Morgunblaðið - 06.11.1985, Blaðsíða 42
42
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUÐAGUR 6. NÓVEMBER1985
Gróður og mannlíf
eftir Hauk
Magnússon
Tvívegis á því sumri sem nú er að
líða hafa birst greinar í Morgun-
blaðinu eftir doktor Andrés Arn-
alds, þar sem hann fjallar um
afréttarmál Sveinsstaðahrepps og
Áshrepps í Húnavatnssýslu. Birt-
ist sú fyrri hinn 16. júlí en hin
síðari 30. ágúst og var hún svar
við grein er birtist eftir mig í
Morgunblaðinu 17. ágúst. Þó að
fátt nýtt komi fram í síðari grein
doktors Andrésar er vert að at-
huga nánar fáein atriði sem þar
eru.
Doktor Andrés stagast talsvert
á því að ég beiti villandi fall-
þungatölum í málflutningi mínum.
Þó sýnir hann ekki fram á neina
villu i þeim útreikningum. Hins
vegar eiga nú sumarhagar fjár að
vera næsta léttvægur þáttur í
vænleika að hausti. Vert er að
bera saman hans eigin orð úr
greinunum tveimur sem áður er á
minnst. í fyrri greininni stendur:
„Hins vegar vantar því miður
mikið á að bændur geri sér
almennt grein fyrir áhrifum
beitarþunga á afurðir og arð-
semi í búrekstrinum. Þetta
skilningsleysi er næsta furðu-
legt því hófleg nýting lands er
undirstaða þess að sauðfjár-
bændur beri eitthvað úr bítum
fyrir vinnu sína.“
í fyrri greininni stendur einnig
þar sem Andrés vitnar í sjálfan
sig og sína eigin doktorsritgerð um
beitarmál:
„Þar kom skýrt fram að arður í
búrekstrinum eða vinnulaun
bóndans er algerlega háður þeim
fjölda sem beitt er á landið."
Og enn úr fyrri greininni:
„Þeim beitt er á landið, þeim
mun minni beitargróður kemur
í hlut hverrar skepnu. Fall-
þungi lamba minnkar að sama
skapi, rétt eins og silungur er
smár í ofsetnum vötnum."
Þarna fer ekkert milli mála að
doktor Andrés telur beitilandið
vera úrslitaþáttinn í vænleika
fjárins.
í síðari greininni kveður við
annan tón þar sem hann gerir orð
ólafs Dýrmundssonar að sínum
og segir að þau eigi mjög vel við
um notkun mína á fallþungatölum:
Haukur Magnússon
„Sannleikurinn er sá aö
fullur skilningur og vilji
hefur verið hér í upp-
rekstrarfélaginu á því aö
gæöi afréttanna rýrnuðu
ekki og hefur verið um
þaö góö samstaða í
hreppunum þar til á
þessu ári. Má nefna ófá
dæmi um aðgerðir og
þróun á síðustu 30 árum
sem stuðlað hafa að
minnkandi beitarálagi.“
„... að draga ákveðnar ályktan-
ir af meðalfallþungatölum á
borð við þær sem hér hafa verið
birtar er mjög hæpið og nánast
tilgangslítill leikur með tölur."
Svo mörg voru þau orð. Nú
hampar doktorinn þeirri kenningu
að sumarhagar fjárins séu einn
þáttur af mörgum sem hafa áhrif
á fallþunga og hreint ekki mikil-
vægari en aðrir. Fróðlegt verður
óneitanlega að sjá útskýringar
doktorsins á því hvernig þetta
samrýmist í málflutningi eins og
sama manns. Sannleikurinn er
auðvitað sá að ef sumarhagarnir
eru mjög lélegir næst aldrei væn-
leiki í meðallagi, hvað þá heldur
þar yfir eins og á Grímstunguheiði,
hversu fullkomnir sem aðrir þætt-
ir meðferðarinnar á fénu eru.
Þetta er einmitt það sem tilraunin
í horhólfunum hefur sýnt okkur.
Um það atriði í grein doktors
Andrésar að dilkar sem taldir eru
í útreikningum mínum hafa gengið
á Grímstunguheiði muni sumir
hverjir hafa gengið á öðrum af-
réttum, t.d. Víðidalstunguheiði, er
það að segja að samgangur sauð-
fjár á Grímstunguheiði og Víði-
dalstunguheiði er lítill. Aftur á
móti er verulegur samgangur milli
Grímstunguheiðar og Auðkúlu-
heiðar og gæti doktorinn t.d. velt
þvi fyrir sér undir svefninn hvaða
áhrif það hefur á vænleika dilk-
anna.
Þá er vert að hugleiða þá rök-
færslu doktors Andrésar að dilkar
verði yfirleitt vænni við að ganga
á annarri afrétt en þeirri sem
gefur einna mestan fallþunga af
sumarhögum í Austur-Húnavatns-
sýslu, þ.e. Grímstunguheiði, sbr.
tölur í fyrri grein minni. Allir sem
eitthvað þekkja til upprekstrar-
mála vita að frá hverjum bæ er
fyrst og fremst notuð ein afrétt
til upprekstrar. Vitanlega ganga
einhverjar kindur annars staðar,
en þegar reiknaður er meðalfall-
þungi af allt að 5.000 fjár á ári í
10 ár er sá fjöldi sem á aðalafrétt-
inni gengur gjörsamlega ráðandi
þáttur um niðurstöðuna. Að slíkur
útreikningur sé „tilgangslítill leik-
ur með tölur" sér hver maður að
er múður manns sem hefur úr litlu
að moða af rökum.
Þar sem doktorinn kemur að
beit á ræktað land, verður að segj-
ast að honum láist alveg að færa
að því nokkur rök að ræktað land
sé veigameiri þáttur í beit þess
fjár sem gengur á Grímstungu-
heiði en öðrum austur-húnvetnsk-
um sumarhögum. Reyndar dreg ég
í efa að það sé á nokkurs manns
færi.
Að því er varðar samanburð
dilka úr tilraunahólfunum við
aðra, er vert að kynna sér hvernig
bændum hefur gengið að láta dilka
halda vænleika sínum frá fyrstu
rétt og fram undir októberlok, sem
hefur verið hin venjulega sláturtíð
hér í Húnavatnssýslu. Með örfáum
undantekningum, þar sem bændur
hafa spilað á kerfið með mikilli
kálrækt, má segja að bændur
stríða við að láta lömbunum ekki
fara verulega aftur á þessu tíma-
bili, en auðvitað er munur á þessu
milli ára eftir tíðarfari.
í greininni frá 30. ágúst standa
þessi orð: „Neitar Haukur að um
beitarvandamál sé að ræða í hin-
um sameiginlegu beitilöndum."
— Ég spyr: Hvar standa þau
orð?
Sannleikurinn er sá að fullur
skilningur og vilji hefur verið hér
í upprekstrarfélaginu á því að
gæði afréttanna rýrnuðu ekki og
hefur verið um það góð samstaða
í hreppunum þar til á þessu ári.
Má nefna ófá dæmi um aðgerðir
og þróun á síðustu 30 árum sem
stuðlað hafa að minnkandi beit-
arálagi.
a) Breytt gangnatilhögun. Fyrir
meira en 20 árum var gangnafyrir-
komulagi breytt á heiðunum sem
hafði í för með sér allt að einnar
viku styttingu á beitartíma.
b) Beitartími hrossa styttur. Fyrir
u.þ.b. 20 árum var horfið að því
að smala öllum hrossum norður
fyrir heiðargirðingar í fyrstu
göngum.
c) Fækkun hrossa. Hér um sveit-
ir fóru fram fjárskipti árið 1948.
Var því mjög fátt fé hér um sveitir
næstu árin á eftir. Kúabú voru þá
einnig mjög smá, þar sem mjólkur-
búið á Blönduósi tók ekki til starfa
fyrr en 1948. Á þessum árum voru
hrossin aðalbústofn húnvetnskra
bænda, sá bústofn sem bjargaði
byggðinni frá hruni á mæðiveiki-
árunum. Á þessum tíma var mikill
fjöldi stóðhrossa á Grímstungu-
heiði og öðrum afréttum upp-
rekstrarfélagsins því að auk hross-
anna úr Sveinsstaðahreppi og Ás-
hreppi voru gífurlegir flokkar
hrossa reknir á hausti hverju úr
Vatnsdalsrétt austur í Svínavatns-
hrepp og út í Torfalækjarhrepp.
Stór hluti af þeim hrossum hafði
gengið á Grímstunguheiði um
sumarið. Eins og allir vita hefur
stóðhrossum fækkað jafnframt því
sem sauðfé hefur fjölgað og hin
síðustu ár hafa einungis 70-80
hross verið rekin á Grímstungu-
heiði úr Þingi og Vatnsdal, að sögn
kunnugustu manna. Úr Torfalækj-
ar- og Svínavatnshreppum hafa
verið samtals 30-40 hross í Vatns-
dalsrétt árlega þar til í fyrra að
Ekki þetta, Grindvíkingar
eftir Hafstein
Snœland
Þegar beygt er af Reykjanes-
brautinni inn á veginn til Grinda-
víkur vekur það nokkra furðu
aðkomumanna hversu margt verð-
ur til að gleðja augað, þótt í fljótu
bragði mætti ætla að þarna væri
autt og hrjóstrugt land.
Háibjalli, Seltjörnin, skemmti-
legar myndir hraunsins, Skógfell-
in, og útsýni til allra átta yfir
Reykjanesið með fellum sínum og
hraunum, allt til Borgarfjarðar og
Snæfellsness. Þegar komið er
framhjá Svartsengi, upp í skarðið
milli Þorbjarnar og Hagafells,
blasir hálft. þorpið í Grindavík við.
Snotur bær til að sjá, með hafið
framundan, ýmist spegilslétt og
bjart, eða þá, eins og Grindvíking-
ar kannast sjálfsagt betur við það,
stormúfið, og ströndin kögruð
hvítlöðrandi brimhrönnum. Sann-
arlega viðfelldin sjón að sjá þarna
ofan af hrauninu, og ekki skemma
fellin til vinstri handar, ávalir ásar
og vinaleg hæðardrög.
Beinn og breiður vegurinn liggur
þarna ofan af hrauninu og inn í
bæinn, í beinu framhaldi af honum
aðalgatan, Vikurbraut. Þegar inn
í þorpið kemur, verður fyrst á
hægri hönd nýtt einbýlishúsa-
hverfi, þar sem samræmið í húsun-
um er siíkt, að manni dettur fyrst
í hug hvort þau séu virkilega öll
janfnhá, en til vinstri handar
verslunar- og þjónustubygging í
smíðum, félagsheimilið Festi, ný-
byggt íþróttahús og tilheyrandi
svæði, ásamt nýrri og gullfallegri
kirkju. En það sem meira er um
vert, þarna kemur maður að stóru
fallegu auðu svæði. Þarna greinast
göturnar út frá aðalgötunni til
allra átta eins og armar á kross-
fiski. Ég undirritaður hefi komið
í flest ef ekki öll þorp hérlendis,
en ég leyfi mér að fullyrða, a.m.k.
sem mína skoðun, að hvergi, og ég
endurteki, hvergi annarstaðar er
til eins skemmtileg innkeyrsla í
þorp og í Grindavík. Þetta víðáttu-
mikla opna svæði þarna í hjarta
bæjarins er að mínu mati ómetan-
legt. Að vísu er búið að byggja
þarna spennistöð, sem virkar eins
og varta á annars fallegu andliti,
en annað eins hefur nú verið gert
eins og að flytja eina spennistöð.
Svæðiö býður aö öðru leyti upp á
óendanlega möguleika til
skemmtilegrar útfærslu. En eng-
inn veit hvað átt hefur fyrr en
misst hefur.
Svo óhönduglega hefur tekist
til, að hafinn er undirbúningur
„Að vísu má með sanni
segja aö mér komi þetta
ekkert viö, ég sé ekki
Grindvíkingur, og hafi
þarna engra hagsmuna
aö gæta. Hvorutveggja
er auövitaö hárrétt. En
þið skuluð líka minnast
þess aö glöggt er gests
augað!“
byggingar á þessu svæði. Persónu-
lega hef ég ekkert á móti bönkum
sem slíkum. Það kemur meira að
segja fyrir að ég fæ lán í slíkum
stofnunum. En að setja þessa
byggingu niður einmitt þarna, það
er að mínu viti hroðalegur mis-
skilningur. Þeir Grindvíkingar,
sem ég hef átt orðastað við um
þetta, segja að þetta verði bara
lítil bygging, taki ekki nema litla
sneið á svæðinu o.s.frv. En þeir
hafa ekkert hugsað út í það, að
auðvitað þarf þetta fyrirtæki bíla-
stæði, og að þeim þurfa að liggja
brautir, og allt tekur þetta sitt
pláss. Og pláss er einmitt eitt af
því sem Grindvíkingar eiga nóg
af, og það allstaðar annarsstaðar
en þarna.
Að vísu má með sanni segja að
mér komi þetta ekkert við, ég sé
ekki Grindvíkingur, og hafi þarna
engra hagsmuna að gæta. Hvoru-
tveggja er auðvitað hárrétt. En þið
skuluð líka minnast þess að glöggt
er gests augað. Þið, sem hafið þetta
fyrir augunum alla daga, lítið
kannske á þetta svæði fyrst og
fremst sem auðan blett, sem beri
að fylla upp með byggingum. En
fyrir mig, gestinn sem kemur til
bæjarins, var þetta það svæði, sem
best var fallið til að gera að
skemmtilegum garði, með hring-
torgi, styttu, eða styttum, jafnvel
gosbrunni, — möguleikarnir voru
ótakmarkaðir.
Umgengni kringum hús og fyrir-
tæki í Grindavík hefur á undan-
förnum árum tekið stórkostlegum
breytingum til hins betra. Grind-
víkingar mega með réttu vera
stoltir af bænum sínum. Þess
vegna fannst mér, gestinum, rétt
að nefna þetta. Kannski er það
ekki of seint, hver veit?
Með bestu kveðjum.
Ilöfundurá hcima í Yogum.
ekkert kom þar eð Auðkúluheiði
var lokuð hrossum.
d) Seinkun í upprekstri hrossa.
Um nokkur ár hafa verið í gildi
reglur um hvenær reka mætti
hross á heiði. Fyrir allmörgum
árum var markið sett við 15. júlí
en hin síðustu ár við 25. júlí. Fyrr
meir var algengt að hross væru
rekin á heiði í maí eða jafnvel enn
fyrr.
e) Seinkun á upprekstri sauðfjár.
Hin seinni ár hefur sauðfé ekki
verið flutt á heiði fyrr en síðustu
dagana í júnímánuði og munar þar
u.þ.b. hálfum mánuði frá því sem
tiðkaðist fyrir 20-30 árum. Þó
hefur lengi verið verulegur munur
á upprekstrartíma eftir bæjum.
f) Vegur um heiðina. Fyrstu árin
eftir fjárskiptin var sauðfé ekki
rekið fram (inn) fyrir svo kallaða
mæðiveikigirðingu sem girt var
þvert yfir heiðarnar norðarlega.
Vandist því nýi fjárstofninn á að
ganga í heimalöndum og byggðar-
fjöllum. Þegar farið var að reka
féð á heiði kostaði þessi vani á fénu
stríð sem staðið hefur hátt á þriðja
áratug. Afleiðing þessa sauðþráa
var að féð safnaðist til skaða nyrst
á heiöunum og ofnýtti landræmu
sunnan heiðargirðinganna. Með
tilkomu flutningsfærs vegar eftir
Grimstunguheiði endilangri hefur
dreifing fjárins um heiðina breyst
mjög til batnaðar svo að í meginat-
riðum er hún orðin góð.
g) Lembingarhólf. Fyrir all-
mörgum árum var sett upp hólf
við veginn nálægt miðri Gríms-
tunguheiði bændum til þæginda
við að láta fé lemba sig. Frá þessu
hólfi var stórum hluta af því fé
sem flutt var á heiðina sleppt í
nokkur ár. Batnaði þá dreifing
fjárins til muna en sá böggull
fylgdi skammrifi að kringum þetta
hólf hefur í tímans rás orðið ofnýt-
ing á takmörkuðu svæði, einkum
vegna þess að ærnar leita sér í
furðu ríkum mæli náttbóls þar sem
þeim er sleppt á vorin, sérstaklega
eftir að nótt tekur að dimma seinni
hluta sumars.
h) Fjölgun lembingarhólfa. Fyrir
tveimur árum var sett upp annað
lembingarhólf innar á heiðinni auk
þess sem bændur láta í auknum
mæli féð lemba sig á víðavangi
eftir að þeim varð ljóst hvert
stefndi umhverfis elsta hólfið.
i) Fækkun sauðfjár. Hin síðari ár
hefur orðið veruleg fækkun sauð-
fjár á Grímstunguheiði. Virðist sú
fækkun nema um eitt þúsund vetr-
arfóðruðum kindum á ári eða
nokkuð á þriðja þúsund fjár að
hausti.
Hér hafa að framan verið talin
í 9 stafliðum atriði sem lúta að
stórnun og styttingu beitartíma á
heiðunum. Sumu af þessu hefur
þróunin valdið. Sumu hefur Land-
græðslan átt hlut að, þó hvorki því
upprunalegasta né því mikilvæg-
asta. Stærstum hluta af áður-
nefndum aðgerðum valda bændur
sjálfir með framkvæmdum og
stjórnun. Þessar framantöldu
aðgerðir eru það sem doktorinn
segir um „að of hægt hafi gengið
að stilla sóknarþungann". Já, þá
fyrst var hraðinn nógur þegar
krafist hafði verið ítölu sem ógnaði
byggð í a.m.k. öðrum af hreppun-
um sem hlut eiga að máli.
Af aðgerðunum sem taldar voru
upp hér að framan má vera ljóst
að sú ásökun sem doktor Andrés
orðar þannig: „ ... sveitarstjórn
Sveinsstaðahrepps hefur ekki vilj-
að viðurkenna að um nein beitar-
vandamál sé að ræða og lítt verið
til viðtals um úrbætur" — er al-
gjörlega rakalaus. Það er sitt hvað
að fara þann meðalveg sem best
kemur til góða lífsafkomu fólks og
gróðri landsins og á hinn bóginn
að taka undir áróður þeirra sem
sjá gróðrinum best borgið með
öngþveiti í byggðarmálum. Það er
skylda sveitarstjórna að standa
vörð um hagsmuni umbjóðenda
sinna jafnt og gróður landsins.
Doktor Andrés kveður mjög til
vitnisburðar með sér erlenda menn
sem látið er í veðri vaka að séu
vísindamenn í beitarmálum. Vel
má vera að svo sé, en hversu vís-
indalegar eru aðfarir þeirra á
Grímstunguheiði? Vitað er um
ferð þessara manna inn á heiöina
nú síðsumars. Þeir voru fluttir á
bíl eftir áðurnefndum fjárflutn-