Morgunblaðið - 12.06.1985, Síða 43

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 12. JÚNÍ 1985
43
Sjötugur:
Bjarni Vilhjálmsson
fv. þjóðskjalavörður
Bjarni Vilhjálmsson er Aust-
firðingur að uppruna, fæddur 12.
júní 1915 í Hátúni á Nesi i Norð-
firði, sonur Vilhjálms Stefánsson-
ar útvegsbónda þar og seinni konu
hans, Kristínar Árnadóttur. Ég
verð að játa, að ég er ekki fróður
um ættir Bjarna, veit þó um
nokkra alkunna frændur hans, svo
sem þá Björn Bjarnason í Viðfirði
og Vilmund Jónsson.
Þegar lokið var gagnfræðanámi
heima fyrir, lá leið Bjarna eins og
svo margra Austfirðinga fyrst til
Akureyrar, en þar lauk hann stúd-
entsprófi með góðum vitnisburði
vorið 1936, hlaut þá verðlaun
„fyrir yfirburði i íslenzkukunn-
áttu“, svo sem komizt er að orði i
skólaskýrslunni. Það kom þvi eng-
um á óvart, að hann lagði stund á
islenzk fræði með málfræði sem
aðalgrein við komuna að Háskóla
íslands haustið 1936.
Kandidatsritgerð Bjarna við
lokapróf i islenzkum fræðum vorið
1942 fjallaði um nýyrði í Stjörnu-
fræði Ursins, en nákvæmlega öld
var þá liðin frá útgáfu hennar í
snilldarþýðingu Jónasar Hall-
grímssonar. Ritgerð Bjarna birtist
í Skírni tveimur árum síðar, 1944,
og vakti mikla athygli, því að
mönnum var nýjung í svo ræki-
legri könnun islenzkra nýyrða.
Bjarni vann nokkrum árum síð-
ar áþekkt verk, er hann ritaði
mikla grein um orðasmíð Sigurðar
skólameistara Guðmundssonar.
Sú grein birtist i ritinu Á góðu
dægri, er tileinkað var Sigurði
Nordal á 65 ára afmæli hans 1951.
Vegna áhuga sins og þekkingar
á nýyrðum var Bjarni skipaður i
nýyrðanefnd 1962, er siðar var
nefnd íslenzk málnefnd, og hefur
hann átt sæti i henni æ síðan,
ennfremur i örnefnanefnd frá
1968.1 þessum flokki viðfangsefna
Bjarna má nefna útgáfu hans og
óskars Halldórssonar á Islenzkum
málsháttum, 1966, en þeir komu út
endurprentaðir með bókarauka
1979.
Að loknu háskólaprófi biðu
Bjarna einkum kennslustörf við
ýmsa skóla, og hafði hann raunar
fengizt nokkuð við þau samhliða
námi. Þá kenndi hann og um ára-
bil íslenzku i útvarpinu og flutti
þar jafnframt öðru hverju þætti
um islenzkt mál. Hafði hann í
Helgafelli 1944 birt þætti um
tungutak dagblaðanna, en i þau
hafa þeir, sem fjallað hafa um is-
lenzkt mál i útvarpi, löngum sótt
dæmi, enda af ærnu að taka.
Bjarni ritaði enn nokkra þætti um
íslenzkt mál i tímaritið Syrpu
1947 og 1948.
Bjarni lagði skólamálum lið
með fleiru en kennslunni, var
t.a.m. formaður landsprófsnefnd-
ar miðskóla um langt árabil,
1948—1964, og sá um útgáfu
skýrslu um landspróf og verkefna
við það próf. Þá stóð hann ásamt
Árna Þórðarsyni og Gunnari Guð-
mundssyni að samningu Lesbókar
handa unglingum I—II (1952—
1953) og Lestrarbókar handa
gagnfræðaskólum I—IV (1964—
1965), og fylgdu hvorritveggju
skýringar. Útgáfustörf Bjarna
voru fjölþætt og hófust snemma.
Hann gaf t.a.m. út þegar 1944
vinsælt rit, úrval utanfarasagna,
Langt út í löndin, og um líkt leyti
vann hann ásamt Guðna Jónssyni
að útgáfu Fornaldarsagna Norð-
urlanda I—III, 1943—44. Hann
vann einn að útgáfu Riddarasagna
I—VI, 1949—54, auk þess sem
hann sá um útgáfu Karlamagn-
ússögu og kappa hans I—III, 1950,
með nokkurri aðstoð undirritaðs.
Mesta útgáfuverk Bjarna og
sam verkamanns hans, Árna Böðv-
arssonar, var þó hin nýja útgáfa
Þjóðsagna og ævintýra Jóns Árna-
sonar I sex bindum 1954—61, sem
reist var á rækilegri rannsókn
handrita þessa stórmerka safns.
Þá sá Bjarni um útgáfu Þjóðsagna
Ólafs Davíðssonar I—VI, 1978—
80, er Þorsteinn M. Jónsson hafði
búið til prentunar.
Bjarni var um langt árabil,
1958—82, ritari hugvísindadeildar
Vísindasjóðs og leysti þar mikið
starf af hendi.
Bjarni hefur átt sæti I stjórn
Hins íslenzka þjóðvinafélags allt
frá 1956, og er mér ljúft að minn-
ast ánægjulegs samstarfs við
hann á þeim vettvangi á árunum
1%7—1984. Unnum við saman
t.a.m. að útgáfu lslenzkra úrvals-
greina I—III, 1976—78, og ásamt
Jóhannesi Halldórssyni að útgáfu
I. bindis úrvals bréfa til Jóns Sig-
urðssonar 1980. En nánust kynni
tókust þó með okkur Bjarna I
Safnahúsinu við Hverfisgötu, þar
sem við störfuðum samtímis f
fulla tvo áratugi.
Bjarni Vilhjálmsson réðst
skjalavörður að Þjóðskjalasafni
lslands 1958, en var skipaður þjóð-
skjalavörður tíu árum síðar, 1968,
og gegndi því embætti til ársloka
1984.
Þjóðskjalasafn og Landsbóka-
safn hafa átt sambýli í Safnahús-
inu frá öndverðu, eða frá árinu
1909, húsið í rauninni reist handa
þeim, þótt Forngripasafnið (síðar
Þjóðminjasafn) og Náttúrugripa-
safnið fengju þar inni til bráða-
birgða. Eins og kunnugt er, er
húsrými Þjóðskjalasafns og
Landsbókasafns fyrir löngu þrotið
og söfnin orðið að gripa til
leiguhúsnæðis úti í bæ. Við til-
komu Þjóðarbókhlöðu er ætlunin,
að Þjóðskjalasafn fái allt Safna-
húsið til sinna nota, en það átti
ekki að verða um daga Bjarna í
Þjéðskjalasafni.
Það verk, sem ég hygg, að
Bjarna hafi þótt einna vænst um
að geta hrundið af stað i Þjóð-
skjalasafni, var útgáfa heimild-
arrita frá 17. öld, er unnt reyndist
vegna merkrar minningargjafar
Jórunnar Jónsdóttur um son
hennar, Ingvar Stefánsson skjala-
vörð. Þá hefur Bjarni átt mjög
gott samstarf við Hið islenzka
ættfræðifélag um útgáfu mann-
tala og tekið virkan þátt i starfi
félagsins. 1 greinargerð Bjarna
fyrir umræddum ritum og í ýmsu,
er hann hefur ritað um Þjóð-
skjalasafn og skjalavörzlu al-
mennt, sjáum við hina glöggu yfir-
sýn hans yfir allt þetta svið. Þær
ritgerðir og aðrar helztu ritsmiðar
hans um 40 ára skeið koma nú út á
sjötugsafmæli Bjarna i sérstöku
riti á vegum Hafsteins Guð-
mundssonar, og er það fagnaðar-
efni aö eiga þannig á einum stað
aðgang að þeim. Bjarni Vilhjálms-
son er snjall fræðimaður og hið
bezta ritfær og hefur skrifað um
hin margvíslegustu efni.
Það er von okkar vina hans og
samstarfsmanna, að hann megi
enn eiga margar góðar stundir við
fræðimennsku og ritstörf.
Að lokum árna ég Bjarna Vil-
hjálmssyni, hinni ágætu konu
hans, Kristínu Eiríksdóttur, og
fjölskyldu þeirra allra heilla, um
leið og ég þakka órofa tryggð og
vináttu á liðnum árum.
Finnbogi Guðmundsson
Bjarni er fæddur á Norðfirði 12.
júní 1915. Foreldrar hans voru
Vilhjálmur Stefánsson
(1877—1953), útvegsbóndi þar, og
seinni kona hans Kristín Árna-
dóttir (1887-1936).
Bjarni ólst upp við leik og störf
á fjölmennu og glaðværu mynd-
arheimili. Það sýndi sig brátt að
hann átti ekki í neinum erfiðleik-
um með að læra. Að loknu námi í
barna- og unglingaskólanum á
Norðfirði hélt hann til Akureyrar
vorið 1931 ásamt fleiri vöskum
sveinum og tók próf upp i annan
bekk Menntaskólans. Hann varð
stúdent vorið 1936.
Bjarni hefur frá fyrstu tíð haft
næmt auga og eyra fyrir blæbrigð-
um og meðferð íslenskrar tungu.
Engan þarf þvi að undra að hann
skyldi setjast í norrænu deildina
sem svo var kölluð. Þar stundaði
hann nám undir handleiðslu pró-
fessoranna Árna Pálssonar, dr.
Sigurðar Nordal og dr. Alexanders
Jóhannessonar. Áður hafði Sig-
urður Guðmundsson skóla-
meistari verið lærifaðir hans.
Betra gat það ekki verið. Bjarni
lauk kandidatsprófi í íslenskum
fræðum vorið 1942. Næstu árin
vann hann við ýmis útgáfustörf og
kennslu. Fastur kennari var hann
við Gagnfræðaskólann í Vonar-
stræti og Kennaraskóla Islands
1955—58, skjalavörður við Þjóð-
skjalasafnið til 1968 og þjóð-
skjalavörður til ársloka 1984.
Af framansögðu má ráða að
starfsdagur Bjarna hefur oft verið
langur og erilsamur en hann
kunni ráð við því. Skal nú sagt frá
gæfusporinu. Það var stigið 3. júlí
1943 er hann gekk að eiga Kristínu
Eiríksdóttur Benjamínssonar út-
vegsbónda á 'Hesteyri. Kristín er
mikil afbragðskona, skemmtileg,
hagsýn og gestrisin. Það hefur
komið í hennar hlut að skipu-
leggja heimilislífið, ef má orða
það svo, enda er heimili þeirra
hjóna ákaflega aðlaðandi, prýt.t
fögrum málverkum og bókum sem
hafa ferðafrelsi. Ekki má gleyma
spilaborðinu þar sem vinir spila
„briss" á síðkvöldum, segja sjö
grönd og vinna þau.
Börn þeirra hjóna eru: Kristín,
kennari, Garðabæ, gift Halldóri S.
Magnússyni, deildarstjóra er-
lendra viðskipta í Iðnaðarbankan-
um; Elisabet, fulltrúi í Vélsmiðj-
unni Héðni, gift Jóni H. Stefáns-
syni, dagskrárgerðarmanni við
sjónvarpið; Eiríkur, verkfræðing-
ur hjá Vegagerð ríkisins, kvæntur
Guðrúnu Hauksdóttur; Vilhjálm-
ur, bankaútibússtjóri í Vest-
mannaeyjum, kvæntur Auði Mar-
iu Aðalsteinsdóttur. Barnabörnin
eru 11.
Bjarni situr ekki auðum hönd-
um þótt látið hafi af embætti.
Hann vinnur stöðugt að ritstörf-
um er varða íslenskar bókmenntir
og ættfræði. Þau verk er hann
lætur frá sér fara bera vott um
skýrar gáfur, visindaleg vinnu-
brögð og eru með afbrigðum læsi-
leg. í dag verður Bjarna afhent
fyrsta eintak bókar er hlotið hefur
nafnið — Orð eins og forðum —
ritgerðir ýmislegs efnis eftir
Bjarna Vilhjálmsson. Nokkrir vin- ^
ir og samstarfsmenn Bjarna geng-
ust fyrir útgáfunni I samvinnu við
Hafstein Guðmundsson prent-
smiðjustjóra. Lengstan hluta
starfsævi sinnar hefur Bjarni
unnið við Þjóðskjalasafnið. Hon-
um er annt um þennan stað og þau
menningarverðmæti er þar eru
geymd.
Við vorum 19 stúdentar sem
lukum stúdentsprófi frá Mennta-
skólanum á Akureyri vorið 1936.
Við vorum sporlétt og spræk þeg-
ar við gengum út úr skólanum,
sunnanblærinn lék um okkur og
sólin skein á hvítu kollana. Síðan
hefur margt breyst. Níu bekkj-
arbræður eru látnir, friður sé með
þeim. Við hin, ásamt eftirlifandi
mökum, sendum Bjarna og Krist-
ínu heillaóskir og sólskinskveðjur
í tilefni dagsins. Við hlökkum til
að hitta ykkur.
Ragna Jónsdóttir
Sá, sem þessar línur ritar, á
margar ljúfar og skemmtilegar
minningar um Bjarna Vilhjálms-
son og konu hans, Kristínu Eiriks- ^
dóttur, enda kynnin meira en 40
ára gömul. Mun ég ávallt telja það
mjög góöa ráðstöfun örlagavald-
anna að hafa leyft mér að kynnast
þeim hjónum. Móðir mín hefir
sérstaklega miklar mætur á Krist-
ínu og Bjarna og börnum þeirra.
Bjarni Vilhjálmsson á mörg
göfug áhugamál, m.a. ættfræði.
Hann hefir unnið mörg þrekvirkin
fyrir og í þágu ættfræðinnar, af
einstakri samvizkusemi, athygli
og vandvirkni. Bjarni Vilhjálms-
son er einn farsælasti liðsmaður
íslenzkrar ættfræði.
Tvímælalaust eiga íslenzkir
ættfræðingar Bjarna skuld að
gjalda, hann hefir reynzt dugmik-
ill og farsæll ættfræðifélags fé-
lagi. Tilfinningamaður er hann
allmikill, en hann lætur þó ekki
kenndir sínar hlaupa með sig í
gönur og rasar hvergi um ráð
fram. Mér finnst þetta táknrænt
fyrir allt hans líf. Þessi hægláti og
fasprúði maður býr yfir mjög
sterkum vilja og mikilli einbeitni.
Bjarni og Kristín eru hin
skemmtilegustu heim að sækja, á
fallegt heimili þeirra. Þau hjón
eru trölltrygg og vinaföst og þvi er
bjart um þau í minningu vina
þeirra.
Ég vil óska þeim hjónum á þess-
um timamótum í lífi þeirra, að
ferðalag þeirra sem eftir er, hvort
það verður langt eða stutt, megi
verða þeim og fjölskyldu farsælt
og skemmtilegt. Eg vil þakka þeim
fylgdina, en síðast en ekki sízt
drengilega og einlæga vináttu við
þá sem mér eru kærastir.
Helgi Vigfússon
Ný skáktölva á íslenska markaðnum: Chess 2001:
Teflir vel á litlum
umhugsunartíma
— segir Þorsteinn Þorsteinsson, forseti Skáksambands
íslands, sem „marði“ jafntefli við tölvuna í hraðskák
NÝ skáktölva, Chess 2001, er kom-
in i markaðinn hérlendis, en for-
veri hennar vann sér það til frægð-
ar árið 1983 að sigra í Evrópumóti
skáktölva — þessi er hins vegar
endurbætt útgáfa Evrópumeistar-
ans og mun fullkomnari, að sögn
Guðjóns Sigurðssonar, forstöðu-
manns Rafbúðar Sambandsins í
Armúla 3, sem hefur umsjón með
dreifingu tölvunnar hér á landi.
Tölvan er framleidd í Hong Kong
og kostar um 18 þúsund krónur út
úr búð.
Guðjón sagði að helstu kostir
tölvunnar væru góð forritun,
hröð svörun og hversu einföld í
notkun hún væri. „Það er ekki
amalegt að geta keppt við helstu
stórmenni skákíþróttarinnar
þegar manni dettur í hug, heima
í eigin stofu, en ferritun skák-
tölvu af þessari gerð byggist ein-
mitt á raunverulegum skákum
stórmeistara," sagði Guðjón, og
bætti því við að Chess 2001 væri
einnig hentug sem æfinga- og
kennslutæki I skáklistinni, þvi
hún væri stillanleg á 12 mismun-
andi stig.
Fyrstu 9 stigin eru mismun-
andi að styrkleika og tekur það
tölvuna að jafnaði frá einni sek-
úndu að leika á fyrsta stigi upp í
þrjár og hálfa mínútu á niunda
stigi. Á tiunda stigi teflir tölvan
á sama hraða og andstæöingur-
inn, hún velur umhugsunartima
hans og teflir í takt við hann.
Þetta stig er heppilegt fyrir
hraðskák. Ellefta stigið sýnir
hins vegar hámarksgetu tölv-
unnar, en á þvi stigi „hugsar“
hún þar til henni er skipað að
leika. Tólfta stigið er svo notað
til að leysa skákþrautir.
Rafbúð Sambandsins færði
nýlega Skáksambandi Islands
eina Chess 2001 tölvu að gjöf,
„með þeirri ósk að hún mætti
koma að notum við þjálfun yngri
skákmanna", eins og Guðjón
sagði. Þorsteinn Þorsteinsson,
forseti Skáksambandsins, veitti
gjöfinni viðtöku og notaöi tæki-
færið til að taka eina „brönd-
ótta“ við tölvuna á stigi 10.
Þorsteinn hafði hvítt í þeirri við-
ureign og hóf taflið með þvi að
leika kóngspeöinu fram um tvo
reiti. Lengi vel var jafnræði með
keppendum, en þegar líða tók á
miðtaflið vann tölvan peð og átti
Þorsteinn undir högg að sækja
eftir það. Honum tókst þó að
halda jöfnu, náði að þvinga fram
uppskipti, sem leiddu til enda-
tafls með mislitum biskupum,
sem endar iöulega með jafntefli.
„Yfirleitt eru skáktölvur nokk-
uð lengi að tefla á hæstu styrk-
leikastigunum, sem er ókostur,
en þessi virðist geta teflt vel á
litlum umhugsunartíma. En það
sem heillar mig mest er tíunda
stigið, þar sem hún teflir á sama
hraða og mótherjinn, því það
gerir kleift að tefla við hana
hraðskák," sagði Þorsteinn
Þorsteinsson.
Morjíunblaöiö/FriAþjófur
Þor.stcinn l>orsteinsson, forseti Skáksambands fslands, teflir hraðskák
við nýju skáktölvuna, Chess 2001. Guðjón Sigurðsson, forstöðumaður
Ralbúðar Sambandsins, og fleiri starfsmenn fýlgjast spenntir með.