Morgunblaðið - 05.01.1986, Page 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR5. JANÚAR1986

Fuglatalning 1
kulda og trekki
Morgunblaöið fylgist með hinum alþjóðlega fuglatalningardegi
ær eru margar hefdirnar sem eiga fastar og
öruggar rætur í vitund fjölmargra íslendinga
og e.t.v. eru hefðir þessar jafn margar og
einstaklingarnir, jafnvel fleiri. Ein þessara heföa er þaö
sem kallaö hefur verið hérlendis „sameiningartákn
fuglaskoðara“, en þaö er hinn alþjóðlegi
fuglatalningardagur, sem er fyrsta sunnudag eftir jól ár
hvert. Eru þá fuglar taldir um heim allan, einnig á
íslandi. Fuglatalning kann aö hljóma skringilega, enda
ekki ncma von aö spurt sé hvernig í ósköpunum hægt
sé að telja máva og æöarfugia sem eru fljúgandi í
stórum hópum fram og til baka út um allan sjó.
Sömuleiðis er eðlilegt að spurt sé hvort eitthvað sé að
marka talningu sem fer fram í svartasta skammdegi í
skítakulda og engu skyggni. Þetta eru réttmætar
spurningar, en fuglatalning gefur hins vegar fyrst og
fremst niðurstöður er hún hefur farið fram í mörg ár.
Þá skapast heildarmynd af stærð fuglastofna á
umræddum árstíma og þá skiptir minna máli hvort
skilyrði voru léleg tii talninga eitt og eitt ár,
heildarmyndin skiptir þá öllu máli, enda nást yfirleitt
einhverjar niðurstöður í hverri talningu, jafnvel í
illviðri. Fuglar hafa verið taldir á íslandi í alls 33 ár
með þeirri síðustu, talningarsvæði eru vítt og breitt um
landið, aðallega við sjávarsíöuna af augljósum ástæðum
og þéttust eru þau á Suövesturlandi. Síðast var taiið
sunnudaginn 29. desember og þá ákvaö Morgunblaðið
að slást í för með nokkrum talningarmönnum, Birni
Guðbrandssyni lækni og hans flokki, og
talningarsvæöiö var Grindavík austur, þ.e.a.s.
strandlengjan frá Grindavíkurhöfn og austur undir
kletta og gryfjur sem eru nokkrum kflómetrum austar.
Morgunblaöið/gg
Jón Olafsson (fremstur) hefur komiö auga á ædarkóng með stjörnukfki sínum
og Jón Gissurarson (í miðið) og Björn Guðbrandsson (aftastur) setja sig í
stellingar.
„Þetta verður góð
talning“
Greinarhöfundur var kynntur
fyrir ferðafélögum í lítilli
Mitsubitsi-bifreið Björns klukkan
9 um morguninn. Þar sátum við
saman fimm talsins, allir í fullum
gönguskrúða með tilheyrandi
peysu- og ullanærfatafargi, allir
gluggar lokaðir og miðstöðin blés
óhindruð alla leið suður til
Grindavíkur. Frammí hjá Birni sat
Jón Giss, nýbúinn að rita
sjálfsævisögu sína fram til 1940
og fá góða dóma fyrir, en aftur í
Jón Ólafsson líffræðingur,
bókhaldari og „fætur" Björns í
þessari talningu. Loks sérlegur
bílstjóri hins harðsnúna flokks
greinarhöfundur náði ekki
nafninu. Bjartsýnin með daginn
var yfirgengileg. „Þetta verður góð
talning," lýsti Björn yfir og þannig
gaf hann upp boltann, næstu
mínúturnar voru umfangsmiklar
umræður um horfurnar, veðrið,
snjóinn, hvenær myndi birta,
hvenær myndi skyggja og síðast
en ekki síst, hvaða tegundir myndu
sjást, og það sem mikilvægara
var: Hversu margar tegundir.
„Metið okkar er 27 tegundir,"
sagði Björn og bætti við að aðeins
tvær talningarstöðvar hefðu
tilkynnt fleiri tegundir í það
skiptið. Þá gerði gæfumuninn, að
þeir félagar sáu branduglu, vepju,
smyril og rjúpu. Björn og hans lið
hafa talið á þessu svæði ár hvert
allar götur síðan 1961 og Jón Giss
Iætur þess getið að hann hafi einu
sinni talið með 40 stiga hita. „Þú
varst ansi grár þá, ég hélt helst
að þú hefðir veriö að drekka
brennivín," sagði Björn.
Á leiðinni til Grindavíkur
útskýrir Jón líffræðingur hver
tilgangur talninganna sé, hann sé
í fyrsta lagi að kanna hvaða
fuglategundir gisti landið á
þessum árstíma og í öðru lagi
hversu algengar tegundirnar eru
hér á umræddum tíma. Það sé
jafnvel hægt að fylgjast með
ástandi einstakra fuglastofna með
þessu móti, þ.e.a.s. hvort
tegundum fjölgar, fækkar eða
hvort þær standa í stað. Mönnum
ber saman um á leiðinni, að
skilyrðin séu nú góð, því nokkur
snjóföl sé á jörðu og þvj birti fyrr,
auk þess sem fuglar dreifi sér ekki
eins er snjór er á jörðu. Er til
Grindavíkur kom, dofnaði hins
vegar bjartsýnin dálítið, því
ískaldur strengur stóð þar beint
af hafi, það hafði fennt dálítið um
nóttina og ófriðlegan bakka bar
við sjóndeildarhringinn. Þetta
varð sannarlega kaldur dagur, en
teljarar sluppu þó við úrkomu.
Byrjað í höfninni
Það var byrjað í höfninni, Jón
taldi einstaklinga, en aðrir voru
guðslifandi fegnir að vera lausir
við það og einbeittu sér að því að
bæta einstökum tegundum við
listann. Tegundir voru fáar
framan af og lítil bjartsýni
ríkjandi er hafnartalningu var
lokið. Það rofaði þó aðeins til
austast í höfninni, er toppönd,
Morgunblaöið/gg
Það er kuldalegt í hálfrökkrinu í Grindavíkurhöfn klukkan tfu að morgni. Svona virti maður fyrir sér samfcrða-
menn sína allan daginn.
teista, stelkur og skúfönd bættust
á listann. Sú síðastnefnda sást
þarna í fyrsta sinn í talningu á
þessu svæði, hnarreistur steggur.
Hegrinn var ekki á sínum stað, en
þarna kom fálki fljúgandi, settist
á rafmagnsstaur og gaf okkur
gætur. Þá rifjaði Björn upp fágæta
sjón sem bar fyrir augu hans í
talningunni 1984, ögn austar með
ströndinni. Hann var þá að horfa
á langvíu á hraðflugi við
öldutoppana, er fálki renndi sér
skyndilega inn í myndina, barði
svartfuglinn niður í einu höggi og
dröslaði hræinu síðan á land
nokkur hundruð metrum í burtu
og hóf kappát.
Fálkinn lét sig sum sé ekki vanta
eins og hegrinn, tjörnin hans fyrir
austan höfnina var líka
stokkfreðin. Sumir höfðu séð
verksummerki eftir hegra á
Vífilstaðavatni að vetri til þar sem
þeir höfðu verið á
smásilungsveiðum við
kaldavermslin. Fleiri höfðu einnig
verið þar á veiðum, menn röktu
minkaslóð, langt að komna, að
einni vökinni, sáu af slóðinni að
sá litli hafði rennt sér í vatnið,
komið aftur upp hinumegin
vakarinnar og þá augsýnilega með
eitthvað í eftirdragi. Röktu menn
spörin í vesturátt yfir ísinn og
síðan rakleiðis upp alla
Vífilstaðahlíð og niður hana
hinumegin. Þar, í skógarrjóðri í
miðri hlíð, hurfu sporin inn í holu
og þegar betur var að gáð, voru
þar margar líklegar holur. I einni
var traðk og út úr henni drógu
menn rúmlega 2 punda bleikju.
Jón var nú kominn með
bókhaldið og af odda einum yfir
austan höfnina fór listinn að
lengjast: sendlingar, urtönd og
síðast en ekki síst, æðarkóngur,
sem sjaldan hefur sést í 33 ára
sögu talninga hér á landi þó eigi
sé hann beinlínis fáséður
flækingur. Himbrimi hafði einnig
bæst við, rauðhöfðaönd og
straumönd. Tjaldur lét á sér
standa. Nú var Jon skilinn eftir
enn á ný, hann skyldi þramma
alla ströndina austur fyrir vitann
að gamalli dráttarbraut sem er
rétt fyrir vestan húsahverfi eitt
lítið sem er fyrir austan
Grindavíkurþorp. Björn og Jón óku
rakleitt að brautinni og ber þess
nú að geta þótt fyrr hefði verið,
að einn maður hafði bæst í herinn,
Árni Tómas, yfirlæknir á Grund.
Árni og greinarhöfundur voru nú
sendir inn í „gryfjur", eða undir
hamra sem þarna eru enn austar
en húsahverfið. Var Björn fyrst
og fremst að vonast til þess að við
gætum bætt einhverjum
tegundum við, helst tjaldi, sem
vildi ekki þýðast hann enn sem
komið var og var leitin að honum
farin að bera keim af leitinni að
eldinum. Ekki gátum við glatt
Björn með tjaldsfundi, enn hann
fúlsaði þó ekki við því sem fyrir
augu okkar bar. Honum var það
mikill léttir að við skyldum hafa
séð fyrsta hrafninn, en honum
þótti meira til hafarnarins koma.
Já, hafarnarins, við ætluðum ekki
að trúa okkar eigin augum. Hann
kom fljúgandi hægt og silalega úr
vestri, lágt yfir hrauntoppana,
ekki lengra frá okkur en svo sem
hundrað og fimmtíu metra. Hann
flaug fyrst til austurs, en fyrir
aftan okkur sveigaði hann yfir
veginn og hvarf bak við
hraunslakka utan í hlíðinni. Alls
fylgdumst við með honum í svo
sem eina mínútu og þegar maður
sér þennan konung fuglanna
rennur jafnan upp fyrir manni að
örn þarf maður ekki að hafa séð
áður til að geta greint hann þegar
það gerist í fyrsta skipti. Hvílík
stærð, hvílíkir líkamsburðir,
vængjahafið um eða yfir 2 metrar.
Þetta var luralegur ungfugl og þó
við vissum að á veturna megi búast
við ungum örnum á flakki nánast
hvar sem er, þá er eigi að síður
sjaldgæf sjón að sjá þá.
Við ókum í loftinu á fund Björns
og sögðum tíðindin. Jón var
ókominn til hans, en við ókum allir
til baka og reyndum að koma auga
á örninn á ný, en án árangurs.
Björn Guðbrandsson er mikill
áhugamaður um erni og fáir hafa
unnið jafn ötullega að friðun
tegundarinnar. Hann sagði okkur
að öll sín ár á svæðinu
Grindavík—austur, hefði hann
aldrei fyrr haft spurnir af erni og
manni fannst jafnvel ósanngjarnt
að > koma svo þarna, næstum því
álpast, og sjá sjálfan kónginn.
Löngu síðar gat Björn þess að
Kristinn Skarphéðinsson hefði séð
örn taka æðarkollu á Stokkseyri
daginn áður og varð hjá okkur
nokkur rekistefna um hvort þetta
væri sami fuglinn eður ei. Björn
var alls ekki viss um það, öðrum
fannst það trúlegt, en enginn hafði
þó í raun hina minnstu hugmynd
um það. Féll talið niður, enda hóf
Björn að segja okkur ótrúlega sögu
úr Hestfirði, en það fylgdi ekki
hversu gömul sagan var. Helst að
ætla þó að hún sé ekki gömul. Þar
höfðu menn séð örn hnita yfir
einhverju sem þeir greindu eigi
hvað var í sjónum fyrr en örninn
stakk sér og og hremmdi bitann.
Var þar kominn minkur sem hafði
verið á sundi og gátu menn ekki
greint annað en að dýriö veitti
enga mótspyrnu. Örninn settist
svo á hamrasyllu skammt frá og
reif minkinn í sig.
Við vorum aftur komnir að
dráttarbrautinni og þar bættist
músarindill á listann, einnig
flórgoði, annar himbrimi og
nokkrar straumendur til viðbótar
ásamt hefðbundnu æðarfugla- og
mávastóði. Jón var enn ókominn,
en Árni Tómas var að fara í bæinn,
enda birtu tekið að bregða og bæði
hann og blm. aö blána. Við héldum
því saman í bæinn. Daginn eftir
hitti greinarhöfundur Björn
Guðbrandsson fyrir tilviljun á
götu og hann ságði: „Þetta var
frábær talning, 26 tegundir, aðeins
einni færra en þegar við sáum
mest. Stórkostlegt að sjá örninn
og skemmtileg tilviljun að ég
skyldi hafa beðið ykkur Árna að
kíkja í gryfjurnar. Ég fékk
eitthvert hugboð." Vissulega var
stórkostlegt að sjá konung
fuglanna og tilviljunin var
skemmtileg, ekki er um það að
villast. Það setti punktinn yfir i-ið
á eftirminnilegum degi.
í lokin
Áður en við yfirgefum
fuglatalningar væri ekki úr vegi
að líta örlítið á eitthvað af þeim
niðurstöðum sem fyrir liggja. I 2.
tölublaði Tímaritsins Blika, í
desember 1983, ritaði Ævar
Pedersen fuglafræðingur grein um
fuglatalningarnar og allt sem þær
snúast um. Á einum stað í pistli
Ævars er tegundaskrá yfir þær
tegundir sem sáust í talningum
frá upphafi, eða árið 1952 og til
og með talningunni 1983. Voru
greindar alls 100 tegundir fugla
auk þess sem fáeinar tegundir voru
aldrei greindar meö vissu til
tegundar. Hámarkstíðni í talningu
var því 31 skipti og alls sáust 29
tegundir fugla í hverri einustu
talningu á þessu tímabili, lómur,
dílaskarfur, stokkönd,
rauðhöfðaönd, æðarfugl, hávella,
gulönd, toppönd, fálki, rjúpa,
tjaldur, fjöruspói, stelkur, tildra,
sendlingur, stormmávur,
silfurmávur, svartbakur,
hvítmávur, bjartmávur,
hettumávur, rita, teista,
músarindill,
snjótittlingur,
skógarþröstur,
auðnutittlingur,
starri og hrafn. Sex tegundir til
viðbótar hafa sést 30 sinnum á
talningardegi, himbrimi,
toppskarfur, álft, straumönd,
smyrill og svartþröstur. Þá má
geta nokkurra tegunda sem hafa
sést 24 til 29 sinnum í talningu,
fýll, súla, urtönd, skúfönd,
duggönd, húsönd, hrossagaukur,
haftyrðill, langvía og gráþröstur,
sem hefur sést 29 sinnum á því
tímabili sem um er rætt.
Þær tegundir sem nú hafa verið
nefndar eru þær sem hér dvelja
að staðaldri á veturna, en ýmsar
þeirra eru ákaflega staðbundnar
og stöðug tíðni þarf heldur ekki
að þýða að mikið sjáist af hverri
tegund, af sumum sjást aðeins fáir
fuglar. 100 tegundir er býsna mikið
þó Ævar geti þess sérstaklega að
þær séu í raun aðeins 99, þar eð
ein var hnúðsvanur, sem var á
sínum tíma innflutt tegund.
Margar af þessum 99—100
tegundum eru hins vegar
sárasjaldgæfar og frá 1952—1983
sáust heilar tólf tegundir aðeins
einu sinni, blesgæs, brandönd,
sandlóa, jaðrakan, skúmur,
hláturmávur, sönglævirki,
straumerla, runntíta, flotmeisa,
dómpápi og grákráka. Tólf til
viðbótar sáust aðeins tvisvar:
hnúðsvanur, margæs, skeiðönd,
hrafnsönd, grálóa, skógarsnípa,
bergtittlingur, söngþröstur,
hettusöngvari, fjallafinka, gráspör
ogbláhrafn.
Af þessu sést, að um fjórðungur
þeirra tegunda sem sáust í
talningum á umræddum árum
teljast sárasjaldgæfar. 29 tegundir
eru þó árvissar eða fast að því og
eigi er fátítt að sjá nokkrar
tegundir til viðbótar og því ber
ekki á öðru en að fuglalíf hér á
landi sé merkilega fjölskrúðugt
þótt landið liggi norðarlega og
veður gerist hér válynd og erfið
fuglum.
• KK