Morgunblaðið - 07.05.1985, Blaðsíða 44

44
MORGUNBLADIÐ, ÞRIÐJUJDAGUR 7, MAl 1985
Minning:
Ási í Bœ
Faeddur 27. febrúar 1914
Dáinn 1. maí 1985
Ási í Bæ, ævintýri sem erfitt er
að lýsa í fáum orðum, en sárt er að
sakna. Sjóferð hans er lokið. Það á
ekki að koma á óvart þegar dauð-
inn kallar að kvöldi dags og vist
var Ási i Bæ orðinn sjötugur, en
hér var á ferðini maður sem var
-Ý svo sérstæðum hæfileikum búinn,
svo siungur og lífsglaður, svo tær í
mannlifshafinu og samkvæmur
sjálfum sér að með ólíkindum var.
Fyrst og fremst var Ási í Bæ mað-
ur, þrekmenni og afreksmaður, því
hann bjó við sjúkdóm alla sína
ævi, sjúkdóm sem fáir hefðu þolað
eins og hann.
Ævintýri var þessi maður,
skáld, sjómaður, söngvari. Hann
var orðheppnari en aðrir, lagviss-
ari og svo fiskinn að undrum þótti
sæta oft á tíðum, en fyrst og
fremst var hann vinur vina sinna,
hlýr og burðarmikill þegar um
mannlegar tilfinningar var að
ræða. Galdrar, sagði Ási svo oft
( þegar þessi einstæði sögumaður
lét gamminn geisa og hið óvænta
kom upp á teningnum, en víst var
hið óvænta algengara en hitt þeg-
ar Ási átti í hlut.
Heimilisbragurinn í Litla Bæ í
Vestmannaeyjum var sá háskóli
sem Ási í Bæ bjó lengst að þrátt
fyrir stormasama ævi. Úr Litla
Bæjar-háskólanum voru menn út-
skrifaðir með láði í íslenskri
tungu, áræðni og vinnusemi og
sem leikarar f lffsins komidí. Litla
* Bæjar-fjölskyldan talar fagra
tungu þar sem veðrabrigði njóta
sín til fulls eins og tilefni gefst til
hverju sinni. Ása í Bæ var jafn
tamt að tala með blæ vorskýja úr
suðurátt eins og garranum úr
norðri hárbeittum.
Flestir geta stuðst við fætur
sína ævina út, en Ási í Bæ varð
lengst ævinnar að dragnast með
annan fót sinn oft sárkvalinn. Það
var sárt þegar einn ærslafyllsti
drengurinn f hópnum sat uppi með
þá staðreynd að búa við ólæknandi
sjúkdóm, en þá hófst fyrir alvöru
þjálfun Ása í Bæ að horfa yfir
erfiðleikana. Þá var að kreppa
hnefa og bíta á jaxlinn, bölva í
hljóði og brosa um leið.
£ Leikarar af Guðs náð komu frá
Litla Bæ, enda var það svo að þvf
oftar sem ég hitti Ása, því sjaldn-
ar fór ég í leikhús. Ási gerði lífið
að leikhúsi og innskot hans með
söngvum og sögum er eitt af því
besta sem íslensk menning á.
Kunnastir eru ugglaust söngtext-
ar hans, en hann var ekki síður
góður lagasmiður, slfkt brást ekki
hjá honum fremur en róður. Um
langt árabil hefur Ási í Bæ verið
eins konar sendiherra þeirrar lífs-
gleði sem Eyjamenn hafa ræktað
með sér í gegn um tíðina. Hann
var í þeim margrómaða mann-
ræktarkvartett með Árna úr Eyj-
um, Lofti Guðmundssyni og
Oddgeir Kristjánssyni, feðrum
þjóðhátíðarlaganna sem eru sfgild
og hafa lifað sem ný með þjóðinni
um áratuga skeið. Ef maður ætti
að nefna þá menn sem hæst risa í
gerð ljóða sem sungin hafa verið
þá eru Ási í Bæ og Árni úr Eyjum
og Loftur f hópi Jónasar, Tómasar
og Davíðs.
Þegar Ási í Bæ var skipstjóri og
útvegsbóndi var eins konar lista-
akademía f áhöfn hjá honum og
hann fiskaði svo mikið að það voru
galdrar. Samt var hann mestur
aflamaður fyrir íslenska menn-
' ingu og allir skildu hann, hann
átti bergmál í brjóstum allra sem
elska og þrá í titringi lífsins. Eðli
hans verndaði hann frá pyttum
kerfisins þótt stundum lægi við að
afglöp embættismennskunnar
bæru hann ofurliði, baráttan við
banka.
Ási í Bæ andaði i gegn um Vest-
< mannaeyjar, þær voru hans enda-
rím hvert sem leið hans lá. Það er
löng saga. Annar bakhjarl hans
var Friðmey kona hans, svo traust
og mild.
Ási í Bæ var úrræðagóður og
skjótur að taka ákvarðanir. Hugs-
un hans var eins og harpa, vind-
harpan i öllum þeim sfbreytileik
sem Stórhöfði býður upp á. Úr-
ræðagóður hvort sem hann þurfti
að binda vinstri löppina við
borðstokkinn til þess að geta þolað
við í veiðimennskunni, sitjandi á
reiðhjólssæti, eða til dæmis á ferð
með félögum sinum úr Lúðrasveit
Vestmannaeyja í Júgóslaviu.
Þeir sátu á veitingastað og
höfðu pantað bjór, tugir manna.
Krú'sir voru á borð bornar, en
mönnum brá við bragðið, fúlt og
rammt. Ási í Bæ stóð upp við
borðsendann, blæs sig út, barði f
borðið og skáldaði með þrumu-
raust rússneskan hrynjanda f tali
sínu. Það var eins og við manninn
mælt, flokkur þjóna þreif krúsirn-
ar af borðum og andartaki sfðar
var úrvalsöl á borð borið. Úrræða-
góður, Ási í Bæ, hvarvetna.
Rússland, einu sinni dáði Ási í
Bæ kommúnismann, en eðli hans
verndaði hann frá honum þegar
frá leið, eins og gegn annarri
ofstjórn. Eins og Oddgeir og Árni
úr Eyjum var hann f hópi hinna
íslensku þjóðerniskommúnista,
manna sem voru sókndjarfir í
mannrækt og meiri hlut handa al-
þýðu fólks. Asi í Bæ átti þvf ekki
samleið með kerfiskommunum
sem náðu svo sorglega fljótt yfir-
höndinni. Þetta ræddum við Ási
oft og bar aldrei á milli.
Ási í Bæ var þjóðsaga í lifanda
iífi og ekki að furða þvf fágæt eru
slík ævintýri í skipulagningu nú-
tímans, það er erfitt að rísa upp úr
þegar margir eru hræddir við
tindana. Það er mitt mat að Ási í
Bæ hafi ekki verið metinn sem
skyldi hjá þeim sjálfskipuðu
mönnum sem raða efninu f fs-
lenskri menningu. Hann var skáld
sjómanna og fólks sem hefur seltu
í sál, en hans afrek eiga eftir að
lifa lengi, því hann átti hinn sér-
stæða blæ sem setur svip á, og er
eftirsóknarverður, náttúrulegur
og ómengaður.
Fyrir nokkrum árum fórum við
Ási saman f Hellisey í Vest-
mannaeyjum með Páli Stein-
grímssyni. Eftir dvöl þar var
ákveðið að skreppa í Bjarnarey.
Margoft á leiðinni niður bergið
missti Ási af sér staurfótinn og ég
hljóp eins og grár köttur eftir
gripnum, en aldrei datt honum í
hug að gefast upp. Þegar við kom-
um á Hafnarbrekkuflána í Bjarn-
arey vildum við aðstoða Ása upp.
Hann hvæsti við því. Við létum
hann þvf einan um brattann, nær
200 metra langa leið, snarbratt.
Hann var neðarlega f brekkunni
þegar við vorum á brún, en löngu
seinna þegar hann hafði sigrað
brattann og hitti okkur, sagði
hann: „Helvítin ykkar, þegar ég sá
ykkur á brún, þetta er allt f lagi,
stórkostlegt." Og það var einmitt
hans viðkvæði, „Allt í lagi“. Ási í
Bæ var allt i lagi og rúmlega það.
Fyrir nokkrum dögum þegar við
Ási í Bæ töluðum saman sfðast
ráðgerðum við ferð til Færeyja og
Austur-Grænlands. Sú ferð verður
ekki farin að sinni, en mikið var
Ása farið að þyrsta i að komast á
skak við Eyjar, heimaslóðina þar
sem hver staður var vinur hans,
hvert örnefni f sjó og úr sjó. Svo
lengi sem stíll Eyjamanna lifir
verður Ási f Bæ í hópnum, hann
kleif einn sína tinda og að þvf búa
menn framtíðarinnar. Ási f Bæ
hefur spunnið þátt f þjóðarsálinni
sem allir eiga nú hlutdeild i,
söngljóðin nans og sögurnar sem
tifa svo létt eins og trillan á öld-
unni, en sárt er að sakna svo góðs
vinar. Við Dóra erum þakklát
fyrir ótal samverustundir, en ná-
lægð minninganna er ávallt innan
seilingar.
Guð verndi ástvini og ættingja
Ása í Bæ.
Árni Johnsen
Með nokkrum línum langar mig
að kveðja vin minn og frænda, Ása
í Bæ, og votta eftirlifandi eigin-
konu hans og fjölskyldu samúð og
hluttekningu.
Æ, hvað mér fannst bregða
birtu, þegar ég heyrði lát hans 1.
mai sl., er sólin skein hvað glaðast
í heiði. Nokkrum dögum áður á
siðustu sólbjörtum apríldögum,
þegar ég frétti um gott fiskirí í
Eyjum varð mér hugsað ti hans.
Ási hafði átt við mikla vanheilsu
að stríða sl. haust og vetur, en eitt
sinn á góu hringdi hann hress f
bragði og við vorum ásáttir um að
hittast með vorinu og ræða stóra
hluti, en eins og oft gerist á öld
hraðans og streitunnar, þegar
enginn hefur tíma til neins, þá
kemur sú stund ekki framar.
Vestmanneyingar, heima og
heiman, eins og Eyjamenn, segjast
gjarnan hafa misst mikið við frá-
fall Ása í Bæ. Héraðsskáld þeirra
síðan Sigurbjörn Sveinsson leið er
látið og slær ei oftar hörpu sina.
Þó að Ási hafi flutt frá Eyjum
ásamt fjölskyldu sinni árið 1968,
var hann svo samofinn Vest-
mannaeyjum, lífi þeirra og nátt-
úru, að í hugum okkar hinna var
hann hér á höfuðborgarsvæðinu
aðeins á stuttri vegferð.
Við hittumst all reglulega á
fundum félagsins Akóges hér f
borg, en hann hafði verið félagi í
Akóges í Vestmannaeyjum síðan
1933; og áttum við þá alltaf
ánægjulegt rabb saman. Hann var
mér og öðrum félögum uppspretta
frjórra samræðna og samgleði og
ég fann alltaf hjá honum einhvern
hreinan upprunalegan tón. Ási var
hafsjór sagna og skemmtilegheita
frá liðinni tfð, oftast kátur og reif-
ur, þó hann brýndi stundum
raustina, ef honum var ekki að
skapi rányrkja fiskimiðanna eða
ef hallað var á lftilmagnann.
Hann var drengskaparmaður. í af-
mæliskveðju til hans sjötugs
skrifaði skáldbróðir hans, Einar
Bragi: „Ekki ansa ég þvf, að þú
sért tekinn að reskjast, strákur."
Ási var frændrækinn og mat
mikils afa sinn og ömmu i Litlabæ
og allt það fólk en i samveru okkar
naut ég þess alltaf og einlægrar
vináttu feðra okkar, sem voru
systrasynir.
Þegar leið á vetrarvertíð kom
órói yfir minn mann og hugur
hans var allur á Eyjaslóð. Hann
fór þangað á hverju vori undan-
farin ár og var bæjarbúum jafn-
kærkominn vorboði og lundinn um
brekkur snasir Heimakletts; reri
hann þá oftast með Sigurjóni
bróður sínum og ólafi syni hans,
eða Jóni frænda sínum í Sjólyst,
sem eru frægir færamenn eins og
Litlabæjarmenn hafa löngum ver-
ið.
Ási í Bæ var fæddur í Vest-
mannaeyjum 27. febrúar 1914 og
hét fullu nafni Ástgeir Ólafsson.
Foreldrar hans voru ólafur Ást-
geirsson Guðmundsson ögmund-
arsonar Pálssonar í Auraseli, sem
þekktur er í þjóðsögum. Mat Ási
þennan forföður sinn allra manna
mest.
Faðir hans og afi voru kunnir
bátasmiðir í Vestmannaeyjum og
smiðaði Ólafur sennilega fleiri
báta en nokkur annar í Vest-
mannaeyjum eða yfir 400 árabáta
og trillur. Víða er vitnað til kunn-
áttu Ólafs og fróðleiks um skips-
heiti í hinu merka riti íslenskir
Sjávarhættir eftir Lúðvfk Krist-
jánsson.
Móðir Ása hét Kristín Jónsdótt-
ir, dóttir Jóns Guðmundssonar frá
Grund undir Eyjafjöllum og Sig-
urlaugar Þorsteinsdóttur, sem
fædd var að Sólheimum í Mýrdal.
Kristín móðir Ása var alin upp í
Holti á Síðu; ástrík móðir og
hjartahlý.
Æskuheimili Ása og heimili afa
hans og ömmu í Litlabæ var þekkt
fyrir glaðværð og gestrisni, en
amma hans, kona Ástgeirs báta-
smiðs, Kristín Magnúsdóttir frá
Berjanesi í Landeyjum, var sér-
staklega söngvin og glaðlynd, sem
þær systur allar.
Varla leið svo dagur að ekki
heyrðist söngur og „stundum lék
húsið á reiðiskiálfi af uppákom-
um“, skrifaði Ási um heimilið f
Litlabæ. En aðalmenn í glaðværð-
inni voru föðurbræður hans, Vald-
imar og Kristinn, sem á efri árum
varð þekktur fyrir ágæt málverk,
einkum af atvinnuháttum og svip-
myndum fyrri tíðar í Vestmanna-
eyjum.
Úr þannig jarðvegi óx Ási í Bæ
upp. „Mér finnst að á þessum
bernskuárum mínum hafi varla
liðið svo dagur að ekki heyrðist
söngur í húsinu", skrifar hann í
„Skáldað í skörðin".
Hann var bráðgjör og um ferm-
ingaraldur sérstaklega gjörvilegur
og þróttmikill drengur, sem tók af
lífi og sál þátt í athafnalífinu við
höfnina í ört vaxandi útgerðarbæ
á árunum 1920—1930. Litlibær
stendur skammt ofan og sunnan
við Strandveginn og aðeins
steinsnar upp af Vestmannaeyja-
höfn, en á bernskuárum Ása var
flæðarmálið og fjörusandurinn
fast norðan og neðan við Strand-
veg og aðalleikvangur hans og
annarra Eyjadrengja.
En skyndilega, þegar sól skein
glaðast i heiði æskuára, var Ási
um fermingaraldur sleginn sjúk-
dómi, sem kvaldi hann löngum.
Lauk svo þrálátri beinátu í hægra
færi að síðar á ævi hans varð að
taka af fótinn.
Þessi veikindi höfðu varanleg
áhrif á líf Ása í Bæ og síðar á
skáldskap hans. Hann hefur í bók-
um sínum „Sá hlær best ..." og
„Skáldað í skörðin" lýst vel og
varfærnislega þjáningum, kvöl og
trega drengs sem bundinn er við-
rúmið.
Eftir heils árs veikindi, iðulega
milli heims og helju, staulaðist
hann á tveimur hækjum niður á
bryggju, og var honum þá brugðið,
sem áður hrópaði fremstur í flokki
drengja í fjörunni í Anesarviki:
„Komdu sjór, komdu sjór“.
Um þessa lífsreynslu skrifaði
Ási: „Síðla vertíðar tókst mér að
vega mig niður á bryggju. Það var
gott að finna lyktina af sjónum,
fiskinum og bátunum og gaman að
sjá sjómennina að störfum, en á
þeirri stundu fylltist ég trega af
því að geta aldrei framar tekið
þátt í þessu salta lífi hafsins eins
og maður með mönnurn."
Þegar talað er um hafið og sjó-
mennskuna er komið að veiga-
mesta þætti í lífi og list Ása í Bæ.
Hann var strax á unga aldri mjög
hneigður fyrir sjó og í „Skáldað í
skörðin", sem fjallar mikið um ævi
hans, skrifaði hann: „Ekkert jafn-
aðist þó á við hafbrimið. Marga
ferð fórum við út á ströndina i
stórviðrum vetrarins, horfðum og
hlustuðum."
Með hörku og þrautseigju hristi
Ási samt af sér veikindin annað
kastið, og náði því „á annarri löpp-
inni“, eins og hann tók sjálfur svo
garnan tíl orða, að verða bátseig-
andi og skipstjóri á Eyjabát, enda
sjómennskan honum í blóð borin,
en faðir hans og afi voru taldir
með bestu stjórnurum áraskipa,
þegar í vont var komið og þurfti
að verja þau ágjöf og áföllum. Ási
varð strax mikill aflamaður og í
röð mestu færamanna á Eyjamið-
um á vélbátnum Hersteini. Hann
var sjómaður af lífi og sál, for-
maður, matsveinn og færamaður á
trillu, sem var hans uppáhalds-
farkostur. Stemmningu og lífi um
borð í góðum fiskibát lýsti hann
betur en nokkur annar. Hann
gjörþekkti þennan þátt sjó-
mennskunnar, líf og kjör fiski-
manna og skrifaði um þá af hlý-
leik og virðingu fyrir starfi þeirra,
allt kryddað græskulausu gamni
sjómannsins. f bakgrunni er sterk
náttúra Vestmannaeyja með ið-
andi fuglabjörg, sólaruppkomu
handan jökuls og ótrúlegar and-
stæður sumar- og vetrarveðra.
Annars vegar spegilsléttur sumar-
sjórinn og svo drynjandi brim-
skaflar í útsynnings- og austan-
fárviðrum vetrarins, þegar varla
sér út úr augum fyrir sædrifi og
kófi.
Vetrarvertíðina 1957 varð
Hersteinn hluthæsti vertíðarbát-
ur í Vestmannaeyjum og sjálfsagt
yfir landið, skrifaði Árni úr Eyj-
um þetta sama ár í Þjóðhátíðar-
blaðið.
Þegar minnst er á Ása í Bæ,
Árna úr Eyjum og þjóðhátiðar
Vestmannaeyja kemur strax í
hugann þriðji maðurinn, Oddgeir
Kristjánsson tónskáld, en allir
voru þeir á svipuðu reki, góðir vin-
ir og stilltu til skiptis saman
strengi um þjóðhátíð Vestmanna-
eyja með þjóðhátíðarlögum og
ljóðum, sem löngu eru landskunn
og fleyg og hafa sungið sig inn í
hjörtu allra landsmanna.
Síðastur kveður Ási þessara
þremenninga, en þeir lyftu menn-
ingar- og skemmtanalífi Vest-
manneyinga á hærra plan og langt
yfir meðalmennsku og lágkúru.
Af samstarfi þeirra uðu t.d. til
landsþekkt lög Oddgeirs við ljóð
Ása; eins og „Sólbrúnir vangar",
„Ég veit þú kemur" og ljóðið
„Heima“, þar sem Ási orti um
heimabyggð sína og Heimaey:
„Hún rís úr sumarsænum
í silkimjúkum blænum
með fjöll í feldi grænum
mín fagra Heimaey.”
En í sama ljóði kvað hann svo
um Eyjamiðin, sem hann var svo
gjörkunnugur:
„Og enn þeir fiskinn fanga
við Flúðir, Svið og Dranga
þó stormur strjúki vanga
það stælir karlmannslund.“
Ási gerði þó iðulega bæði lag og
ljóð, því hann var söngvinn og
músíkalskur og spilaði ágætlega á
gítar. Gaf hann út hljómplötu
fyrir nokkrum árum, og söng
sjálfur lög sin og ljóð, einnig söng
hann inn á aðra plötu hið þekkta
ljóð „Heimaslóð", þar sem lundinn
er ljúfastur fugla. Þá má nefna
landsþekkt kvæði eins og „Gölla-
vísur“ og „Mexíkanahattinn";
kvæðabálkinn „í Verum“, þar sem
sungið er um „góðan byr og
glannaleg síldarköst", síldarvísur
og hana „Maju litlu“, „stúlkuna í
stöðinni, sem strákana heillar
mest og flakar allra best“. Allt eru
þetta söngvar um Eyjar og störfin
við sjóinn, undirstöðuatvinnuveg
íslendinga, sem svo fáir rithöf-
undar okkar hafa snúið sér að. í
ljóðum Ása kemur fram virðing og
ást á störfum þessa fólks, lífi þess
og örlögum.
Fyrsta skáldsaga Ása í Bæ,
„Breytileg átt“, kom út árið 1948,
þar er lýst sjósókn og vertíðarlífi í
Vestmannaeyjum á stríðsárunum
og áratugnum 1940—1950.
Skáldskapur hans og skrif um
sjósókn og atvinnulíf hafa sér-
stakt gildi fyrir sögu Vestmanna-
eyja og Eyjasjómenn og brúaði
hann að nokkru bil frá sönnum og
frábærum lýsingum Theódórs
Friðrikssonar af vertíðarlífinu í
Eyjum 1920—1930 í sjálfsævisögu
Thedódórs „í Verum".
Á unga aldri tók Ási mikinn
þátt í leiklistarlífi í Vestmanna-
eyjum, en í Litlabæ lifði fólk og
hrærðist í þeirri skemmtan, en
föðurbræður hans sem fyrr eru
nefndir og uppeldisbróðir ömmu
hans, Guðlaugur Hansson, sem
átti heimili i Litlabæ, voru miklir
leikarar og tóku virkan þátt i
starfi leikfélagsins. Drög Ása að