Morgunblaðið - 07.05.1985, Blaðsíða 50

50
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. MAÍ 1985
Saga orðanna
— eftir Böðvar
Björnsson
Hvað þýða eftirfarandi orð:
kynvillingur, kynhvörf, hýr, kyn-
villa, kynhvarfi, kynhvarfur?
Jú, þetta eru orð sem notuð eru
yfir homma og lesbíur og sam-
kynhneigð. En hvers vegna eru
þessi orð notuð umfram orðin sem
þau standa fyrir hommi, lesbía,
samkynhneigð? Um það fjallar
þessi grein.
Þegar Samtökin ’78, félag lesbía
og homma á íslandi, lét úr vör
vorið ’78 blés ekki byrlega þvi
skútan var vart komin á flot þegar
áhöfninni bárust þær fréttir hvað-
anæva að, að bannað væri að sigla
undir merkjunum hommi og lesbía:
orðin voru tabú líkt og málefnið.
En hvernig er hægt að skapa
umræðu um það sem ekki má
nefna á nafn eða kalla sinu rétta
nafni? Svarið liggur í augum uppi:
Það er ekki hægt — enda er það
líka tilgangurinn.
Þó höfðu orðin hommi og lesbía
verið notuð i áratugi (ásamt lækn-
isfræði- og sjúkdómsheitinu kyn-
villa og orðum sem dregin eru af
þvi) og enginn haft neitt útá það
að setja, enda umfjöllunin ávallt
mjög neikvæð og þarafleiðandi
ekki „viðkvæmt mál“. En strax og
samkynhneigt fólk ætlaði sjálft að
nota þessi orð i hlutlausu sam-
hengi á við eftirfarandi aug-
lýsingu: „Hommar. Lesbiur. Mun-
ið fundinn i kvöld. Samtökin ’78“,
þá varð þetta fólk og þessi orð
skyndilega tabú á nýjan leik.
Skrípaleikur
1 þessari stöðu upphófst ljótasti
skrípaleikur með orð sem átt hef-
ur sér stað um langa hríð. { ör-
stuttu máli er söguþráðurinn eft-
irfarandi: Samtökin ’78 unnu öt-
ullega að þvi að útrýma hinum
fjandsamlegu orðum úr íslensku
máli og festa þrenninguna
„hommi, lesbía, samkynhneigð" i
(góðum) sessi i málinu — og varð
nokkuð ágengt. Ekki voru þó allir
á einu máli um ágæti þessara
framfara og héldu sumir á lofti
fjandsamlegum orðaforða með
sjúkdómsheitið kynvilla i broddi
fylkingar, og var og er Morgun-
blaðið helsti boðberi þeirra við-
horfa sem i orðinu felast, enda
opinber stefna blaðsins að ala á
ótta og fordómum og hatri í garð
samkynhneigðs fólks. Öðrum féll
ekki að heyra sannleikann og kusu
sér rósamál, og varð þá til orðið
hýr. Og loks komu til skjalanna
íslenskufræðingarnir sem tóku að
sér að vinna gegn hagsmunum
samkynhneigðs fólks, og samein-
uðu þeir rósamálsstefnuna og
sjúkdómsheitastefnuna í nýyrðinu
kynhvarf. (Sem er auðvitað ekkert
annað en orðið kynvilla klætt i
kjól og hvitt. En sjúklingur heldur
áfram að vera sjúklingur þó hann
sé klæddur upp og rós tyllt i
hnappagatið.)
Grannt skoðað
Förum nú aðeins í saumana á
ferlinu sem lýst er hér að ofan.
Dagblöðin hafa verið mjög erfið
í þessu máli, og blaðamenn virt að
vettugi hlutlæga orðnotkun, en
þess í stað kosið að nota fjand-
samlegan orðaforða. Frá þessu eru
þó einstaklingsbundnar undan-
tekningar. Fréttastofu sjónvarps
tekur varla að nefna vegna þess að
þar á bæ er tilvist homma og
lesbia á íslandi ekki viðurkennd.
Aftur á móti kemur fyrir að sam-
kynhneigt fólk birtist i erlendum
kvikmyndum eða skemmti- og
fræðsluþáttum í sjónvarpi og hafa
þá þýðendur nær undantekn-
ingarlaust stuðst við orðin kyn-
villa (algengast), kynhvörf, hýr,
eða hreinlega sleppt að þýða við-
komandi orð ef það er hægt með
einhverjum ráðum. Auk þess hef-
ur allskyns rugl og vitleysa vaðið
uppi i þýðingum i sjónvarpi varð-
andi samkynhneigt fólk, og kórón-
aði allt það rugl þegar orðið
hommi var þýtt sem álfur í Ættar-
óðalinu í fyrravetur: „You look
like two fairies" var þýtt: „Þið litið
út eins og tveir álfar.“
ÍJtvarpsmálið
Þá er það útvarpið, islenska
rikisútvarpið við Skúlagötu. Ég
veit eiginlega ekki á hverju skal
byrja i umfjöllun um þessa stofn-
un; þennan risavaxna lygavef,
fullan af mannleysum, valda-
hroka, óheilindum, lögleysum og
þótta. í örstuttu máli: Fyrir u.þ.b.
fjórum árum hugðust Samtökin
’78 auglýsa i útvarpinu. Auglýs-
ingin hljóðaði svo: „Hommar.
Lesbíur. Munið fundinn f kvöld.
Samtökin 78.“ Það undarlega
skeði að auglýsingunni var skilað
til baka með þeim orðum að svona
dónaskapur fengi ekki inni i út-
varpinu. í samtali við fyrrverandi
útvarpsstjóra, Andrés Björnsson,
var þessi ákvörðun ríkisútvarps-
ins staðfest. Samtökin ’78 skutu
málinu til útvarpsráðs. Þar var
samþykkt að þau mættu auglýsa i
útvarpinu, og staðfesti þáverandi
formaður útvarpsráðs það i blaða-
frétt. Farið var með sömu auglýs-
inguna aftur eftir þessi málalok
útvarpsráðs, en viðtökurnar urðu
þær sðmu og áður. Félaginu var
nú heimilt að auglýsa — en með
því skilyrði að auglýsingunum
yrði ekki beint til homma og
lesbía. Rætt var aftur og aftur við
fyrrverandi útvarpsstjóra og hon-
um bent á að stefna rikisútvarps-
ins í þessu máli bryti i bága við
ákvæði mannréttindasamninga
um frjálsa miðlun upplýsinga og
að þessar aðgerðir ríkisútvarpsins
skertu tjáningarfrelsi minnihluta-
hóps og möguleika hans á að taka
á móti upplýsingum. Fyrrverandi
útvarpsstjóri svaraði þessu engu.
Leitað var aftur til útvarpsráðs
sem i þetta sinn kaus að sinna
ekki málinu. Nú var leitað til for-
sætisráðherra, Steingrims Her-
mannssonar, forseta íslands,
Vigdisar Finnbogadóttur, — og
forseta alþingis og fyrrverandi út-
Böðvar Björnsson
„Þetta mál snýst ekki
um orð, heldur um við-
horf, viðhorf til þjóðfé-
lagshóps og stöðu hans í
samfélaginu, fjandsam-
leg viðhorf sem reynt er
að halda í með tungu-
málinu.“
varpsstjóra var afhent mótmæl-
askjal með kröfum homma og
lesbía um frjálsa miðlun upplýs-
inga. Haldinn var mótmælafundur
fyrir framan alþingishúsið og við
sendiráð íslands á Norðurlöndum
og sendiherrum afhent mótmæl-
askjöl til íslensku rikisstjórnar-
innar og þess krafist að ríkis-
stjórnin beitti sér í þessu máli og
sæi um að landslög væru virt. Þá
sendu þúsundir Norðurlandabúa
fyrrverandi útvarpsstjóra mót-
mælabréf.
Hver er svo niðurstaðan af öllu
þessu? Jú, sumarið 1983 kom á
fund okkar í Samtökunum Guðrún
Guðlaugsdóttir, fréttamaður á
ríkisútvarpinu, til að ræða við
okkur um AIDS (m.a. hugsanlegt
ferðabann á homma og hvort við
svæfum hjá hermönnum á Kefla-
víkurflugvelli — AIDS var jú
bandariskur sjúkdómur) og hafði
hún meðferðis dagskipun frá
fyrrverandi útvarpsstjóra þess
efnis að hún mætti ekki nefna
okkur annað en kynvillinga. Við
höfðum samband við aðstoðar-
fréttastjóra, Helga H. Jónsson, og
kvað hann þetta rétt. Fórum við
þá þrjú úr Samtökunum ’78 á fund
fyrrverandi útvarpsstjóra og
spurðum hann hvort þetta væri
rétt. Kvað hann þetta ósannindi
og að hann persónulega hefði aldr-
ei haft neitt á móti þvi að við augl-
ýstum í útvarpinu og það væri
ekki i hans valdi að ráða þvi hvort
við fengjum það eður ei og að
hann vildi ekki að nafn sitt væri
tengt þessari umræðu. Þegar hér
var komið bauð sjálfsvirðingin
okkur að standa upp og ganga út.
Og auðvitað fengu hommar og
lesbiur ekki að auglýsa eftir sem
áður.
Um síðustu áramót tók svo við
nýr útvarpsstjóri, Markús örn
Antonsson, og undir hans stjórn
fóru auglýsingarnar sömu leið og
fyrr. Samtökin ’78 skrifuðu hinum
nýja útvarpsstjóra bréf og kröfð-
ust skýringa á þessari afstöðu. Þvi
bréfi svaraði útvarpsstjóri skrif-
lega á þá leið að stefnan i þessu
máli væri óbreytt og vísaði til
skýringa forvera síns i starfi. Og
þá hlýt ég að spyrja, hvaða skýr-
inga?
Fyrir stuttu þegar auglýsinga-
deild ríkisútvarpsins var krafin
um reglur og lög er meinuðu
hommum og lesbium að auglýsa,
var bent á bleðil (frá fyrrverandi
útvarpsstjóra) sem hékk þar á
vegg og á stóð að á meðan homm-
um og lesbíum væri ekki heimilt
að auglýsa væri fréttamönnum
bannað að viðhafa þessi orð i út-
varpinu. Þetta voru sem sagt regl-
ur og lög auglýsingadeildarinnar!
Hér lýkur útvarpssögunni — og
þótt ótrúlegt sé er allt sem hér
hefur komið fram sannleikanum
samkvæmt.
íslenskufræðingar
ganga til liðs
Ríkisútvarpið ætlar sem sagt
ekki bara að skerða upplýsinga-
frelsi homma og lesbía, heldur
einnig að reyna að stjórna hvaða
orð nota á yfir samkynhneigt fólk.
Og til liðs gengu islenskufræð-
ingarnir. Bara það að Orðanefnd
Kennaraháskólans skuli hafa tek-
ið að sér að búa til nýtt orð yfir
það sem þegar er til ágætis orð
yfir i íslensku, segir okkur að það
er eitthvað bogið við þetta verk-
efni Orðanefndarinnar. En látum
sem svo að islenskufræðingarnir
séu það fáfróðir að þeir viti ekki
um hvað þetta mál alltsaman
snýst, þá segir það okkur einfald-
lega að þeir eru ekki starfi sinu
vaxnir og eiga þessvegna ekki að
vera að vasast i máli sem þeir
hafa ekki hundsvit á. En ef þeir
eru sér meðvitaðir um hvað málið
snýst, þá eiga þeir fyrirlitningu
okkar homma og lesbia. Með orð-
inu kynhvörf er nefnilega farið úr
villu í viðsnúning, afstaðan til sam-
kynhneigðar helst óbreytt og er
bundin í orðinu. Hin nýslegnu orð
eiga sér reyndar sögu, þó ekki sé
hún úr íslensku máli, orðið kyn-
hvörf er nefnilega þýðing á sexual
inversion á alþjóðlegu máli, þótti
gjaldgengt erlendis i byrjun ald-
arinnar, og kynhvarfi á sexual in-
vert
Þetta mál snýst nefnilega ekki
um orð, heldur um viðhorf, viðhorf
til þjóðfélagshóps og stöðu hans í
samfélaginu, fjandsamleg viðhorf
sem reynt er að halda i með
tungumálinu. Og í þessari setn-
ingu felst kjarni þess sem ég er að
segja í þessari grein.
Þegar Orðanefnd Kennarahá-
skólans hafði lokið verkefni sínu,
tók Helgi Hálfdanarson að sér að
koma þessum vanskapningum i
umferð með grein i Morgunblað-
inu 16/11 1983. Þar upplýsir Helgi
lesendur um imugust sinn á orð-
inu hommi og hvað það vekji hjá
sér slæmar hugrenningar (sem er
jú hans vandamál) og hve hljóm-
urinn i orðinu lesbía vekji með sér
miður geðsleg hugmyndatengsl!
(Af tillitssemi við Helga ætla ég
ekki að nefna orðin sem hljómur-
inn í orðinu lesbia framkallar i
huga hans.) Aftur á móti eru
kynhvörfin og orð dregin af þeim
svo einstaklega falleg i huga
Helga og þjál i meðförum. (Þó all-
ir blaða- og fréttamenn hafi aldrei
getað farið rétt með þessi orð og
tali sifellt um kynhverfinga.)
Helgi Hálfdanarson hefur sann-
að það með lífsstarfi sinu að hann
er enginn aukvisi í umgengni við
íslenskt mál, en hvernig dettur
honum eiginlega í hug að viti bor-
ið fólk trúi þvi að hann viti ekki
hvað hann er að gerá þegar hann
býður fólki uppá þá endemis vit-
leysu sem hér er lýst? Spurningin
er auðvitað, hvað veldur því að
hann leggst svo lágt að taka að sér
að reyna að eyðileggja hlutlæga
málnotkun og í leiðinni að koma
einhverskonar vanskapningar-
stimpli á heilan þjóðfélagshóp?
Og þá er það hin nýja Orðabók
Menningarsjóðs. í þeirri bók er að
finna orðin kynvilla, kynhvörf og
orð dregin af þeim svo og sam-
kynhneigð, og öll þannig merkt að
þau falli undir læknisfræði. Orðið
hommi er í bókinni og merkt sem
slæmt mál. Lesbia fyrirfinnst
hvergi.
Við hommar og lesbíur þökkum
orðabókarmönnum fyrir okkur.
Og vonandi fá þeir klapp á kollinn
fyrir þjónustuna eins og góðir
rakkar eiga skilið.
Að lokum
Nú ætla ég að fara kurteislega
fram á að Orðanefnd Kennara-
háskólans biðji homma og lesbiur
opinberlega afsökunar og dragi
orðskrípi sitt til baka.
Og ég ætla að fara þess á leit við
blaða- og fréttamenn að þeir virði
hlutlæga málnotkun og noti orðin
hommi, lesbía og samkynhneigð i
skrifum sinum.
Og ég ætla að krefjast þess af
starfsmönnum ríkisfjölmiðlanna
að þau noti hlutlæg orð um þenn-
an þjóðfélagshóp eins og lög gera
ráð fyrir.
Og ég ætla að fara fram á það
við útvarpsstjóra að hann virði lög
rikisútvarpsins og lög þessa lands
og heimili hommum og lesbium að
nýta sér ríkisútvarpið til upplýs-
ingamiðlunar eins og öðrum þjóð-
félagshópum.
Að þurfa að alast upp við
fjandsamlegan orðaforða varð-
andi sjálfan sig og búa við siðan,
er ekki merki um gott mál. Og að
tungan bjóði heim óvild og
fjandskap — og krefjist sannast
sagna hvorstveggja — gagnvart
einstaklingum og þjóðfélagshóp,
er heldur ekki merki um gott mál.
Að lokum þetta:
Fyrst er okkur kennt að tala
eins og lifið liggi við. En strax og
við byrjum að tala er okkur kennt
að þegja. Síðan er okkur kennt að
tala undir rós, þá að hugsa undir
rós og loks að ljúga Og svo árang-
ursrík er þessi uppeldisaðferð, að
nú er svo komið að þögnin á milli
okkar er sannleikurinn og til
tungunnar grípum við aðeins til
að ljúga.
Blessað ástkæra ylhýra ruglið
okkar!
Aumingja útskúfaða nákalda
málið okkar!
Höíundur er rerkamaður í Reykjn-
rík.
Norskir læknar funda um
hjarta- og æðasjúkdóma
YFIR 200 norskir sjúkrahúslæknar
sóttn ráðetefnu sem haldinn var hér
á landi á dögunum, á vegum lyfja-
deildar ICI í Noregi. Hjartalæknum
í Reykjavík var boðið á ráðstefnu
þessa af umboðsaðila IO á fslandi,
beildverslun Ásgeirs Sigurðssonar.
Á ráðstefnunni sem haidin var á
Hótel Esju, yoru flutt erindi um
hjarta- og æðasjúkdóma, notkun
lyfja gegn þeim og aðra meðferð.
Meðal fyrirlesara, sem komu
hvaðanæva að úr heiminum, voru
prófessor William Ganz frá
Bandaríkjunum, dr. Harold Tor-
svik frá Noregi, prófessor Jan Er-
ikssen frá Noregi og dr. Þorkell
Guðbrandsson á Fjórðungssjúkra-
húsinu á Akureyri. Ráðstefna sem
þessi hefur verið haldin ár hvert á
vegum ICI i Bretlandi en þetta er i
fyrsta sinn sem ICI i Noregi held-
ur sína eigin ráðstefnu.
Trausti Pétursson, lyfjafræð-
ingur hjá heildverslun Ásgeirs
Sigurðssonar, sagði i samtali við
blm. að ráðstefnugestunum er-
lendu hefði líkað mjög vel við sig
hér á landi og það verið þeim mik-
ið ánægjuefni að fá tækifæri til að
kynnast litillega landi og þjóð.
Sagði Trausti að íslensku læknun-
um hefði þótt mikill fengur i þvi
að vera boðnir á ráðstefnuna og
geta þannig fylgst með því sem
efst væri á baugi í heiminum á
sviði hjartalækninga.
Frá ráðstefnunni á Hótel Esju.