Morgunblaðið - 20.02.1985, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. FEBRÚAR 1985
43
Konrad Lorenz
girnin eykst við það að hrúga
skepnum saman á takmörkuðu
svæði, sama gildir um manninn.
Umhverfísspjöll
Lorenz ræðir um eyðileggingu
umhverfisins. Þarf ekki að fjöl-
yrða um það fyrirbrigði, allir sem
augu og eyru hafa sjá og vita hvað
er að gerast í lofti, á legi og á láði.
Eitrun hafsins, eyðing skóga á víð-
lendum svæðum í Evrópu og víðar,
mengun loftsins, allt þetta er vel
kunnugt, eyðing skóganna í Evr-
ópu er þó nýlegt fyrirbrigði, bók
Lorenz er frá 1973. Höfundur ræð-
ir einnig um afskræmingu borga
með byggingum, sem Lorenz telur
að eigi ekki skilið að kallast „hús“,
þetta séu byggingar gerðar fyrir
„nytjafólk“ sbr. hugtakið nytja-
dýr.
Hann ræðir einnig um verk-
smiðjubyggingar, sem eyðileggi
næsta umhverfi og útsvíni og telur
að kennd fyrir náttúrufegurð og
smekklegu umhverfi og bústöðum
sé sálræn nauðsyn svo að maður-
inn geti haldið sálarlegu og lík-
amlegu heilbrigði.
Samkeppni, sem leiðir til gjör-
nýtingar starfskraftanna og eyði-
leggingu umhverfisins er orsök
sálrænna truflana, úrkynjunar,
sem verður meira og meira áber-
andi, eftir því sem lengra líður.
Auglýsingaflóðið ber einnig vott
um áberandi greindarleka, þetta
fyrirbrigði verður mjög átakan-
legt þegar hægt er að koma að
„vísindalega sönnuðum staðreynd-
um“ í auglýsingum um vöru og
þjónustu, áberandi dæmi er aug-
lýsingamoldviðrið um „örtölvu-
byltinguna" og allt fjasið um
framtiðar gullöld tölvuvæðingar-
innar.
Tilfínningadauði
Tilfinninga sljóleiki og tilfinn-
ingadauði er meðal ískyggilegra
einkenna fyrirbrigðisins, „nútíma-
mannsins“, sem Lorenz telur að
einkennist af áðurnefndri „vulgar-
isation" (Julian Huxley). Þessi
doði leiðir til stöðugt meiri þarfa
fyrir hvatningu og fyllingu, sem
leitað er í deyfilyfjum og eiturlyfj-
um, sem ganga undir nafninu ró-
andi lyf eða örvandi lyf.
Þessi einkenni samsamast frá-
hvarfinu frá menningararfi geng-
inna kynslóða, slitin við fortíðina
eru slit við þær mennsku kenndir,
sem og mat sem á þeim byggðist
og þar með afneitun allra lista
sem áttu upphaf sitt í tilfinninga
og trúarlífi genginna kynslóða.
Lorenz telur að megin ástæða til
þessara slita sé upphaflega hin
mekaníska heimsmynd sem tekur
að glitta í á 17. öld og sem æxlast
til þeirrar hugmyndafræði sem
fullkomnaðist í atferlissálfræð-
inni, kenningunni um manninn
sem „tabula rasa“ — óskrifað blað
eða túbu sem samfélagsleg nauð-
syn eigi að troða í samkvæmt
nytjahyggjunni. Þessi kenning
hefur fremur öðrum orðið réttlæt-
ing margvíslegra kerfa, hún sam-
ræmist hugmyndum um jafnan
rétt allra manna til þroska, þar
sem allir eru fæddir jafnir og hún
samræmist frjálsræðishugmynd-
um og lýðræðishugmyndum. At-
ferlissálfræðin kennir, að við
samskonar kringumstæður og
áhrif verði allir menn gerðir hver
öðrum jafnir og líkir, umhverfið
skipti öllu máli. Ef samfélagið er
fullkomið, ætti samkvæmt því að
vera hægt að gera mannkynið full-
komið, þar sem menn fæðast án
erfðraeiginleika. Maðurinn er því
sem leir í höndum þeirra sam eiga
að sjá um stöðlun þess. „Því er
ekki að undra, að þeim sem völdin
hafa í Sovétríkjunum, Kína og
Bandaríkjunum sé þessi kenning
mjög þörf.“ Það kemur sér ekki
síður vel fyrir sovéska embætt-
ismenn en forstjóraveldi fjöl-
þjóðahringanna að geta mótað
menn samkvæmt þörfum þeirra
kerfa og samsteypa sem þeir
stjórna. Samkvæmt Wylie er gjör-
legt að umskapa manninn til þess
hegðunarmáta, sem er samfélag-
inu hagkvæmastur (Ph. Wylie:
The Magic Animal. N.Y. 1968), og
samkvæmt sömu kenningum eru
þær lýðræðislegar í fyllsta máta,
þar sem allir hafa sama rétt og
aðstöðu til áhrifa. En sá hængur
er hér á að til þess að lýðræðis-
hugmynd atferlisfræðinnar full-
komnist, er nauðsynlegt að losa
menn undan því sem atferlissál-
fræðingar kalla „bölvun einstakl-
ingseðlisins", þar þarf að sýna
fram á að fegurð, ást, tillitssemi,
listir og smekkur séu tálsýnir, sem
séu ekki manninum eðlislægar og
eigi sér engan stað í gerð manns-
ins, sem sé algjörlega skilorðs-
bundin umhverfinu, samfélaginu.
Hættan af lyginni
Lýðræði samkvæmt þessum
kenningum verður skrípamynd af
lýðræði, þar sem er leitast við að
skapa vettvang fyrir siðuð sam-
skipti andstæðra skoðana og hags-
muna og slíkt lýðræði umhverfist
innan tíðar til alræðis þeirra
hugmyndafræða sem grundvalla
kenningar sínar á atferlissálfræð-
inni. „Þessi villa (Irrglaube) er
upphafið af þeim dauðasyndum,
sem þróaðar þjóðir fremja nú
gegn náttúrunni, gegn mennsku
eðli og mennsku ... Það hlýtur að
hafa hrikalegar afleiðingar þegar
hugmyndafræði, sem mótar meira
og minna skoðanir og stjórnmála-
stefnur er reist á lygum ..."
Það er ekki látið við þetta sitja,
skólakerfið er byggt á lykilhug-
myndum atferlissálfræðinnar,
innrætingin hefst þar, innræting
afmennskunnar. Höfuð áhersla
þessarar innrætingar er að útlista
að maðurinn sé eingöngu hópvera,
en ekki að hver einn einasti ein-
staklingur sé sérstæður og frá-
brugðinn öðrum, sé persóna, þótt
hann sé jafnframt félagsvera.
Kenningar atferlissálfræðinnar
stangast einnig á við hugmyndirn-
ar um manninn sem félagsveru í
siðuðu samfélagi, til þess að vera
gildur aðili að mannlegu samfé-
lagi er frumskilyrðið þau ein-
kenni, sem atferlissálfræðin neit-
ar að séu þýðingarmestu einkenni
lifandi einstaklings þ.e. tilfinn-
ingalífið og tjáning þess. Þess
vegna eru rökréttar afleiðingar
þessara kenninga þær, að hinir
slefandi hundar í búri Pavlows,
tilraunarottur Skinners og
„menntun dýranna" samkvæmt
kenningum Watsons, frumkvöð-
ulsins, að maðurinn endi að lokum
í búrinu eða á básnum, þar sem
kenningin átti sitt upphaf —
„fyrir sálina að setja lás — en
safna magakeis — og á vel tyrfð-
um bundinn bás — baula eftir
töðumeis". (Gr. Thomsen.)
Síðasta greinin fjallar um
kjarnorkuhættuna, sem Lorenz
telur fjarri því jafn hættulega og
áður umfjallaðar dauðasyndir.
Ástæðan er sú að hann hefur þá
trú á mannkyninu að enginn nema
hálfvitar eða fífl ímyndi sér að
hægt sé að sigra í kjarnorkustyrj-
öld. Lorenz tengir óttann við
kjarnorkuna dómsdagsóttanum,
sem blundi í undirvitundinni.
Hann virðist álíta að heimska
mannkynsins sé enn ekki komin á
það stig og fulltrúar þess í gervi
landstjórnarmanna séu enn ekki
komnir á ystu nöf heimskunnar,
eða e.t.v. vonar hann að svo sé.
Lorenz vann þessa bók upp úr
útvarpsfyrirlestrum, sem vöktu
geysilega athygli og því var bókin
gefin út 1973.
VATVI I V I AI K
VAAnA FAIK
ÚTSALA
4 dagar eftir
Aðalstræti 9. Sími 13577.
Klassískt
í Arnarhóli í kvöld
Marakvartettinn
leikur kammertónlist undir borðhaldi.
NÝR, STÓRKOSTLEGUR SÉRRÉTTASEÐILL.
NÝJUNG
í KONÍAKSSTOFUNNI
Eftir ljúffengan kvöldverð er notalegt að setjast í
koníaksstofuna og hlusta á klassíska músík.
Okkar frábæri Garðar Cortes syngur
fyrir gesti okkar.
Með ósk um að þið eigið ánægjulega kvöldstund.
ARNARHÓLL
A horni Hverfisgötu og Ingó/fsstnetis.
Bordapantanir i shna 18833.