Morgunblaðið - 25.01.1985, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 25. JANÚAR 1985
AF INNLENDUM
VETTVANGI
eftir STEFÁN FRIÐBJARNARSON
OttoN. Jón Stefán Jóhann Hannibal Haraldur Emil Gylfi Þ. Benedikt Kjartan Jón Baldvin
Þorláksson Baldvinsson Stefánsson Valdimarsson Guðmundsson Jónsson Gíslason Gröndal Jóhannsson Hannibalsson
— hluta úr 1916—1938 1938—1952 1952—1954 1954—1956 1956—1968 1968-1974 1974—1980 1980—1984 1984—?
ári 1916
Átök í Alþýðuflokki:
Fangbrögð um formennsku
„Löng reynsla í innri átökum... sem ávallt hefur leitt
til sundrungar,“ sagði Benedikt Gröndal
Fylgi AlþýAuflokksins, sem verður sjötugur á næsta ári (stofnaður 1916), hefur ekki verið stöðugt um
dagana, síður en svo. Þvert á móti sveiflast það upp og niður af meiri tilþrifum en aðrir flokkar geta
státað af. Kjörfylgi Alþýðuflokksins var 9,1% 1974, svo dæmi sé tekið, en 22% 1978. Fyrir hálfri öld og
einu ári betur (1934) var kjörfylgi flokksins 21,7%, sem gaf tíu þingmenn. í síðustu kosningum (1983)
var það ll,7%og dugði aðeins til sex þingmanna.
Ágreiningur — málefna-
legur og persónulegur
Innanflokksátök hafa verið
helzta vandamál Alþýðuflokksins,
bæði málefnaleg og persónuleg.
Hugum að fyrri tegundinni:
• 1) Fyrstu meiri háttar átök inn-
an Alþýðuflokksins leiddu til
klofnings hans og stofnunar
Kommúnistaflokks Islands árið
1930. Þar tapaði flokkurinn að
vísu nokkurri liðssveit, en losnaði
jafnframt við óróalið, sem horfði
til Sovétríkjanna sem fyrirmynd-
ar um þjóðfélagsgerð hér á landi,
og átti naumast heima í lýðræðis-
jafnaðarflokki.
• 2) Önnur stórátök urðu í
flokknum 1937—38 þegar „Héðinn
Valdimarsson barðist fyrir að
sameina Alþýðuflokkinn og
Kommúnistaflokkinn", eins og
Emil Jónsson komst að orði í grein
um Alþýðuflokkinn 50 ára (Af-
mælisrit 12. marz 1966). Þá var
stofnaður Sameiningarflokkur al-
þýðu, Sósíalistaflokkurinn, sem
var arftaki Kommúnistaflokksins.
• 3) Þriðju meiri háttar átökin
áttu sér stað um miðjan sjötta
áratuginn þegar Hannibal Valdi-
marsson gengur til liðs við for-
ystumenn Sósíalistaflokksins um
stofnun Alþýðubandalagsins.
Það er eftirtektarvert að Svavar
Gestsson, formaður Alþýðubanda-
lags, talar á líðandi stund um
nauðsyn „vinstra samstarfs" á
keimlíkan hátt og forverar hans,
sem stóðu að fyrrgreindu strand-
höggi hjá Alþýðuflokki, þó nú sé
jafnframt horft til Bandalags
jafnaðarmanna og ekki sízt Sam-
taka um kvennalista.
Grár marzmorgunn —
kjörinn í hafí
Það hafa orðið tið formanna-
skipti i Alþýðuflokknum sl. tíu ár
eða svo. Þau eru tilefni þess að hér
er rifjað upp hvern veg Stefán Jó-
hann Stefánsson, fyrrverandi for-
sætisráðherra, annar í röð for-
manna Alþýðuflokks, lýsir for-
mannskjöri sínu árið 1938 f grein i
tilefni af 50 ára afmæli flokksins
1966.
„Ég mun aldrei gleyma þeim
gráa marzmorgni, er skip okkar
kom að landi í Reykjavík (innskot:
frá Kaupmannahöfn). Jón Guð-
mundsson, tollþjónn, góður
flokksmaður og kunningi, kom um
borð til tollgæzlu. Hann sagði mér
frá ófregið og fyrstur manna, að
ég hefði daginn eftir andlát Jóns
Baldvinssonar verið kjörinn for-
maður Alþýðuflokksins af mið-
stjórn hans. Mér brá mjög við
þessa fregn. Mig greip bæði geigur
og kvíði. Mig hafði aldrei órað
fyrir því, að það ætti fyrir mér að
liggja, að verða formaður Alþýðu-
flokksins við slíkar aðstæður. Ég
veit ekki til, að nokkur formaður
stjórnmálaflokks hér á landi hafi
verið valinn með neitt svipuðum
hætti, fjarvistum úti á reginhafi,
og átt jafn ömurlega aðkomu í
flokki sínum — flakandi í sárum."
„Flakandi í sárum“ sagði Stefán
Jóhann um flokk sinn er hann var
kjörinn formaður. Sú lýsing hefur
oftar átt við, ekki sízt í kring um
formannskjör.
Brottrekstur úr
Dagsbrún — samblástur
gegn Stefáni Jóhanni
Fyrsti formaður Alþýðuflokks
og forseti Alþýðusambands Is-
lands var Otto N. Þorláksson,
kjörinn vorið 1916. Hann gegndi
formennsku fáa mánuði. ^ Að
hausti sama árs tekur Jón
Baldvinsson við formennsku
flokksins og hefur hana á hendi til
1938. Innanflokksátök, sem leiddu
til stofnunar Kommúnistaflokks
Islands, skóku flokkinn i for-
mannstíð hans. í framhaldi af
þeim var Jón Baldvinsson rekinn
úr Dagsbrún 13. febrúar 1938, að
undirlagi kommúnista. „Þetta er
ömurlegasti þátturinn sem gerzt
hefur í íslenzkri alþýðuhreyfingu,"
sagði Stefán Jóhann Stefánsson
síðar í ritsmíð um þennan tíma.
Hann mælti þar eflaust fyrir
munn margra sem áttu samleið
með hinum brottrekna heiðurs-
manni á fyrstu áratugum ís-
lenzkrar verkalýðshreyfingar.
Stefán Jóhann Stefánsson tekur
við formennsku í Alþýðuflokknum
1938, sem fyrr segir, og gegnir
henni til 1952. Hann fór heldur
ekki varhluta af samblástri frá
vinstri, sem leiddi loks til for-
mannsskipta. Emil Jónsson, sem
síðar varð formaður flokksins,
segir svo í ævisögu sinni „Frá
Washington til Moskvu“ (bls.
160-161):
„Fyrir flokksþingið 1952 hófu
nokkrir miðstjórnarmenn sam-
blástur gegn Stefáni... að veru-