Morgunblaðið - 07.05.1985, Blaðsíða 49

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIDJUDAGUR 7. MAÍ 1985
49
Þarf einkaframtakið að ótt-
ast samvinnuhreyfinguna?
— eftir Jón
Kristjánsson
Rekstrarform
Deilur um rekstrarform fyrir-
tækja hafa ætíð sett svip á stjórn-
málaumræðuna í landinu. Það er
deilt um það hvort einkarekstur,
samvinnurekstur eða ríkisrekstur
sé heppilegra rekstrarform i at-
vinnulífinu. Sumir stjórnmála-
menn virðast boða trú á það að
hafa aðeins einn hátt hér á. Sem
kunnugt er hafa ýmsir hópar inn-
an Sjálfstæðisflokksins þau trú-
arhrögð að rekstur einstaklinga og
hlutafélaga eigi að vera ríkjandi
háttur í atvinnustarfsemi. Þessir
hópar hafa eflst upp á síðkastið,
haft mjög hátt og eru nefndir
frjálshyggjumenn í daglegu tali.
Þeir eru búnir að klæmast svo
mikið á frelsinu, þvf göfuga hug-
taki, að manni ofbýður.
Hins vegar er Alþýðubandalagið
sérstakur verndari ríkisrekstrar,
og telja þeir hann að öllu jöfnu
það heppilegasta f atvinnulífinu,
samanber stefnuatriði um þjóð-
nýtingu á olíuversluninni og inn-
flutningsversluninni.
Afstaða Framsóknar-
flokksins
Framsóknarmenn hafna þess-
um kenningum báðum. Framsókn-
arflokkurinn styður svokallað
blandað hagkerfi, þar sem rekstur
á vegum einstaklinga og samtaka
þeirra er ráðandi. Framsóknar-
menn útiloka engan veginn rfkis-
rekstur, og telja reyndar að
óhjákvæmilegt sé við okkar að-
stæður að ríkið taki þátt f eða sjái
um ýmsa starfsemi í landinu, t.d.
fræðslumál, heilbrigðismál og
póst- og símamál svo að eitthvað
sé nefnt. Hins vegar er það mis-
skilningur að framsóknarmenn
séu einhverjir sérstakir talsmenn
ríkisrekstrar. Afskipti ríkisins af
atvinnurekstri, sem auðvelt er
„Auðvitað hlýtur sam-
vinnuhreyfíngin að
sækja fram og auka
sína markaðshlutdeild
jafnframt því að hún
hefur verkum að sinna
að styrkja sig félagslega
með breyttum þjóðfé-
lagsháttum.“
fyrir aðra að sjá um og hafa
ábyrgð á, eru ekkert æskileg.
Ókostir ríkisrekstrar eru einkum
að atvinnurekandinn er fjarlægur
og ópersónulegur, og breytingar
og framþróun eru þungar í vöfum.
Samvinnurekstur
Framsóknarflokkurinn styður
samvinnuhreyfinguna og telur það
rekstrarform hafa mjög marga
góða kosti. Samvinnufélögin og
eignir þeirra eru í eigu almenn-
ings, og þar hafa allir félagsmenn
möguleika á því að hafa áhrif.
Eignir og rekstur samvinnufélaga
eru kjölfesta í ýmsum byggðarlög-
um þar sem þau starfa og starf-
semin er ekki háð þvi að einstakl-
ingum detti í hug að breyta til og
flytja eignir sinar burt, með bein-
um eða óbeinum hætti. Starfið
heldur áfram, í samvinnufélögun-
um þótt menn komi og fari. Það er
þeirra meginstyrkur.
Samvinnufélögin hafa eflst
mjög á undanförnum áratugum.
Þau hafa eflst það mikið að sam-
keppnisaðilunum finnst nóg um.
Ég get ekki að því gert að stund-
um finnast mér ummæli þeirra og
þar með ýmissa stjórnmála-
manna, næsta móðursýkisleg þeg-
ar rætt er um umsvif samvinnu-
hreyfingarinnar hér á landi. Þar
nægir að nefna tal um auðhringa,
krabbamein í þjóðfélaginu o.s.frv.
Samvinnufélög
— samkeppni
Gömlu samvinnumennirnir áttu
sér hugsjónir sem hafa ræst að
hluta. Hins vegar hefur það ekki
gerst sem margir frumherjar
samvinnuhreyfingarinnar sáu
fyrir sér að samvinnufélög yrðu
einráð eða yfirgnæfandi í atvinnu-
lífi landsmanna. Sú skoðun var
vissulega fyrir hendi meðal þeirra.
Ég vil fullyrða að nú eru þær skoð-
anir einar uppi meðal samvinnu-
manna og stuðningsmanna þeirra
að samvinnuhreyfingin og einka-
aðilar séu í samkeppni í atvinnul-
ífinu, ásamt ríkisrekstri þar sem
hann á við.
„Einokunarhringur“
Það er rétt að skoða nánar full-
yrðingar sem hafa heyrst jafnvel
á Alþingi að samvinnuhreyfingin
sé einokunarhringur sem sitji yfir
hlut manna, og ógni lýðræðinu,
þannig að eitt nauðsynlegasta
verkefni sé að setja löggjöf til þess
að stemma stigu við þessum
ófögnuði.
Það er rétt að samvinnuhreyf-
ingin er öflug á mörgum sviðum,
en það er einkaframtakið líka. Það
heyrir til undantekninga að sam-
vinnufélögin séu ein með smásölu-
verslun í nokkru byggðarlagi. Slík
dæmi eru áreiðanlega teljandi á
fingrum annarrar handar, og ef
svo er þá er það fyrir það að
einkaframtakið hefur ekki áhuga
á að sinna þeim markaði. Þar er
einfaldlega ekki um nógu feitan
bita að ræða.
Hér á höfuðborgarsvæðinu á
besta smásölumarkaðnum, og þar
sem hægt er að nýta kosti stór-
rekstrar á þessu sviði er einka-
framtakið allsráðandi, og sam-
keppni samvinnumanna á þeim
vettvangi hefur verið mætt með
pólitísku moldviðri og hávaða.
Markaðshlutdeild
samvinnuhreyf-
ingarinnar
í sjávarútvegi hefur um 30% af
útflutningi verði flutt á vegum
samvinnufélaga. Einkaframtakið
hefur um 70%. Ef sótt hefur verið
fram um fet á þessu sviði hefur
upphafist söngurinn um pólitíska
þræði samvinnuhreyfingarinnar,
auðhring og einokun.
í landbúnaði hefur samvinnu-
hreyfingin sterkust ítök, því
vinnslustöðvar og sláturhús eru
nær undantekningarlaust rekin
með samvinnusniði. Þess ber þó að
geta að því fer fjarri að allur þessi
rekstur sé innan kaupfélaganna og
Sambandsins, og því fer víðs fjarri
að Sambandið sé með einkarétt á
því að flytja út landbúnaðarvörur
eins og oft heyrist haldið fram.
Það hefur ekkert staðið á leyfum
til þeirra sem telja sig hafa mark-
að erlendis á sæmilegu verði.
Á sviði ýmissar þjónustu t.d.
flutninga, ferðamála, olíuinn-
flutnings, tryggingamála svo að
nokkur svið séu nefnd, hefur Olíu-
félagið hf. mesta markaðshlut-
deild, liðlega 40%. Hlutdeild sam-
vinnufyrirtækja í hinum greinun-
um er miklu minni.
Einkaframtakið þarf því ekki að
örvænta, en þeir þurfa að standa
sig í samkeppninni til þess að
halda sínum hlut. Auðvitað hlýtur
samvinnuhreyfingin að sækja
fram og auka sína markaðshlutd-
eild jafnframt þvi að hún hefur
verkum að sinna að styrkja sig fé-
lagslega með breyttum þjóðfél-
agsháttum. Ný samvinnulög
hljóta að miða að því að styrkja
þetta félagsform í breyttu þjóðfé-
lagi, en ég fæ ómögulega séð aö
það sé hlutverk nýrra samvinnu-
laga að vera tæki i höndum einka-
framtaksins til þess að berjast við
samvinnuhreyfinguna og ráða um-
fangi hennar.
Nýjar atvinnugreinar
Samvinnufélögin hafa markað
sér þá stefnu að taka þátt í nýjum
atvinnugreinum, og hafa hafið
starf á því sviði. Fyrirtæki í raf-
eindaiðnaði hefur risið og náð góð-
um árangri á erlendum mörkuð-
um, og á ég þar við fyrirtækið
Marel sem er í eigu sambandsins
og kaupfélaganna. Farið hefur
verið út í fiskeldi og hafa verið
gerð myndarleg átök á því sviði.
Stofnaður hefur verið sérstakur
fjárfestingar- og þróunarsjóður,
Samvinnusjóður íslands, meðal
annars til þess að sinna þessum
verkefnum og koma ákveðinni
reglu á samskipti Sambandsins og
kaupfélaganna í fjárfestingarmál-
um.
Nú bregður svo við að reynt er
að gera þetta tortryggilegt með
öllum hætti. Það er eins og þessar
framfarir séu ekki góðar framfar-
ir af því að þær eru á vegum sam-
vinnuhreyfingarinnar. Ekki er það
þó einokun sem þarna er á ferð-
inni því einkafyrirtæki hafa gert
myndarlega hluti á þessum svið-
um sem betur fer.
Sókn samvinnu-
hreyfíngarinnar
Samvinnureksturinn hefur ver-
ið í sókn á þrennum vígstöðvum
nú að undanförnu. Hann hefur
sótt á í útflutningi sjávarafurða,
sem byggist m.a. á mjög öflugu
sölustarfi í Bandaríkjunum og
Bretlandi ásamt stórsókn á Jap-
ansmarkað.
í öðru lagi hafa samvinnufélög-
in sótt í sig veðrið í smásöluversl-
un í Reykjavík og eru í hörkusam-
keppni við einkaaðila i matvöru-
verslun hér í höfuðborginni.
1 þriðja lagi hefur verið hafin
sókn í nýjum atvinnugreinum sem
þykja vænlegar um þessar mund-
ir, þ.e. rafeindaiönaður og fiskeldi.
Állt er þetta til góðs fyrir þjóð-
ina í heild, og væri sæmast fyrir
einkaframtakið að veita heiðar-
lega samkeppni og standa sig í
henni. Það eru næg verkefni og
rúm fyrir einkaframtakið i þess-
um greinum og öðrum. Forustu-
menn Sjálfstæðisflokksins ættu
að hætta órökstuddu auðhringa-
tali um þessa hreyfingu fólksins í
landinu, enda trúi ég því ekki að
þessi áróður sé skiljanlegur eða
nái til þess mikla fjölda sjálfstæð-
ismanna sem eru samvinnumenn
og vinra af heilindum i kaupfé-
lögum og öðrum samvinnufélögum
um allt land.
Höfundur er þingmaður fyrir
Fnunsóknarflokkian í Austur-
landskjördrmi.
DORINT-
ÞORPIDIÞYSKALAH
SUMARHUSA
Nýjasti áfangastaður Flugleiða og fjölskyldufólks á leið í sumarfrí er Dorint-sumarhúsaþorpið í nágrenni
Winterberg í Þýskalandi. Þetta eru söguslóðir Grimmsævintýranna. Sumarfrí í skógivöxnu og hæðóttu
umhverfi Hírjterbergereinnigævintýrilíkast. I grenndinni er Rínardalurinn og fjölmargar spennandi
borgir: Marburg, Kassel, Dusseldorf, Köln, Bonn, Koblenz, Mainz og Frankfurt. I Dorint-sumar-
húsaþorpinu eru í boði 4 stærðir íbúða og sumarhúsa. Á svæðinu eru góð veitingahús, krá,
verslun, barnaheimili, sundlaug, sauna, Ijósaböð, tennisvellir, minigolf og keiluspil. Far-
pegar á leið í Dorint-sumarhúsaþorpið i Winterberg geta valið um að fljúga með Flugleið-
um til Frankfurt eða Luxemborgar. Frankfurt: Rútuferðir til Winterberg. Aðeins
160 km akstursleið. Bílaleigubílar í boði, en þeir fást einnig afhentir í Winterberg.
Luxemborg: Þar eru bilaleigubílar til reiðu. Leiðin til Winterberg er fjöl-
breytt og skemmtileg. Dæmi um verð: Heildarverð fyrir 4 mannafjöl-
skyldu í 2 vikur (flug, íbúð og rútuferðir fráog til Frankf) er kr.72.608.-
en þá á eftir að draga frá afslátt vegna 2 barna (2-11 ára)
kr. 12.800.- Verðið samtals er kr. 59.808.- , eða kr. 14.952.-
á mann. Flugvallar-
skattur er ekki
innifalinn.
Fjölsfyldustemmning
dsöguslöðum
GrimmsOMntýra
Frekari
uppiysingar
um Dorlnt-
sumarhusaþorpið
i Wlntertwrg velta
söluskrifstofur
Flugleifta,
umboðsmenn og
ferðaskrlfstoturnar