkur til
skjóls og yndis.
II
Andi fjallsins
Þá ber hátt hlut Daviðs Stef-
ánssonar i tignun Eyjafjarðar-
fjalla, en um liðnar hátiðir lagði
það ástsæla skáld landsmönnum
til bæði skemmtun og hugleið-
ingarefni. Leikrit hans, Gullna
hliðið, prýddi jóladagskrá sjón-
varpsins. Hin viðburðaríka
fjallganga kerlingar var þar
sviðsett með vatnslitamyndum
Snorra Páls Sveinssonar á sér-
stæðan og snjallan hátt. Og hér
norður á Akureyri er Sólon ís-
landus litríkt ivaf í merku leik-
riti Sveins Einarssonar, sem
frumsýnt var milli jóla og nýj-
árs.
1 augum Davíös voru fjöllin
við Eyjafjörð sem lifi gædd,
„máttug og mikilleit". í ritgerð,
sem nefnist í haustblíðunni, lýs-
ir hann Kaldbaknum, sem blasti
löngum við honum, er hann vann
að skáldskap og ritstörfum
heima á Bjarkarstig 6 á Akur-
eyri, sem nú nefnist Davíðshús:
„Vinnuborð mitt stendur við
norðurglugga. Út um hann blasir
við mér Eyjafjörður. Við mynni
hans austanvert ris Kaldbakur,
fjallið mikla. Hvort sem hann
klæðist skikkjunni grænu, feld-
inum hvita eða purpurakápunni,
er hann alltaf jafn tiginn og
bjargfastur. En þó sýnist hann
stundum i kvöldmóðunni fljóta á
hafinu, líkt og tröllaukinn
nökkvi, jafnvel hefjast í loft upp,
eins og hann hyggi til brottferð-
ar. En þá grípur hann heim-
þráin, tryggð við horfnar stöðv-
ar. Andi fjallsins er þögull, en
máttugur." (Mælt mál bls. 9) —
Á þrettándakveldi fyrir réttri
viku var Kaldbakur klæddur
feldinum hvita niður i miðjar
hliðar. Að sjá sem tigið og
bjargfast altari og yfir þvf hafði
skaparinn tendrað á stjökum
sínum norðurljós, sem leiftruðu í
ólýsanlegri dýrð upp á breiðan
boga himinsins. Þessi sýn vakti
mér fögnuð og lotningu, svo hurð
að heimi óttans féll fast að stöf-
um um stund.
III
Þokubelti óttans
Við upphaf nýs árs virðist mér
ekki úr vegi að afla fanga úr
minnisverðu lesefni og úr sálar-
kirnunni. Efst flýtur þar löngum
þessi hugsun um óttann, sem
hefur sótt hart að okkur og gefur
engin grið. Fátt hindrar fremur
andlegar framfarir, stöðvar
löngun til listrænna átaka, byrg-
ir þeim sýn, sem vilja leita Guðs.
Það er fjallað um frið i heimin-
um og þráin eftir varanlegum
friði er svo sterk, að fjölmennum
hreyfingum hefur verið hrundið
af stað til friðarsóknar. Það
átakanlegasta við þá sókn er
sundrung og deilur, sem sist
ættu þó að komast þar að. Meg-
inástæða þeirra mistaka er
óttinn. Óttinn kemur i veg fyrir
það, að friði verði komið á. Og
uppspretta þess ótta er myrkur
tortryggni, haturs og trúleysis.
Það er líkt ástatt um mannkynið
og fjallgöngumenn sem villst
hafa í myrku þokubelti i miðri
fjallshlíð. Þeir óttast að sjálf-
sögðu hengiflug eða jökuls-
prungu við næsta fótmál og geta
alls ekki komið sér saman um að
raða sér á taug eins og klifur-
manna er háttur. Því leggjast
margir þar sem þeir eru komnir
og grúfa andlitin niður i svörð-
inn. Þessu lýsir Davið Stefáns-
son vel i leikriti, sem hann skrif-
aði um norska Grænlandstrú-
boðann Hans Egede er uppi var
á öndverðri 18. öld, og nefndi
Landið gleymda. 1 upphafi ann-
ars þáttar rökræðir Egede við
heiðingjann Ódark sem er hon-
um mjög óvinveittur og reynir
að hindra trúboð hans. Trú
Grænlendingsins heiðna er sú,
að i upphafi hafi mold og steinar
hrunið úr lofti — án tilverknað-
ar nokkurs skapara. „Og loks féll
niður maðurinn. Hann gat barn
við mosaþúfu. Fyrr en varði
spruttu upp lifandi börn, víðs-
vegar bak við tré og runna...
þessi sköpunarsaga nægir
okkur...“ kvað Ódark, sem ekk-
ert vildi vita af himninum, enda
Ijósfælinn og bölsýnn. Síðar i
kappræðunni bætti hann við:
„Áður en þú komst hingað, lifð-
um við öll i samræmi við fornar
venjur. Ulir og góðir andar
marka lífskjörin, og þegar barist
er við frost og hungur, reynir á
karlmennskuna og hitann í blóð-
inu. Þegar veiðimaðurinn skutl-
ar selinn, þarf hugur hans allur
að vera í oddinum — og hvergi
nema þar. Hitt bjargar engum
að vera á sífelldu sveimi, ein-
hvers staðar utan og ofan við
hæstu jökla, en þangað stefna
þeir, sem þú vélar til fylgis.“
IV
Þolinmæði
leitandans
Fyrrgreind umræða úr leikriti
Davíðs á sér stað á klöppinni við
hús Hans Egede. Þar höfðu
nokkrir Grænlendingar verið að
fagna vorblíðunni, þegar ódark
bar þar að og snupraði þá fyrir
það, að hlýða á tónlist, sem barst
innan úr húsi trúboðans. Þegar
Hans Egede kemur út skiptast
menn í flokka, annar að baki
honum, en hinn að baki ódarks.
Ádrepu Grænlendingsins svarar
Egede m.a. á þessa leið: „Á yngri
árum gengum við Geirþrúður á
fjðll, eins og skáldin ykkar, þeg-
ar þau þurfa að yrkja. Það gæti
minnt á erfiða lifsbaráttu okkar
allra, að klifra brattar hlíðar. En
ógleymanleg er sú stund öllum
fjallgöngumönnum, þegar komið
er upp úr þokunni, upp í sólskin-
ið og víðáttuna. Það er opinber-
un, upprisa — líkt og heiðin sál
skynji guð í fyrsta sinn. Þá léttir
af mönnum þungu fargi, þeir
svelgja lífsloftið og teygja arm-
ana, eins og þeir vilji faðma að
sér himin og jörð og þrýsta allri
þessari undursamlegu dýrð að
brjósti sér... Langt, langt innan
úr þögninni heyrist fossniður.
Þegar vel er hlustað, er sem
greina megi raddir, heyra ljóð
skáldanna, hróp spámannanna,
jafnvel fyrirheit fjallræðunnar
miklu: Sælir eru hógværir, þvl
að þeir munu landið erfa. Sælir
eru hjartahreinir, þvi að þeir
munu guð sjá.“
Hér lætur Davíð trúboðann
leggja þunga áherslu á þann
veigamikla þátt trúarlifsins, sem
einnig birtist i þeim boðskap,
sem kristin kirkja flytur um
áramót. Þ.e. þolinmæði leitand-
ans, þann góðkynjaða þráa, sem
aldrei kvikar frá þeirri viðleitni,
að nálgast Guð, þrátt fyrir tor-
leiði mistaka og veiklyndis. „Það
gæti minnt á erfiða lifsbaráttu
okkar allra, að klifra brattar
hlíðar," segir Hans Egede,
„Herra, lát það standa enn þetta
ár,“ segir, segir um fíkjutréð
ófrjóa i dæmisögu Krists.
Hversu áleitin verður ekki þessi
kenning á timamótum. Gangan
hefur reynst misjafnlega greið i
lifi okkar allra og margt það,
sem við höfum gróðursett, borið
litla sem enga ávexti. En um-
burðarlyndi Guðs lýsir upp
kyrrláta timamótastund. Það
fann ég glöggt, er ég horfði til
Kaldbaksins á hljóðu þrettánda-
kvöldi, þegar skaparinn hafði
kveikt þar á stjökum sínum.
V
„Ég minntist vors-
ins bjarta“
Við erum í brýnni þörf fyrir
bjartsýni á tímum allt of mikils
lífsleiða. Sigur á vandamálum
þessa heims vinnst hvorki með
bölsýni og uppgjöf eða heimsku-
legu kæruieysi og lifsflótta.
Ungt fólk hefur tjáð mér, að sú
hugsun setji sterkt svipmót á
skemmtanalíf i velsældarsamfé-
lagi okkar, að ærin ástæða sé til
að sletta ærlega úr klaufum
meðan þess sé kostur, þvi fram-
tiðin sé ekki svo björt i þessum
hervædda og eitraða heimi.
Þessvegna sé kannski skástur
kostur að vafra um skynlaus i
þokunni og hugsa síst um að
leggja á sig stranga göngu upp i
sólskinið og viðáttuna. Mönnum
sést þá illilega yfir það þunga
farg, sem kæruleysið leggur
þeim á herðar, vondeyfð og trú-
leysi. Okkur getur ekki dulist,
hvílikar náðargjafir skaparinn
hefur gefið okkur, íslendingum.
í þessu dýrðlega landi er okkur
ekki byrgð sýn til himinsins. Við
okkur blasa hvarvetna verðug
verkefni í frjálsu þjóðfélagi. Við
eigum þess kost að gefa öðrum
þjóðum hið besta fordæmi, ef við
kærum okkur um. Það gerist
hins vegar ekki, nema við endur-
lifgum heilbrigða bjartsýni, en
eyðum lamandi kæruleysi, og sé-
um jafnframt reiðubúin að
leggja mikið á okkur til hjálpar
þeim, sem búa við neyð og kúg-
un. Við verðum að þora að horfa
um öxl, „líta brunnar borgir
brotnar niðr í grunn,“ vonbrigði
og mistök. Það nauðsynlega
áræði birtir ljóð Guðmundar
Böðvarssonar Um eitt gamláre-
kvöld, þar sem segir m.a. um lið-
ið ár:
„Og fjðlmörg eru tárin
og hárið hæruríkt,
og holdjúp eru sárin.
Það staf í hendi hefur
og eigrar öldung líkt
sem að sér feldinn vefur.“
Það ár hafði þó að mati
skáldsins frá Kirkjubóli fært
gjafir hverju barni, þótt mis-
jafnlega hefði á þeim haldist og
oft hrapallega. En undir lokin á
gamlárskvöld birtir yfir svip
þess og hug og ljóðið endar á
þennan veg:
„Uver minning tók að skína,
ég gleymdi stund og stað
og stillti hörpu mína.
Ég minntist vorsins bjarta
og kvæði þetta kvað
með klökka þökk í hjarta.“