Morgunblaðið - 12.07.1985, Side 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 12. JÚLÍ 1985
Eftirmál Landsfundar
— Nokkrar athugasemdir við grein dr. Jónasar Bjarnasonar
— eftir Tómas I.
Œrich
Dr. Jónas Bjarnason, efnaverk-
fræðingur, skrifaði grein í Morg-
unblaðið 1. maí sl. og fjallaði þar
um margþætt málefni, sem tengj-
ast efnahagsmálum Islendinga.
Nokkuð er um liðið síðan greinin
birtist og annir hafa því miður
seinkað þessari athugasemd. En
það kemur naumast að sök, þar
sem grein dr. Jónasar fjallar um
málefni, sem reynst hafa sígild,
eða alla vega svo þrálát, að þau
flokkast ekki undir dægurmál.
Þótt greinin hafi yfirbragð al-
mennrar umfjöllunar, er þó ljóst
að tilefni hennar er að nokkru
leyti ræða, sem undirritaður flutti
á Landsfundi Sjálfstæðisflokks-
ins. Fyrir utan beinar tilvitnanir í
erindi mitt og umfjöllun um mál,
sem þar var hreyft, ávarpar dr.
Jónas mig í annarri persónu. Það
er því augljóst að viðmælandi
greinarhöfundar er að einhverju
leyti undirritaður, en að öðru leyti
þjóðin.
Sá meinbugur er á greininni, að
nokkuð orkar tvímælis hver á
hvað. Þó fer ekki milli mála, að dr.
Jónas ber á mig lof, og fyrir það er
ég honum þakklátur, þótt fram-
setning þess sé með þeim hætti, að
hún hæfi betur aðdáendabréfi en
opinberri umfjöllun. Eins er ljóst,
að ég er sakaður um vanþekkingu
á sjávarútvegi eða háð í garð hans,
átthagaríg, þekkingarskort á
starfsskilyrðum frumframleiðslu-
greina og lítilsvirðingu á mark-
aðslögmálum. Um slíkar skoðanir
verður fjallað lítillega hér á eftir,
að svo miklu leyti sem þær eru
rökstuddar í grein dr. Jónasar.
Um stfl og tón
Að því er varðar upphrópanir
efnaverkfræðingsins, hvort sem
þær eru mér til lofs eða lasts, þá
verður ekki hjá því komist að gera
athugasemd við landsföðurlegan
stíl hans og fræðimannlegar stell-
ingar. Meðal þeirra liðlega 200.000
hagfræðinga, sem á Islandi búa,
gætir að líkindum ýmissa grasa.
Sumir eru stórir og líta stórt á sig.
Aðrir eru litlir og líta stórt á sig.
Þeir eru jafnvel til, sem eru stórir
og taka sig þó mátulega alvarlega.
Um vopnabúnaðinn er það að
segja, að þar er því tjaldað, sem til
er, frá frumstæðum klúbbum og
allt til Stóru-Bertu, eftir því sem
efni standa til. Ég hygg að ég verði
ekki sakaður um oflátungshátt,
þótt ég fullyrði, að einhvers staðar
mitt á milli Baldurs Hermanns-
sonar og Jóhannesar Nordal pauf-
ist hagfræðingarnir, dr. Jónas
Bjarnason og undirritaður og hafi
ekki mikið meira til brunns að
bera en eitthvað af almennri
skynsemi til að átta sig á því þjóð-
félagi, sem þeir lifa í. Háskóla-
legur rembustíll og einkunnagjöf í
upphrópunum eru ekki við hæfi í
orðsendingum milli jafningja.
„Rauntekjur“
f erindi mínu á Landsfundi
Sjálfstæðisflokksins notaði ég
orðið „rauntekjur" og fullyrti að
landsbyggðin leggði til bróður-
partinn af „rauntekjum“ þjóðar-
innar. Dr. Jónasi Bjarnasyni
finnst kenningin um rauntekjurn-
ar í meira lagi vafasöm. „Það hef-
ur ekki verið sýnt fram á það, að
rauntekjur eða þjóðarframleiðsla á
mann sé minni á höfuðborgar-
svæðinu en á landsbyggðinni að
meðaltali. Þessi umræða ber keim
átthagarígs, hins görótta undir-
tóns, sem eitrað hefur svo margt,
svo reynt sé að vitna lauslega í
Baldur Hermannsson," segir dr.
Jónas í grein sinni.
Reyndar verð ég að viðurkenna,
að ég notaði hugtakið „rauntekj-
ur“ af hagkvæmniástæðum og án
þess að hafa til þess heimild hag-
fræðinnar né tíma til að skil-
greina hugtakið. Með því er átt
við, að sum atvinnustarfsemi sé
þjóðarbúinu mikilvægari en önn-
ur, færi því raunverulega tekjur, á
meðan margvíslegri annarri starf-
semi er haldið uppi án þess að
auðvelt sé að meta raunvirði
hennar fyrir þjóðina. Dr. Jónas
álítur að með „rauntekjum" hafi
ég átt við þjóðarframleiðslu á
mann, en svo er ekki. Hefði ég átt
við þjóðarframleiðslu á mann,
hefði ég notað það hugtak.
Óþvegin þjóðar-
framleiðsla
Þjóðarframleiðsla er merkilegt
hugtak, og verður þó sýnu merki-
legra, þegar lýsingarorðinu „verg-
ur“ er bætt fyrir framan það.
Samkvæmt orðabók Blöndals þýð-
ir orðið vergur „smudsig, skiden“.
Verg þjóðarframleiðsla er því
skitin þjóðarframleiðsla, eða rétt-
ara sagt menguð. Það er hárrétt
hjá dr. Jónasi, að það hefur ekki
verið sýnt fram á það, að menguð
þjóðarframleiðsla sé minni á höf-
uðborgarsvæðinu en á lands-
byggðinni að meðaltal. Hún er
raunar mun meiri. Eins og dr.
Jónas Bjarnason sýnir fram á
leggur sjávarútvegur aðeins til
15% af menguðum þjóðartekjum
en um 80% af útflutningstekjum.
Þjóðarframleiðsla og þjóðar-
tekjur eru hugtök, sem miða að
því að hægt sé að meta eyðslu og
umsvif þjóðfélagsins, en segja lítið
um það hvers virði umsvifin eru.
Má þó öllum vera ljóst að þau eru
mismikils virði. Og þótt erfitt sé
að meta verðmæti umsvifanna, er
ekki með góðu móti hægt að láta
svo sem þau séu öll jafngild, nema
menn séu almennt þeirrar skoðun-
ar, að það sé vænlegt til árangurs
að stinga höfðinu í sandinn. Hægt
er til dæmis að líta á framlög til
hermála sem þjóðarframleiðslu,
og hefur Jón Sigurðsson, forstjóri
Þjóðhagsstofnunar, upplýst að í
þjóðhagsreikningakerfi Samein-
uðu þjóðanna sé það gert. Flutn-
ingur guðs orðs telst til þjóðar-
framleiðslu svo fremi sem greitt
er fyrir hann, en greinaskrif okkar
dr. Jónasar teljast ekki til þjóðar-
framleiðslu á meðan Morgunblað-
ið vill ekki launa okkur ómakið, og
verður að telja að hvor tveggja
ráðstöfunin sé skynsamleg. Hins
vegar flokkast ýmiss konar þjón-
usta undir þjóðarframleiðslu án
þess að hægt sé að segja að hún
standi undir þjónustunafnbótinni,
hvað þá framleiðslunafninu. Þjón-
ustu er einnig nánast þröngvað
upp á fyrirtæki og einstaklinga án
þess að þau fari fram á það né eigi
auðvelt með að átta sig á því hvers
virði þjónustan er.
Verg þjóðarframleiðsla er vís-
bending um hvað er til ráðstöfun-
ar, en leggur ekki mat á ráðstöf-
unina. Þjóðarframleiðslan gefur
hins vegar nokkuð verðmætar
upplýsingar um umsvif þjóðarinn-
ar frá ári til árs.
Magn og gæöi
Það hefur ekki farið fram hjá
neinum, eftir að forystumenn
Vinnuveitendasambandsins bentu
á það, að mikill vöxtur hefur
hlaupið í ríkisumsvif og banka-
stofnanir á síðastliðnum tíu árum.
Þar með er ekki sagt, að þjónusta
ríkis og bankastofnana hafi batn-
að að sama skapi og vöxturinn
segir til um. Einna mestum mann-
afla hafa bankar smalað til sín,
fyrir utan mikla fjárfestingu í
húsum og tæknibúnaði. Á Islandi
er lánsfjármarkaðurinn lokaður
og að talsverðu leyti ríkisrekinn.
Þeir, sem þurfa á lánsfé að halda,
geta því orðið að sæta afarkjörum.
Banki getur lánað atvinnurekanda
60% af fjárþörf á viðunandi kjör-
um til lengri tíma, en 40% á
mánaðarvíxlum með síendurtekn-
um lántökukostnaði og óhjá-
kvæmilegum refsivöxtum. Á þenn-
an hátt geta lánastofnanir, fræði-
lega, haldið atvinnurekstri í
járngreipum og í raun rekið fyrir-
tækin fyrir sig. Hvað greiða má
fyrir slíka þjónustu, er svo annað
mál.
Nú hvarflar það naumast að
mér að halda því fram að viðskipti
sem þessi tíðkist hér á landi. En ef
einhverjir atvinnurekendur eða
einstaklingar hafa fengið slíka
martröð í svefni, væri fróðlegt að
frétta af þeim, því draumar eiga
sér stundum stoð í veruleikanum.
Það er rétt að geta þess að nú
eygjum við aukið frelsi í framboði
á peningum, en án þess jaðrar allt
tal um vaxtafrelsi við blekkingu,
svo hugsanlegt er að innan fárra
ára muni þjónusta lánastofnana
batna og verða ódýrari, og þá gæti
hlutfall þeirra í þjóðarframleiðslu
minnkað.
Sjálfsþurftarbúskapur
og gjaldeyrisöflun
Það fer ekki milli mála, að ég
met útflutningstekjur þjóðarinnar
sem nothæfari mælikvarða á
framlag til þjóðarbúsins en þjóð-
arframleiðslu á mann. Dr. Jónas
Bjarnason telur hins vegar að
gjaldeyrisöflun sé „ekkert sér-
stakt eða sjálfstætt markmið". Má
vel vera að fræðilega séð megi það
til sanns vegar færa. tslendingar
reka ekki lengur sjálfsþurftar-
búskap og hafa raunar aldrei
komist alveg hjá því að eiga við-
skipti við aðrar þjóðir. Flest bend-
ir til þess að þeir muni ekki á
næstunni reka slíkan búskap, og
er raunar mjög hæpið að sjálfs-
þurftarbúskapur sé heppilegt
markmið fyrir Islendinga. Þeir
eru því og verða háðir innflutn-
ingi. Á meðan svo er, er gjaldeyr-
isöflun „sérstakt og sjálfstætt
markmið“. Þar við bætist nánast
óslitin fimmtán ára viðskiptahalli
þjóðarinnar og gífurlegar erlend-
ar skuldir. I þjóðfélagi, þar sem
erlendar skuldir nema yfir 200.000
á hvert mannsbarn, liggur við að
það flokkist undir hótfyndni að
halda því fram að gjaldeyrisöflun
sé ekki sérstakt takmark. Það
liggur í hlutarins eðli að miðað við
núverandi aðstæður og þróun und-
angenginna ára er það mjög brýnt
að íslendingar nái hagstæðum
viðskiptajöfnuði.
Blóötaka gegn
blóöleysi
Því er haldið fram i erindi mínu,
að ákveðin þjóðfélagsöfl, sem ég
nefndi þjóðfrelsishreyfingu, teldu
frumframleiðslugreinar of þungar
á fóðrunum, þ.e.a.s. að þær tækju
of mikið í kostnað en skiluðu ekki
nægilega miklum tekjum. Þessu
mótmælir dr. Jónas og segir að
kjarni málsins sé allur annar. Að
vísu fellst hann á það nokkru
seinna að landsbyggðinni með
8Ína frumframleiðslu hafi verið
tekið blóð, og kemst að þeirri
niðurstöðu að hlutur framleiðslu-
atvinnuvega sé „of stór ef mælt sé
í mannafla og fjárfestingu vænt-
anlega einnig.“ Hér er átt við það
að framleiðni íslenskra fram-
leiðslugreina (nema sjávarútvegs)
er tiltölulega lág og mun lægri en
Tómas I. Olrich
„Þegar rætt er um
þaö aödráttarafl, sem
Reykjavík hefur á menn
og fjármuni, er ekki
vænlegt til skilnings aÖ
loka augunum fyrir
meigneinkennum ís-
lensks efnahagslífs,
miöstýringu og þrálátri
háskráningu íslensku
krónunnar.“
í nágrannalöndunum. Fram-
leiðslugreinar í algengustu sam-
anburðarlöndum okkar kosta
minni mannafla og framleiða
meira en hér á landi, þar sem
framleiðslugreinar eru vissulega
þyngri á fóðrum en nauðsynlegt
er. Það er að sjálfsögðu ekki mikið
við það að athuga, að dr. Jónas
hafni skoðunum mínum á einum
stað í grein sinni, en rökstyðji þær
á öðrum. Það hefur löngum verið
talið kristilegt athæfi að vinstri
höndin vissi ekki hvað sú hægri
gæfi.
Ég er sjálfur þeirrar skoðunar
að íslenskar framleiðslugreinar
gætu verið léttari á fóðrum. En
það sem skilur á milli mín og
„þjóðfrelsishreyfingarinnar” er að
ég treysti mér ekki til að mæla því
bót að taka atvinnurekstrinum
blóð og undrast það svo að hann
skuli ekki vera afkastameiri. Ég
hef talið það vera forsendu þess að
til framleiðslugreina megi gera
þær framleiðni- og arðsemiskröf-
ur, sem aðrar þjóðir gera, að þess-
ar greinar fái að eignast meiri
hlutdeild í þeim verðmætum, sem
þær skapa, og að í viðskiptum við
þær verði virt lögmál framboðs og
eftirspurnar í verðlagningu á
gjaldeyri.
Opinberar arö-
semisforsendur
Dr. Jónas segir í grein sinni:
„Hvað meina menn, þegar þeir
segja að framleiðslugreinarnar
séu sveltar? Þetta er bara þekk-
ingarskortur! Það ríkir fjár-
magnsskortur á Islandi, og það
gildir jafnt fyrir alla Islendinga,
hvort sem þeir starfa í
frumatvinnuvegum eða ekki,
hvort sem þeir búa á landsbyggð-
inni eða á höfuðborgarsvæði.“
Nokkru seinna samþykkir hann að
sjávarútvegi „sé haldið á horrim-
inni með gengisskráningu, sem
einnig hindrar þróun í öðrum
greinum." Sé sjávarútvegi haldið á
horriminni með gengisskráningu,
hindrar það að sjálfsögðu þróun í
öðrum útflutningsgreinum, en það
mylur undir innflutningsverslun
og malar gull fyrir ríkissjóð.
Þessu virðist dr. Jónas kjósa að
gleyma. Það eru ekki allir
atvinnuvegir í fjármagnssvelti.
Viðskiptajöfnuður þjóðarinnar
segir sína sögu um þau kjör, sem
innflutnings- og útflutningsversl-
un hefur búið við. Frá 1970 hefur
hann verið óhagstæður utan einu
sinni, árið 1978. Með gengisskrán-
ingunni hefur innflutningsversl-
uninni verið hyglað ótæplega og
hún hefur fjárfest bæði í fasteign-
um og markaðsþjónustu. Slík fjár-
festing er að vissu leyti erlend
atvinnustefna. Fram hjá þeirri
meginstaðreynd íslenskra efna-
hagsmála að með gengisskráningu
á Islandi hefur verið grafið undan
sumum, en öðrum hyglað, kýs dr.
Jónas að horfa. Hann virðist ekki
trúa því að með meðferð gengis-
mála sé hægt að breyta arðsemis-
forsendum og stýra byggð og at-
vinnu inn á aðrar brautir en frjáls
aðlögun myndi leiða til, svo notað
sé orðalag efnaverkfræðingsins
sjálfs. Samt er það einmitt þetta
sem gert hefur verið. Dr. Jónas
nefnir Vilhjálm Egilsson, hag-
fræðing, í grein sinni, en sá síðar-
nefndi hefur öðrum mönnum
fremur bent á að hagur lands-
byggðar og útflutningsstarfsemi
annars vegar og innflutnings og
höfuðborgar hins vegar fari sam-
an.
I meðferð gjaldeyrismála hefur
lögmálið um framboð og eftir-
spurn ekki verið látið ráða verð-
lagningu. Margir hafa haldið því
fram, þar á meðal undirritaður, að
í gjaldeyrismálum hafi verið rekin
„óbyggðastefna”, sem hin svokall-
aða byggðastefna hafi ekki á
nokkurn hátt réttlætt, þótt það
væri í raun hlutverk hennar. Ég
hygg að það þurfi að horfa sam-
viskusamlega fram hjá ærið
mörgum staðreyndumti fjármál-
um þjóðarinnar til að komast að
þeirri niðurstöðu, eins og dr. Jónas
gerir, „að við séum öll á sama
báti,“ og að „landsbyggðin (sé)
eins háð höfuðborginni og öfugt.“
Landsbyggðin er fyrst og fremst
háð höfuðborginni fjárhagslega.
En hún þiggur ekki annað frá
henni en það sem þegar hefur ver-
ið frá landsbyggðinni tekið.
Hér er að sjálfsögðu hvorki um
að ræða meting eða göróttan
átthagaríg, heldur fullyrðingu um
óheiðarleika í viðskiptum, sem
hefur þrifist í skjóli vafasamrar
lagasetningar. Hvort sú fullyrðing
á við rök að styðjast eða ekki,
verður ekki sannað með burtreið-
um okkar dr. Jónasar Bjarnasonar
á síðum Morgunblaðsins, heldur
með því að innleiða f viðskiptum
milli útflutningsgreina og ríkis-
valds virðingu fyrir markaðslög-
málum, sem ég hygg að dr. Jónas
vilji helst kenna sig við allra
lögmála.
Það er raunar ekki gott að átta
sig á hver er afstaða markaðs-
hyggjumannsins dr. Jónasar, til
gjaldeyrislöggjafarinnar og lang-
varandi háskráningar íslensku
krónunnar. Þegar hann ræðir þá
skoðun að undirstöðuatvinnuveg-
irnir fái ekki að ráðstafa eigin
aflafé, bendir hann á, að hlutur
þessara greina sé of stór, bæði í
mannafla og í fjárfestingu. Jafn-
framt virðist koma fram sú skoð-
un, að ef þessir atvinnuvegir fái
meiri hlutdeild I verðmætunum,
muni það leiða til fjárfestingar-
kapphlaups, sem sé þjóðfélaginu
til óþurftar. Ef hér er rétt farið
með skoðanir dr. Jónasar, er hér
um að ræða grundvallaratriði,
sem hlýtur að valda þeim mönnum
vonbrigðum, sem trúa því að fjár-
sterk fyrirtæki séu líklegri aðilar
til að byggja upp arðsama at-
vinnustarfsemi og þjóðholla en
opinberir aðilar.
Auðlindaskatturinn
Dr. Jónas Bjarnason kemur
fram með athyglisverða skilgrein-
ingu á stefnu íslenskra stjórn-
valda í gjaldeyrismálum. Sjávar-