Morgunblaðið - 07.05.1985, Blaðsíða 52

52
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. MAÍ1985
Um fyrirvinnu fslend-
inga og byggðastefnu
— eftir Jónas
Bjamason
Tómas I. Olrich menntaskóla-
kennari á Akureyri flutti ágætt
erindi á iandsfundi Sjálfstæðis-
flokksins, en það var birt í Morg-
unblaðinu 20. apríl sl. Erindið bar
heitið: „Er fyrirvinnan of þung á
fóðrum?", og fjallar það um marg-
vísleg máiefni, sem snerta byggða-
stefnu, gjaldeyrismál og stjórn-
málahugmyndir í því sambandi.
Július Sólnes, prófessor, ritaði
ennfremur nýlega grein í Morgun-
blaðið um byggðastefnuna svo-
kölluðu, en Baldur Hermannsson,
eðlisfræðingur, tók líka hressilega
tii máls um skyid málefni i þætt-
inum ,Um daginn og veginn” fyrir
nokkrum mánuðum. Allir þessir
menn hafa mikið til sins máls, og
ég vil leyfa mér að halda því fram,
að öll vönduð umræða um byggða-
mál sé af hinu góða og bráðnauð-
-synleg. Mörgum hefur mislíkað
málflutningur Baldurs Her-
mannssonar, og reynt hefur verið
að gera lftið úr málstað hans með
hálfgerðum skætingi, en menn
hafa ekki almenniiega áttað sig á
kímnigáfu hans og stríðnistón. Ég
mun ieitast við að fjalla hér um
nokkur sjónarmið varðandi byggð
og atvinnumál á íslandi frá eigin
brjósti með áðurnefnda þrjá menn
i huga, án þess aö reyna aö gera
málflutningi þeirra nokkur tæm-
andi skil. Ennfremur eru mér
'minnisstæðar eldri blaðagreinar
eftir Vilhjálm Egilsson, hagfræð-
ing, og Valdimar Kristinsson,
viðskiptafræðing.
Byggðastefna,
hvad er það?
Sú stefna hefur i reynd aldrei
verið skilgreind, en hún hefur
mótað margvíslegar stjórnmála-
aðgerðir, sér í lagi sfðastliðin 15 ár
eða svo. Flestir telja væntanlega,
að byggðastefna sé sú stefna, sem
miðar að því að draga úr fólks-
flutningum frá landsbyggðinni til
höfuðborgarsvæðisins. Það er að
sjálfsögðu ákveðin stefna, en
nauðsynlegt var og er að skil-
greina stefnur nánar. Með þetta
eina leiðarljós fyrir stafni hefur
stefnan valdið gífurlegu tjóni á ís-
landi. Við erum nú að súpa seyðið
af öllum mistökunum og meira
segja börnin okkar fá þungbærar
skuldir f vöggugjöf sem einskonar
minnisvarða fyrir syndir feðr-
anna, sem bautasteina barna-
skaparins.
Vissulega verður ekki byggða-
stefnunni einni kennt um allt,
mikil ósköp, en það orkar líka
tvímælis, hvort byggðastefnan sé
ekki aðeins hinn sýnilegi hluti
fyrirhyggjuleysisins eða samnefn-
ari dýpri kennda, sem enn hafa
'ekki átt sinn eðlilega orðastað.
Kjördæmapot, fyrirgreiðslupóli-
tík, atkvæðakaup og átthagarígur
eru allt hugtök, sem notuð eru i
reiðilestri.
Ég er sammála Tómasi I. Olrich
um flest i áðurnefndri grein hans.
Þegar hann segir aftur á móti eft-
irfarandi: „Veikileiki landsbyggð-
arinnar er ekki aðeins efnahags-
legur, heldur einnig og ekki síst
hugmyndafræðilegur. Hún á í
höggi við nýja þjóðfrelsishreyf-
ingu, sem telur flest vandræði
þjóðarinnar sprottin af því, að
fyrirvinna sé of þung á fóðrum,
framleiðandinn ekki nógu af-
kastamikill miðað við stofn-
fjárfestingu og rekstrarkostnað,"
— þá staðnæmdist ég við lestur-
inn og vil gera vissar athugasemd-
ir. Ég tel mig ekki málsvara um-
ræddrar þjóðfrelsishreyfingar, en
að því er ég best veit er það mis-
skilningur, að slíkar tilhneigingar,
þjóðfrelsishreyfingar mín vegna,
telji „fyrirvinnuna" of þunga á
fóðrum. Kjarni málsins er allt
annar. Það eru fyrst og fremst
fjárfestingarmistökin, sem menn
reka hornin í.
Af máli Tómasar má lesa eftir-
farandi:
1. „Fyrirvinnan er á landsbyggð-
inni, þ.e. sjávarútvegur og land-
búnaður.
2. Höfuðborgin hefur tekið til sín
(of) drjúgan arð frá fyrirvinn-
unni og eflist af þeim sökum á
kostnað landsbyggðarinnar.
3. Hin „nýja þjóðfrelsishreyfing“
vill meiri arð af framleiðandan-
um, fyrirvinnunni sjálfri.
Um þessi atriði er unnt að segja
mjög mikið. Dr. Vilhjálmur Eg-
ilsson flutti mjög merkilegt erindi
á ráðstefnu Landsmálafélagsins
Varðar þann 1. des. 1984 undir
heitinu: „Fjárfestingar atvinnu-
veganna og hins opinbera á liðn-
um árum.“ Hann upplýsti, að árið
1973 hefði hver króna þjóðarauðs
íslendinga skilað 45,8 aurum í
þjóðartekjur það árið. Síðan hefði
stöðugt sigið á ógæfuhliðina. Árið
1983 má ætla, að hver króna hafi
ekki einu sinni skilað 33 aurum i
þjóðartekjur. Ef hver króna í
þjóðarauði landsmanna skilaði
jafn miklu nú og gerðist á bestu
árum um lok viðreisnartímabils-
ins, væri þjóðarframleiðslan og
þjóðartekjur nú um 30% hærri en
þær eru í raun. Eru þetta ekki
sömu prósenturnar og allir eru að
rífast um nú? Mér er bara spurn!
Ég fer nærri um það, að núverandi
vandamál landsbyggðarinnar sem
og þjóðarinnar allrar tengist þess-
ari minnkuðu arðsemi í íslensku
þjóðarbúi!
Hver er íslensk
fyrirvinna?
Þetta er flókin hagfræðileg
spurning. Allar greinar íslensks
atvinnulífs leggja sitt af mörkum
til íslenskra þjóðartekna. Arðsem-
in er að vísu mismunandi mikil, en
menn geinir á um það, hver mats-
aðferðin á að vera. Sumir eru ekki
sammála því, að markaðsverð
framleiðslu eða þjónustu sé hin
rétta mælistika. Tómas I. segir í
grein sinni: „En í landi, þar sem
þetta sjúklega fyrirbæri (þ.e.
landsbyggðin) leggur til bróður-
partinn af rauntekjum er senni-
legt, að það þjáist fyrst og fremst
af blóðtöku og langvarandi
hrossalækningum.“ — Ég get fall-
ist á þetta með blóðtökuna og
hrossalækningarnar, en kenningin
um rauntekjurnar er í meira lagi
vafasöm. Það hefur ekki verið sýnt
fram á það, að rauntekjur eða þjóð-
arframleiðsla á mann sé minni á
höfuðborgarsvæði en á landsbygg-
inni að meðaltali. Þessi umræða
ber keim átthagarígs, hins görótta
undirtóns, sem eitrað hefur svo
margt, svo reynt sé að vitna laus-
lega í Baldur Hermannsson. Það
er orðin lenska að segja, að sjávar-
útvegur leggi til „obbann" af þjóð-
artekjum eða eitthvað slíkt. Sann-
leikurinn er sá, að sjávarútvegur
leggur til sa. 15% af þjóðartekj-
um, um 50%—60% af gjaldeyris-
tekjum og sa. 80% af útflutnings-
tekjum þjóðarinnar. Það dettur
engum heilvita manni á Islandi að
gera lítið úr sjávarútvegi, en oflof
er háð eða vanþekking.
Gjaldeyrisðflun er ekkert sér-
stakt eða sjálfstætt markmið, en á
tímum gjaldeyrisskömmtunar og
viðskiptahalla við útlönd hefur
gjaldeyrisaflandi starfsemi meiri
þýðingu en önnur, en það eru af-
íeiðingar annars sjúkdóms, sem
Tómas I. Olrich sýnir mikinn
skilning á öðrum stöðum i grein
sinni. Vitanlega stendur höfuð-
borgarsvæðið undir verulegri
Dr. Jónas Bjarnason
„Eru það ekki hags-
munir allra íslendinga
að geta fjárfest skyn-
samlega einhvers staðar
á Islandi frekar en
hvergi? Jafnvel þótt það
sé í Reykjavík? Eða láta
ekki átthagafjötra
hindra sig í að byggja
sér og sínum atvinnu við
þær aðstæður á íslandi,
sem best henta?“
gjaldeyrisöflun með margvísleg-
um hætti eða gjaldeyrissparnaði,
sem er ekkert síðri. Töluverður út-
flutningsiðnaður og sjávarútvegur
er stundaður þar. Síðan þjónustar
höfuðborgarsvæðið flest viðskipti
við útlönd og á þannig þátt í gjald-
eyrisöflun, sem aðrir telja sér ein-
um til tekna. Samgöngur eina gefa
sa. 15% af gjaldeyristekjum og
varnarliðið á Keflavíkurflugvelli
milli 5 og 8%. Eru þetta fyrirvinn-
ur, Tómas? Og fyrst þú talar um
landsbyggðina sem heild, hlýtur
þú að vita, hvað einstakir hlutar
hennar leggja mikið af mörkum til
„rauntekna". Hvað leggur Jökuld-
alur mikið af mörkum til gjaldeyr-
isöflunar? Eða Suðurland án Vest-
mannaeyja? Metingur af þessu
tagi er ekki til góðs. Landsbyggðin
er eins háð höfuðborgarsvæðinu
og öfugt. Við erum öll í sama báti.
Um undirstöðu-
atvinnuvegi
Hverjir eru undirstöðuatvinnu-
vegir þjóðarinnar? Mikið er rætt
um það, að undirstöðuatvinnuveg-
irnir séu beinlinis sveltir, og að
þeir fái ekki að ráðstafa eigin
aflafé, þjóðinni allri og sér í lagi
landsbyggðinni til óþurftar. Með
svokölluðum undirstöðuatvinnu-
vegum er yfirleitt átt við sjávar-
útveg, landbúnað og iðnað, þ.e.
framleiðsluatvinnuvegina. Hlutur
þessara greina á íslandi er of stór,
ef mælt er í mannafla og fjárfest-
ingum væntanlegra einnig.
Hlutur frumframleiðslu í þjóð-
artekjum meðal tekjuhæstu þjóða
heims er mun minni en hér er, en
Island hefur ýmis einkenni van-
þróaðra þjóða að þessu leyti. Hvað
meina menn, þegar þeir segja að
framframleiðslugreinarnar séu
sveltar? Þetta er bara þekk-
ingarskortur! Það ríkir fjár-
magnssvelti á íslandi, og það gild-
ir fyrir alla íslendinga, hvort sem
þeir starfa í frumatvinnuvegunum
eða ekki, og hvort sem þeir búa á
landsbyggðinni eða á höfuðborg-
arsvæöi. Atvinnuvegirnir allir eru
ekki nægilega arðsamir, og það
vantar bæði framtak og peninga
til að leysa úr læðingi meiri arð-
semi í öllum atvinnugreinum, en sér
í lagi er nauðsynlegt að létta af
atvinnuvegunum oki misviturra
stjórnmálamanna og forsjár-
hyggju. Þessum þætti gerir Tómas
ákaflega góð skil.
Sjávarútvegur
er sérstakur
Hann er í fyrsta lagi sérstakur
vegna þess, að hann sér þjóðinni
fyrir 50—60% af gjaldeyrinum.
Meðan atvinnuvegir landsins eru
það einhæfir, að flytja verður inn
megnið af öllum helstu neysluvör-
um almennings frá útlöndum,
verður sjávarútvegur stærsta
mjólkurkýrin að þessu leyti til. í
öðru lagi er arðsemi hans mikil
miðað við margar aðrar atvinnu-
greinar. En aðalsérstaða hans er
sú, að fiskveiðihluti hans gengur í
auðlind, sem hann þarf ekki að
greiða fyrir, en fiskvinnslan geld-
ur þess síðan og greiðir fyrir afnot
fiskimiðanna með of hátt skráðu
gengi íslensku krónunnar, þ.e.
raunvirði útflutnings fæst ekki við
sölu gjaldeyris í íslenskum bönk-
um. Allur annar islenskur útflutn-
ingsiðnaður þjáist síðan vegna
rangskráningar gengis. Sjávarút-
vegi er haldið á horriminni með
gengisskráningunni, sem einnig
hindrar þróun i öðrum greinum
atvinnulífsins. Slfkt viðheldur
sjávarútvegi áfram i hlutverki
mjólkurkýrinnar, en sárþjáð
mjólkurkýrin vill þó ekki fá aðrar
kýr, kannski af afbrýðisemi for-
ystumanna hans f sfnum prima-
donnuhlutverkum. Þegar kvartað
er yfir fjármagnsskorti f sjávar-
útvegi verður að gera nokkurn
greinarmun á kröfum. Auðvitað er
það óviðunandi, að ekki sé unnt að
greiða mannsæmandi laun i vel
reknum sjávarútvegsfyrirtækjum
og að fjárfesta í afkasta- eða
gæðaaukandi ráðstöfunum. En
flestar fjárfestingróskir eru þvi
miður vegna áforma um fram-
leiðsluaukningu, að einhverju leyti
a.m.k. eða til að kaupa ný skip. í
mjög mörgum tilfellum beinist ný
fjárfesting að því að gera arðsemi
sjávarútvegs í heild minni en áður
með offjárfestingum. Frá sjónarh-
óli einstakra fyrirtækja eða
byggðarlaga getur slík fjárfesting
hugsanlega borgað sig um sinn, en
þjóðfélagið tapar á henni i heild.
— Hér er komið að kjarna máls-
ins. Það verður að gera allt aðrar
kröfur en áður um arðsemi fjár-
festinga. Áframhaldandi fjárfest-
ingar vegna kapphlaups við önnur
byggðarlög um stærri aflahlutdeild
eru þjóöhagslega neikvæðar og
valda minnkun afla og tekna annars
staðar. Með kvótakerfi er nú reynt
að stjórna fiskveiðum, en það
kerfi er ákaflega gallað, en það er
að sjálfsögðu mun betra en engin
fiskveiðistjórnun. Lykillinn að
raunverulegri byggðastefnu er
aukið sjálfstæði og aukin ábyrgð
sveitarfélaga og nýir möguleikar
til þjóðhagslegra arðsamra fjár-
festinga, en leikreglur fyrir fjár-
festingar verða að vera þannig, að
saman fari hagsmunir þjóðfélags-
ins og þess, sem fjárfestir. Áður
en það gerist mun áfram verða
talað um hið „læknisfræðilega"
miðheppnaða fyrirbæri, byggða-
stefnuna.
Smábyggðastefna
og átthagafjötrar
Ég man ekki nákvæmlega hver
fyrstur notaði hugtakið „smá-
byggðastefna". Ætli það hafi ekki
verið Vilhjálmur Egilsson. Júlíus
Sólnes benti á, að „kommuvilla"
hafi átt sér stað í sambandi við
íslenska byggðastefnu. Hún geti
ekki gengið upp fyrir þjóð, sem er
jafn fámenn og íslendingar eru.
Stefnan hlýtur að hafa verið mið-
uð við þjóð, em er 2,5 milljónir en
ekki 250 þúsund. Ég er honum að
mörgu leyti sammála. Valdimar
Kristinsson ritaði töluvert um
byggðastefnu fyrir allmörgum ár-
um. Hann ritaði að mig minnir um
nauðsyn þess, að byggðakjarnar
mynduðust á ákveðnum stöðum,
en þeir gætu síðan þjónað sinum
landshlutum og orðið í raun mót-
vægi við höfuðborgarsvæðið.
Menn hefðu betur hugsað í alvöru
um slíkar lausnir. Það verður með
hverjum deginum ljósara, að
byggðarlag verður að hafa vissa
stærð til að ná eftirsóknarverðri
hagkvæmni. Þetta er nú allur
galdurinn við höfuðborgarsvæðið.
Að sjálfsögðu er það sársaukafullt
að þurfa að gjalda þess með aukn-
um kostnaði að vilja búa áfram í
sinu strjálbýli og fallega héraði.
Eða geta ekki selt fasteignir sínar.
En það er í mörgum tilfellum enn
sárar að berja höfðinu við steininn
og fjárfesta i röngum stöðum og
uppgötva það um seinan og verða
þá að yfirgefa eignir sínar
og jafnvel skilja atkvæðisréttinn
eftir einnig. Vissulega verður
atvinnurekstur bæði skynsamleg-
ur áfram og eftirsóknarverður á
vissum stöðum utan stærstu
byggðakjarnanna. Aðalvandi ís-
lendinga er ekki byggðavandi heldur
einfaldlega efnahagsvandi, sem þji-
ir alla landsmenn. Meðan efna-
hagsástand er gott er einnig unnt
að leggja það á þjóðfélagið, að
staðið sé undir ýmiss konar
„óhagkvæmni" og dýrri þjónustu í
dreifðustu byggðum, en þegar tug-
ir þúsunda launþega eiga tæpast
fyrir brýnustu nauðsynjum, og
margir þeirra vakna fátækari en
áður með hverjum morgni, sem
þeir vakna, þá fer blessuð byggða-
gildran að fá á sig fremur annar-
legan blæ. Það þýðir ekkert að
vitna í Noreg í þessu sambandi.
Vitanlega er búið að gera fjár-
festingarmistök um land allt og í
öllum atvinnugreinum, en sú upp-
safnaða óskhyggja, sem einkennt
hefur ýmsar byggðaáætlanir, hef-
ur aldrei verið reiknuð út til enda.
Meðan frumframleiðsla verður
stöðugt minni hluti þjóðartekna
meðal tekjuhæstu þjóða, sem við
berum okkur saman við, erum við
að týnast i botnlausu rifrildi um
þátt hvers og eins i sjávarútvegi,
og svo krefst fólk þess, að meira
verði fjárfest í honum, þegar
vandinn er hinn gangstæði. Það
vantar einfaldlega nýja arðsama
fjárfestingarmöguleika á tslandi
fyrir alla landsmenn, sem lita á
sig sem íslendinga, sem þjást ekki
af átthagaríg.
Ég er þeirrar skoðunar, að aukið
sjálfstæði byggðarlaga og bættar
samgöngur séu upphafsskrefin i
heilbrigði byggðastefnu.
HvaÖ er landsbyggð?
Eiginlega er landsbyggðinni
ekkert sameiginlegt, nema það að
vera ekki höfuðborgarsvæði. Á
landsbyggðinni er bæði hagkvæm
atvinnustarfsemi og gifurlega
óhagkvæm, alveg eins og á höfuð-
borgarsvæði. Á landbyggðinni
svokölluðu eru góðir nýir fjárfest-
ingarmöguleikar og aðrir vondir,
sem menn eru ennþá að gæla við.
Hefði ekki verið nær á áttunda
áratugnum að stöðva framleiðslu-
aukandi fjárfestingar i hefð-
bundnum landbúnaði heldur en að
þurfa að gera það nú og á næstu
árum? Nú er stór hluti ungra
bænda bundinn i skuldaklafa, sem
þeir munu ekki komast úr nema
með fjárframlögum hins opinbera,