Morgunblaðið - 06.11.1985, Blaðsíða 18
18
MORGUNBLAÐID, MIÐVIKUDAGUR 6. NÓVEMBER1985
Endurfæðing Evrópu
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
SAGA MANNKYNS.
6. bindi.
EVRÓPA VIÐ TÍMAMÓT
1300-1500
eftir Káre Lunden.
Snæbjörn Jóhannsson íslenskaði.
Ritstjórar:
Knut Helle, Jarle Simensen,
Sven Tágil, Káre Tönnesson.
Almenna bókafélagið 1985.
Fjórtánda og fimmtánda öld
hafa verið nefndar síðmiðaldir. Á
þetta tímabil setur Svarti dauði
mark sitt, pestin mikla. Talið er
að fólki hafi fækkað um helming
á Italíu af völdum pestarinnar.
„Vera má að því hafi fækkað enn
meir“, skrifar Káre Lunden í bók
sinni Evrópa við tímamót sem er
sjötta bindi í Sögu mannkyns, rit-
röð Almenna bókafélagsins.
Káre Lunden segir líka um
Svarta dauða og afleiðingar hans:
„Svarti dauði og fólksfækkunin
sem honum fylgdi kom eins og lost,
en afleiðingarnar mótuðust af
þeirri þjóðfélagsgerð sem hafði
myndast snemma á 14. öld. Megin-
einkenni þessa samfélags var mikil
stéttaskipting milli bænda og
arðrænandi yfirstéttar. Annað
sem miklu skipti var, að þegar á
13. öld var ríkis- eða furstavaldið
orðið allsterkt."
En Svarti dauði er ekki bara
ógæfa að dómi Káre Lunden.
Fólksfækkunin á þátt í bættum
kjörum fátæklinga og valdaaf-
staða milli bænda og gósseigenda
raskast bændum í hag. Á Englandi
myndast stétt efnaðra bænda sem
stunda markaðsbúskap: „Þeir voru
vísir að þróun verslunarkapítal-
isma — í átt til iðnbyltingarinn-
ar“, skrifar Lunden.
Menningin verður veraldlegri,
bilið breikkar milli raunhyggju og
trúarviðhorfa, náttúruvísindin
verða sjálfstæðari. Endurreisnin
fæðir af sér húmanista og lista-
menn sem láta ekki nægja að bera
trúnni vitni, heldur líta á lífið sem
mikilsvert efni til túlkunar. Sam-
félag síðmiðalda bendir fram á við
til okkar tíma.
I kaflanum Frá miðöldum til
endurreisnar í list og skáldskap
er komist að þeirri niðurstöðu að
evrópsk list var sífellt að breyta
um form með býsönsk stóð i stað.
Á síðmiðöldum hafði Ítalía tví-
mælalaust forystu hvað þetta
varðaði, einkum Flórens. Bygg-
ingalist og myndlist stóðu þar ekki
einungis með miklum blóma:
Filippo Brunelleschi, Giotto di
Bondone. Skáldskapur náði hátt
með skáldum eins og Dante Alig-
hieri, Francesco Petrarca og Gio-
vanni Boccaccio. En skáld voru á
fleiri stöðum: Geoffrey Chaucer á
Englandi og Francois Villon á
Frakklandi.
í Flórens var Lorenzo de Medici
meðal þeirra ráðamanna sem
lögðu metnað sinn í bókmennta-
starfsemi og kappkostuðu að laða
að sér listamenn og húmanista.
Stuðningur furstanna við skáld-
skap og listir átti sinn þátt í endur-
fæðingunni sem endurreisnin var í
raun og veru.
Öllu þessu gerir Káre Lunden
góð skil og verður það ekki endur-
sagt hér eða farið í nafnarunuleik.
En samfélagsmálin eru þó það sem
hann fjallar ítarlegast um. Hann
skrifar til dæmis langt mál um
gósseigendur og þeirra kerfi, við-
skiptahætti tímabilsins og hinar
ýmsu stéttir. Þá eru styrjaldir
mjög á dagskrá, meðal þeirra
Hundrað ára stríðið, Rósastríðið
og fall Konstantinópels. Jóhanna
frá Örk ríður í hlað. Trúvillingar
og uppreisnarmenn eru í sérstök-
um kafla og einnig heimspekingar
Frá Flórens
og náttúruvísindamenn. Munkar
og nunnur fá sína umfjöllun. Það
er fátt sem höfundurinn lætur sig
ekki varða. Hinar fjölmörgu
myndir bókarinnar segja svo sína
sögu.
Evrópa við tímamót er vitanlega
aðeins hluti Sögu mannkyns, en
mjög litrík sem slík. Þótt bókin
geti varla talist tæmandi um það
tímabil sem hún nær yfir er hún
upplýsandi og gefur margar sögu-
legar vísbendingar.
Þýðing Snæbjörns Jóhannsson-
ar hefur ekki verið borin saman
við frumtexta af undirrituðum, en
hún virðist lipurlega gerð.
V íkingslækjarætt
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Pétur Zophoníasson: Víkingslækjar-
ætt I—II. Skuggsjá 1983 og 1985.
276 bls., 455 bls.
Nú í haust kom út II. bindi nýrr-
ar útgáfu á hinu mikla niðjatali
Péturs Zophoníassonar. Gera út-
gefendur (í formála I. bindis) ráð
fyrir því að bindin verði alls fimm
eða jafnvel sex, ef nafnaskrá þarf
að vera í sérstöku bindi.
Niðjatal þetta er rakið frá hjón-
unum Guðríði Eyjólfsdóttur og
Bjarna hreppstjóra Halldórssyni
sem bjuggu síðast á Vikingslæk á
Rangárvöllum. Bjarni fæddist árið
1679 og Guðríður árið 1688. Þau
hjón munu hafa átt 17 börn. Nöfn
kunna menn nú á 14 þeirra og frá
11 þeirra eru ættir raktar. Þar sem
niðjatalið spannar á þriðju öld og
sum barna Guðríðar og Bjarna
hafa orðið næsta kynsæl, er hér
um mikinn mannfjölda að ræða,
ef öllu er til skila haldið.
Pétur Zophoníasson hóf að safna
þessu niðjatali fyrir tilmæli Jóns
ólafssonar alþingismanns og
bankastjóra, en hann var af þess-
ari ætt. í formálsorðum fyrri út-
gáfu segir Pétur svo: „Það má heita
að ég hafi varið öllum tómstundum
við samning rits þessa frá nýári
1931 og fram á árið 1936.“ Þarf
engan að undra það. Fremur mætti
undrast hversu drjúgar Pétri hafa
orðið tómstundirnar, ef ekki væri
vitað hvílík hamhleypa hann var
til verka.
Pétur segist ekki hafa lagt
áherslu á að rekja niðjatalið
lengra en til 1930. Börn eftir þann
tíma (í sumum tilvikum til 1942)
eru þó oft talin.
Árið 1939 hófst útgáfa á þessu
verki og komu út fjögur hefti á
árunum 1939-1943 (1933, 1941,
1942,1943). Þegar Pétur lést þann
21. febrúar 1946 varð lát á út-
gáfunni. Þó kom fimmta heftið út
árið 1972 og var þá numið staðar,
þó að talsverður hluti safnsins
væri óprentaður.
Mér virðist að efni fyrri útgáfu
verði í þremur fyrstu bindum nýju
útgáfunnar, en tvö síðustu bindin
muni innihalda efni sem eftir var
að prenta. Var hluti þess ekki
fullfrágenginn þegar Pétur féll
frá. Efni gömlu útgáfunnar birtist
hér ljósprentað. Engu að síður eru
þó margar leiðréttingar færðar
inn, einkum í II. bindi og í lok I.
bindis eru leiðréttingar á villum í
I. bindi. Myndir eru nú allar aftast
í hverju bindi og hefur þeim fjölg-
Pétur Zophoníasson
að til mikilla muna frá fyrri út-
gáfunni. Auk þess eru ekki aðrar
myndir en af því fólki sem getið
er um í hverju bindi, en því var
öðru vísi farið í fyrri útgáfunni.
Umsjónarmenn útgáfunnar eru
þeir Finnbogi Guðmundsson
landsbókavörður og Sigurður Sig-
urðarson á Keldum.
Þessi tvö bindi, sem nú eru út
komin, eru samkvæmt áður sögðu
endurútgáfa af rúmlega fertugu
verki (öðru vísi mun verða um það
sem eftir er, en það er ekki til
umfjöllunar hér). Breytingarnar
eru fólgnar í talsvert mörgum leið-
réttingum, fleiri myndum og mun
skemmtilegra útliti. Umfjöllun um
þetta verk yrði því mestmegnis
mat á starfi Péturs Zophoníasson-
ar, og heldur hjákátlegt þykir mér
að fara að kveða upp dóm um rit-
verk manns, sem legið hefur í gröf
sinni í fjóra áratugi. Þetta „tóm-
stundaverk" Péturs ber fagurt
vitni einstökum áhuga, fágætri
elju og ákaflega yfirgripsmikilli
þekkingu. Vilji menn finna að, ber
fastlega að hafa í huga að á fjórða
tug þessarar aldar voru aðstæður
til að vinna þess háttar verk all-
miklu lakari en nú er: Ritaðar
heimildir mun færri og óaðgengi-
legri og ólíkt snúningameira að
afla munnlegra heimilda. — Einn
er sá kostur þessa verks sem mér
finnst mikið til um og hann er að
sjaldnast er látið nægja að til-
greina nafn og föðurnafn þeirra
sem gifst hafa inn í ættina. Karl-
leggur þeirra er rakinn, oft í marga
ættliði. Maður þarf því aldrei að
velkjast í vafa um hver maðurinn
er. Þetta mættu margir hafa í
huga sem nú setja saman niðjatöl.
Þá gerir það ritið mun læsilegra
að oft er sagt talsvert frá mönnum.
Pétur hafði þann hátt á að nota
bókstafi til að greina skyldleika
niðjanna. Þannig eru börn Guðríð-
ar og Bjarna merkt stöfunum a-1.
Börn elsta barns þeirra verða aa,
ab, ac o.s.frv., barnabörnin aaa,
aab, og aba, abb, aca o.s.frv. Næsti
ættliður aaaa, aaab...
Víst er þetta skýrt kerfi og ein-
falt. Sjálfur kann ég þó betur við
að merkja ættliði bæði með tölu-
stöfum og bókstöfum. Börn Guð-
ríðar og Bjarna yrðu þá 1, barna-
börn 2 o.s.frv. Systkinaröð innan
sama ættliðar la, lb, 2a, 2b o.s.frv.
Þetta kerfi finnst mér skýrara og
handhægara, enda virðist mér það
mest notað nú um stundir.
Ekki er því að neita að talsverða
kunnugleika þarf til þess að tengja
niðjatalið núlifandi fólki, þar sem
flestir þeir sem einhver umtals-
verð deili eru sögð á fæddust í
upphafi þessarar aldar. Varla
kemur þetta að sök fyrir þá sem
eru af ættinni, en fyrir aðra getur
það oft verið óþægilegt og rýrt
notagildi verksins. Hitt má þó ljóst
vera, að ef framlengja hefði átt
niðjatalið til síðustu ára hefði
stærð þess a.m.k. þrefaldast og
verkið því orðið óviðráðanlega
stórt. Einhverja millileið hyggjast
þó útgefendur fara, því að ætlunin
mun vera að rekja frá einu barna
þeirra Víkingslækjarhjóna (h-lið-
ur) til ársins 1980.
Vissulega ber að fagna útkomu
þessa mikla og merka niðjatals og
vonandi þarf ekki lengi að bíða
framhaldsins. Auk þess sem það
hlýtur að verða til gleði og stuðla
að ættvísi og ættarkennd hjá Vík-
ingslækjarfólki, er það mikilsverð
fróðleiksnáma fyrir alla sem við
ættfræði sýsla. Umsjónarmenn
verksins og útgefendur hafa hér
staðið vel að verki og sýnt minn-
ingu Péturs Zophoníassonar verð-
skuldaðan sóma.
Menningararfur í
neytendaumbúðum
Bókmenntir
Sveinbjörn I. Baldvinsson
Völsungasaga og Ragnars
saga Loðbrókar
Umsj. Örnólfur Thorsson
170 bls. Kilja. Mál og menning.
Það er ekki ýkja langt síðan að
Islendingasögur og önnur fornrit
voru aðeins til í fínu bandi og með
annarlegri stafsetningu sem bjó
yfir virðulegum forneskjublæ. Svo
tóku útgefendur kipp og þegar
þessi jólavertíð verður liðin verður
tæpast þverfótað fyrir aðgengileg-
um útgáfum á fornsögum. Þetta
er auðvitað góð viðleitni til að
halda menningararfinum að þjóð-
inni og ber líka vott heilbrigðu
viðskiptaviti. Ég leyfi mér þó að
efast um að menn lesi meira af
fornritum nú en áður en stafsetn-
ingar- og brúksbandsbyltingin var
gerð. Það er hins vegar vandamál
þjóðarinnar en ekki útgefenda og
á sér djúpar og flóknar rætur.
Þessar hugsanir gerðu vart við
sig þegar ég var að lesa hina nýju
uglu-útgáfu á tveimur fornaldar-
sögum, Völsungasögu og Ragnars
sögu loðbrókar. Hér eru á ferð
tvær efnislega tengdar gamlar
sögur sem talið er að hafi verið
færðar í letur á 13. öld, en lifðu
góðu lifi óskráðar lengi þar á
undan 1 bundnu máli og munn-
mælum.
Völsungasaga segir frá mörgum
hetjum goðaættar. Ævintýrablær
er ríkur. Allra ráða er neytt til
að komast yfir gull og góðan orðs-
tír. Drekar eru felldir, menn hafa
hamskipti, eitur er byrlað, kven-
hetjur drepa börn sín og gefa
mökum sinum að eta til að valda
þeim sem umtalsverðustu svekk-
elsi og svo framvegis. Þetta síðasta
minnir mann reyndar á annan
menningararf, sem aldrei virðist
nefndur þegar fjallað er um þann
norræna, en það er griska goða-
fræðin. Þar er þó oft meira og
minna um sömu sögurnar að ræða.
I einmitt þessu sambandi má
nefna hamskiptasögu Ovids um
Tereus, en kona Tereusar mat-
reiddi son þeirra og lét hann eta,
enda hafði Tereus áður nauðgað
systur hennar. I Völsungasögu er
það Guðrún Gjúkadóttir sem eldar
svipaðan rétt fyrir þáverandi
mann sinn, Atla húnakonung, eftir
að hann hefur komið bræðrum
hennar fyrir kattarnef.
Af þessu má sjá að hér eru
mergjaðar sögur á ferð og á köflum
undrast maður að þeir kumpánar
og nafnar, Stefánar King og Spiel-
berg vestur í Ameríku, skuli ekki
hafa nýtt sér þennan efnivið í
hrollmagnan sína, því þeir eru að
vissu leyti á svipuðu róli í sagna-
gerð.
Bæði í Völsungasögu og Ragnars
sögu úir og grúir af sögupersónum
sem enn lifa í besta yfirlæti í
menningunni og hér gefst gott
tækifæri til að kynnast, eða rifja
upp kynni sín af þessum persónum,
til dæmis Sigurði Fáfnisbana og
Ragnari loðbrók.
Það kemur fram í aðgengilegum
og fróðlegum eftirmála örnólfs
Thorssonar að margar ef ekki
flestar sögupersónurnar munu
eiga sér fyrirmyndir í veruleikan-
um. I Völsungasögu má hitta
konunga og herstjóra frá þjóð-
flutningatímanum, eins og til
dæmis fyrrnefndan Atla og Ragn-
ar Loðbrók er víða nefndur í forn-
um annálum sem einn hinna al-
ræmdu víkinga er svo mjög hrelldu
Evrópubúa á níundu öld. Þótt vita-
skuld fari fjarri því að hér sé um
að ræða einhvers konar sagn-
fræðiskáldsögur er skemmtilegt
að vita af þessum tengslum þeirra
við mannkynssöguna og ákveðin
tímabil hennar. Tengslin við hina
lítt breytilegu mannskepnu og sál-
artetur hennar eru þó auðvitað þau
áhugaverðustu og mest áberandi.
Útgáfa þessi virðist vönduð í
hvívetna, skýringar jafnan hæfi-
legar og þeim vel fyrir komið. Svo
er bara að gæða sér á menningar-
arfinum, jafnvel þótt það sé ekki
til prófs.
Sálfræðistofa
Hef opnaö sálfræöistofu aö Lauga-
vegi 43. öll almenn sálfræöiþjón-
usta. Tímapantanir eftir kl. 18.00 í
síma614253.
Horöur Þorgilsson,
sálfræðingur.