Morgunblaðið - 09.01.1986, Page 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. JANÚAR1986
Veitum liðsinni
góðum málefnum
eftirÁrna Gunnlaugsson
Það voru dapurlegar fréttir sem
rétt fyrir áramótin bárust frá Nes-
kaupstað, hinu gamla vígi íslenskra
sósíalista. Um 60% þeirra sem þátt
tóku í atkvæðagreiðslu um opnun
áfengisútsölu á staðnum voru henni
fylgjandi. Slíkt hefði áður þótt óvænt
tíðindi þaðan, á þeim tímum þegar
fonistumenn þar voru ákveðnir í
baráttunni gegn áfengisauðvaldinu
og þróttmiklir í framfarasókninni
fyrir sitt byggðarlag. Þá var ekki
veitt áfengi í samkvæmum á vegum
bæjarfélagsins í þessu „sæluríki sós-
íalista" og voru Norðfírðingar að
því leyti langt á undan Sovétmönn-
um, en einn þátturinn í baráttu
Kremlverja gegn drykkjusiðunum,
sem þeir hófu á sl. ári undir forustu
Gorbatsjov, er að afnema áfengis-
veitingar í opinberum móttökum.
Lærum af hinu góða
hjá öðrum þjóðum
íslendingar ættu að fylgjast vel
með bindindisbaráttunni í Sovétríkj-
unum. Hún sannar að ástæðulaust
er að gefast upp í glímunni við
Bakkus. Það á ekki að vera eilífðar-
lögmál að halda fast í „gamlar hefð-
ir“ og telja áfengið ómissandi fylgi-
naut mannsins. Það hlýtur að koma
að því að áfengið glati sínum sérbás
í vitund almennings og fái þar
samastað með öðrum hættulegum
eiturlyfjum.
Það var hægt á skömmum tíma
að gerbreyta viðhorfi fólks gagnvart
tóbaksreykingum. Hversu auðvelt
ætti ekki einnig að vera að meðtaka
rökin fyrir skaðsemi áfengis og gildi
bindindis ef vilji væri fyrir hendi?
í norska blaðinu Folket frá 18.
des. sl. er skýrt frá nokkrum atriðum
baráttunnar í Sovétríkjunum gegn
áfenginu og fyrir heilbrigðum lífs-
venjum. Þar kemur m.a. fram að
frá áramótum verða, að frumkvæði
yfirvalda, stofnaðir baráttuhópar
hjá fyrirtækjum, stofnunum og skól-
um. í fjölmiðlum þar er ekki aðeins
skrifað gegn áfengi heldur í jafn-
ríkum mæli fyrir bindindi.
Gorbatsjov er svo ákveðinn í bar-
áttunni að hann segir það vera
„skyldu hvers flokksmanns að sýna
gott fordæmi gegn drykkjuskapnum
og að þeim, sem veija drykkjuna eða
leyfa að áfengi sé drukkið á vinnu-
stöðum, verði vikið frá störfum eða
útilokaðir frá flokknum“. Svo alvar-
legum augum lítur þessi áhrifamikli
foringi á þessi mál.
Það er virðingarvert þegar þjóðar-
leiðtogar hafa hugrekki og mann-
dóm til að ganga fram fyrir skjöldu
í baráttu fyrir þjóðþrifamálum.
Skiptir þá engu hvaða flokki þeir
fylgja.
I aðalmálgagn Kommúnista-
flokksins, Pravda, eru skrifaðar
greinar sem eru eins og þær séu
komnar frá stofnunum bindindis-
hreyfinga. Ennfremur er í Folket
rætt um skrif í Sovét-Nytt, sem er
gefið út á norsku, en þar er lögð
áhersia á að ekki sé nóg að hampa
sífellt ofdrykkjuhugtakinu. Þar segir
á þessa leið: „Við skulum ekki
berjast gegn því að drukkið sé
einu glasi of mikið heldur gegn
fyrsta glasinu sem hinn algáði
ætlar að grípa til.“ Og er það ekki
aðalatriðið að reyna að hindra að
ungt fólk byiji neyslu áfengis? Sá
sem aldrei drekkur sleppur við þá
miklu áhættu sem fylgt getur áfeng-
inu hvort sem drukkið er hóflega
eðaóhóflega.
Á nokkrum mánuðum hefur náðst
mikill árangur í baráttunni þar
austur frá. Alvarleg afbrot hafa
minnkað um 18%, að sögn blaðsins,
og beint tjón af völdum áfengis um
20%. Þetta er m.a. þakkað breyttu
hugarfari almennings gagnvart
áfengisnotkun og breyttu hugarfari
stjórnvalda til að draga úr henni,
t.d. með fækkun sölustaða og stytt-
ingu sölutíma. Loks kemur fram í
blaðinu að vitað sé um tugi þúsunda
fjölskyldna sem innleitt hafa
drykkjubann á sínum heimilum.
Þótt okkur hafi fundist, og það
með réttu, að ýmislegt í stjórnarfari
Sovétmanna sé ekki til fyrirmyndar
hafa þeir í bindindisbaáttunni sýnt
hið fegursta og þarfasta fordæmi.
Og því skyldum við ekki læra af
góðum fordæmum hjá öðrum þjóð-
um?
Áfengisbindindi að
komast í tísku
Það er víðar en í Sovétríkjunum
sem áfengið virðist á undanhaldi og
nýr lffsstfl! að ryðja sér til rúms. í
Mbl. 20. des. sl. er athyglisverð grein
úr tímaritinu Health Magazine með
yfirskriftinni: „Drykkjan tekin að
dvína“. Þar er að því vikið að víða
á Vesturlöndum virðist viðhorf al-
mennings til áfengisneyslu vera að
breytast. Þyki nú kokkteilþamb í
síðdegisboðum vera orðið „hallæris-
legt tiltæki" og nýir samkvæmissiðir
komnir í tísku.
Talið er að um 33% Bandaríkja-
manna nejdi nú ekki áfengis. I
skoðanakönnun sem Gallup-stofnun-
in efndi til sl. haust kom í ljós að
65% þeirra sem spurðir voru og
svöruðu kváðust aðeins drekka
áfengi við og við. Telur höfundur
greinarinnar að fólki sé nú orðið
miklu umhugaðra um heilsu sína en
áður og hafni því áfengi eða drekki
minna en áður.
Þá hefur Reagan forseti verið
ómyrkur í máli gagnvart áfengisvoð-
anum og hvatt þegna sína til að sýna
gott fordæmi. Og ekki var Margar-
eth Thatcher hikandi við að beita
boðum og banni á sl. ári þegar hún
lét loka vínsölustöðum við íþrótta-
leikvanga í Bretlandi eftir hin
hörmulegu slys af völdum ölæðis.
Fleiri ættu að gera sér ljóst að frels-
ið er of dýrmætt til að því sé fómað
á altari óhæfuverka. Því eru boð og
bannreglur oft óhjákvæmilegar jafnt
á sviði áfengismála sem og flestum
sviðum þjóðlífsins.
Þeir sem hafa þá einu skoðun í
áfengismálum að segja: „Ég er á
móti boði og bönnum" gætu alveg
eins sagt: „Mér er sama um náung-
ann“. Ekki getur það talist kristileg-
ur hugsunarháttur.
Hvenær verður
vakning hér á
landi?
Þá lærdóma má draga af spjöldum
sögunnar að stundum þurfí að koma
til almenn vakning ef árangur á að
nást í mikilvægum þjóðfélagsmálum.
Það er ekki nóg að lýsa áhyggjum
sínum af vaxandi áfengisnotkun
unga fólksins, eins og forsætisráð-
herra gerði í áramótaávarpinu, ef
ekki fylgja raunhæfar aðgerðir til
úrbóta. Því þurfa ábyrgir stjóm-
málaleiðtogar að vakna til meðvit-
undar um skyldur sínar í þessum
efnum.
Umfram allt þarf þó að verða
vakning meðal almennings sem leiði
til hugarfarsbreytinga gagnvart
áfengi. Það er forsenda nýrra og
betri tíma í þjóðlífínu. En hvenær
verður hún? Og hveijir vilja stuðla
að henni?
Engin fræðsla er áhrifameiri, og
kostar ekkert nema góðan vilja, en
að ganga á undan með fögru for-
dæmi. Afnám vínveitinga á vegum
hins opinbera ætti því að vera fyrsta
skrefíð. „Hvað höfðingjamir hafast
að hinir ætla sér leyfíst það“, var
eitt sinn sagt og er í fullu gildi. Og
þegar svo auðvelt er að skapa góða
stemmningu á mannamótum án
áfengis því í ósköpunum er þá verið
að flýja á náðir gervigleðinnar sem
bæði er skammvinn og skilur eftir
sig leiðindi og annað verra?
Að ýmnsu er fundið í fari unga
fólksins. En hvert sækir það sínar
fyrirmyndir? Hver er t.d. þáttur sjón-
varpsins í kennslu drykkjusiða? Um
það segir t.d. Helgi Hálfdanarson í
ágætri grein í Mbl. 13. nóv. sl.:
„Skyldi nú einhvern unglinganna
skorta fyrirmyndir og leiðbeiningar
í drykkju þá er það ekki vanrækslu
sjónvarpsins að kenna.“
Það stoðar lítt að kasta steinum
að unga fólkinu ef hinir fullorðnu
gleyma að líta fyrst í eigin barm eða
eins og Platon orðaði það: „Besta
uppeldisaðferðin gagnvart ungling-
unum er að ala sjálfan sig upp
samtímis. Áminningar koma að litlu
haldi heldur hitt að þeir sjái að vér
gemm það sjálf sem vér viljum
áminna þá um.“
Ilver ber ábyrgðina á hinum
Vandræði í Lánasjóði
eftír Ólaf Arnarson
Undanfama daga hefur Lánasjóður
íslenskra námsmanna verið mjög í
fréttum. Fýrst gerðist það, að mennta-
málaráðherra leysti framkvæmda-
stjóra sjóðsins frá störfum vegna
vanrækslu í starfi, eins og það var
orðað. Mikið upphlaup varð vegna
þessa og hafa mál þessi fengið mikið
rúm í fjölmiðlum undanfama daga.
Það gerðist síðan í kjölfarið að gefín
var út reglugerðarbreyting sem boðar
fíystingu námslána. Það mál hefur
ekki vakið eins mikla athygli íjölmiðla
og hið fyrmefnda, enda ef til vill ekki
hægt að velta sér upp úr því pólitískt
líkt og í hinu. Það er þó svo að það
er þetta mál sem raunverulega skiptir
námsmenn og þeirra fíölskyldur veru-
legu máli. Mun ég hér á eftir gera
skýran greinarmun á þessum tveimur
málum og reyna að koma á framfæri
afstöðu Stúdentaráðs Háskóla íslands
til þeirra.
Framkvæmdastjóra-
málið
Um alllanga hríð hefur verið mikil
óánægja námsmanna og annarra, sem
þurft hafa að leita til skrifstofu LÍN,
með þá þjónustu, sem þar er á boðstól-
um. Vafalítið eru ýmsar ástæður þess
að þjónustan þar hefur ekki verið betri
en raun ber vitni. Þó þarf enginn að
fara í grafgötur um það, að ein helsta
orsökin í því efni er sú að stjómun
skrifstofu hefur verið ábótavant.
Framkvæmdastjóri hefur yfirumsjón
með öllum rekstri sjóðsins í umboði
stjómar og ráðherra, skv. 9. gr. reglu-
gerðarinnar um LÍN. Undirritaður
hefur í ajlan vetur, sem fuiltrúi SHÍ í
stjóm LÍN, gagnrýnt ýmsa þætti í
rekstri skrifstofu og varðandi þá þjón-
ustu, sem sjóðurinn veitir námsmönn-
um. Ýmislegt er þess eðlis að því verður
að breyta með ákvæðum í úthlutnar-
reglum, sem endurskoðaðar eru af
sjóðstjóm ár hvert. Margt er hins vegar
með því sniði, að það mætti bæta með
breyttum vinnureglum starfsfólks, og
hagræðingu á skrifstofu. Það verður
að segjast eins og er, að enginn merkj-
anlegur áhugi virtist hjá fyrrverandi
framkvæmdastjóra á því að breyta einu
eða neinu til hagsbóta fyrir viðskipta-
vini sjóðsins. Oft var viðkvæðið sem
svo, að þetta hefði nú verið reynt áður,
eða þá að þetta væri allt of mikil fyrir-
höfn fyrir starfsfólk. Verð ég að segja
eins og er, að oft fannst mér fyrrver-
andi framkvæmdastjóri þröskuldur i
vegi umbótamála. Ekki ætla ég þó að
draga úr ábyrgð stjómar LÍN á því,
hve lítið hefur áunnist á sviði þjónustu-
mála í vetur, stjómin hefði mátt sýna
meiri festu í þessum málum og meiri
samstaða innan stjómar hefði örugg-
lega komið í veg fyrir, að ýmis góð
mál yrðu svæfð.
Núverandi meirihluti SHÍ véfengir
ekki vald ráðherra til að víkja fram-
kvæmdastjóra LÍN frá störfum. Ef
menn greinir á um það, hvort ráðherra
hafi farið rétt eða rangt með vald sitt,
þá er það hlutverk dómstóla að úr-
skurða um það. Hlægilegt er að lesa
það eftir misvitrum mönnum, með
misfallega fortfð, hvað embættisfærslu
viðkemur, að hér sé um lögbrot að
ræða. Menn ættu að hafa hljótt um
þau mál, sem þeir hafa ekki vit á. Það
er réttur hvers þess sem telur á sér
brotið að leita réttar síns fyrir dómstól-
um. Alþingi götunnar á ekki að taka
að sér þeirra hlutverk. SHÍ fagnar
því, að loksins skuli rekstur LÍN hafa
verið tekinn til endurskoðunar, og við
væntum mikils af starfi þeirra manna
sem nú koma inn í LÍN með ferskar
hugmyndir og tilbúnir að ráðast gegn
vandanum. Einnig treystum við því,
að starfsfólk LÍN taki á málum af
skynsemi, og láti ekki atburði undan-
farinna daga bitna á námsmönnum.
Það er nú einu sinni svo, að það er
starfsfólkið sem á að veita viðskipta-
vinum LÍN þjónustu. Viðskiptavinimir
eru ekki til fyrir starfsfólkið.
Stóra málið
Það er síðara málið sem við í SHÍ
höfum kosið að nefna „Stóra málið“.
Með reglugerðarbreytingu frá 3. jan.
síðastliðnum voru námslán fryst. Skulu
þau um óákveðinn tíma vera þau sömu
að krónutölu og þau voru á tímabilinu
Ólafur Amarson
„Ráðamenn þjóðarinn-
ar hafa á undanförnum
misserum talað fjálg-
lega um það hve mennt-
un sé mikils virði, og
að aukin menntun sé
forsenda þess að við
höldum sessi okkar
meðal siðmenntaðra
þjóða. Nú er tækifæri
fyrir þessa menn að
sýna vilja sinn í verki
og hlúa að LÍN.“
sept.-nóv. 1985. Þetta þýðir, að á einu
ári skerðast námslán um 30% að
minnsta kosti, ef miðað er við verðlags-
forsendur ríkisstjómar Steingríms
Hermannssonar, en þær forsendur
virðast raunar meira í ætt við ósk-
hyggju en raunveruleika. Líklega er
að skerðingin verði nær 50% en 30%.
Er hér ekki tekið með í reikninginn,
að frá því í nóvember og til þessa
dags er ekki óraunhæft að áætla að
námslán hafí skerst um 6-8%. Hér er
þvi f raun verið að tala um að LÍN og
allir námsmenn fái rýtinginn í bakið.
Hér er einnig verið að tala um, að
ekki lengur skuli það vera hlutverk
LÍN að jafna aðstöðu manna til náms.
Hér eftir skulu þeir efnaminni ekki
eiga þess kost að fara f langskólanám.
Undanfama daga hefur þjóðin verið
frædd um það, hve námsmenn hafi það
gott og í raun sé það á kostnað hins
almenna launamanns í landinu. Sýnd
em lfnurit, þar sem kemur fram, að á
meðan námslán hafi hækkað um ca.
8% hafí laun lækkað um 20%. Rétt er
að hafa í huga að á þessum tíma var
framfærslustuðull námslána hækkaður
úr 90% í 100%. Þetta var gert vegna
ákvæða í lögum um námslán frá 1982.
Sömu menn og greiddu þessum lögum
atkvæði sitt þá eru nú að býsnast yfír
hækkun námslána. Einnig er rétt að
geta þess að á þessu sama tfmabili
hafa kröfur þær sem LÍN gerir um
námsárangur rúmlega tvöfaldast. Það
þarf því að leggja af mörkum rúmlega
200% vinnu miðað við árið 1982 til
að eiga rétt á námslánum f dag. Vitað
er að launafólk á Islandi hefur mætt
kjaraskerðingu sinni með sama hætti.
Það hefur bætt við sig vinnu til að
eiga í sig og á. Þessir þættir koma
hins vegar ekki fram á þeim línuritum
sem nú eiga að sýna hinn stóra sann-
leik.
Fólk verður að hafa í huga, að náms-
menn hafa ekkert annað en námslán
til að tryggja sína afkomu. Námskröfur
eru slíkar að ekki er mögulegt fyrir
námsmenn að bæta við sig vinnu til
að drýgja tekjur sínar. Einnig er það
Ijóst, að ef menn hafa aukatekjur, þá
eru reglur LÍN slíkar að námslán
manna skerðist svo að segja sem því
nemur. Þau úrræði sem vinnandi fólk
hefur notað standa námsmönnum
hreinlega ekki til boða. Um nokkra
hríð hefur það sem betur fer verið
svo, að námslán hafa dugað fyrir fram-
færslu. Nú sér fyrir endann á því.
Afleiðing þessa verður sfðan sú, að
námsmenn neyðast til þess í miklum
mæli að hverfa frá námi af fjárhagsá-
stæðum. Hvemig er þá komið fyrir
þeirri háleitu hugsjón um jafnrétti til
náms, og hin frómu slagorð ráðamanna
um að menntun sé auðs ígildi.
Námsmenn mótmæla því að Lána-
sjóður íslenskra námsmanna sé notað-
ur til að rétta af fjárhagshallann,
meðan hundruðum milljóna er kastað
í dauðar rollur árlega. Við spyijum;
hvort er það betri fjárfesting, að varpa
milljónahundruðum árlega í gamaldags
og úreltan landbúnað, sem aldrei getur
orðið annað en baggi á þjóðarbúinu
um alla framtíð, eða þá að fjárfesta í
menntun fslenskrar æsku, og búa
þannig þjóðarbúinu auð sem ávaxtast
mun um alla framtfð? Ráðamenn þjóð-
arinnar hafa á undanfömum misserum
talað fjálglega um það hve menntun
sé mikils virði, og að aukin menntun
sé forsenda þess að við höldum sessi
okkar meðal siðmenntaðra og þróaðra
þjóða. Nú er.tækifæri fyrir þessa menn
að sýna vilja sinn í verki og hlúa að
LÍN. Við námsmenn komum aldrei til
með að geta borið virðingu fyrir þeim
mönnum sem árlega greiða því sam-
viskusamlega atkvæði að kastað sé
hundruðum milljóna í SÍS og land-
búnað sem heyrir fortíðinni til. Við
krefjumst þess að aðförinni að okkur
linni.
Nú í vetur höfum við námsmenn
tekið virkan og ábyrgan þátt í því að
endurskoða lög um LÍN. Við gerum
okkur grein fyrir þvf að þar má mörgu
breyta til batnaðar, baeði fyrir ríkið
og námsmenn. Við viljum að þeir flár-
munir, sem lánaðir eru út úr sjóðnum
komi aftur til baka. Við viljum einfalda
ýmsar reglur um útlán LÍN með spam-
að og hagræðingu í huga. Okkur fínnst
það þvf köld kveðja, að nú skuli eiga
að nota okkur til að brúa fjárlagagatið,
sem að sjálfsögðu stafar af landbúnað-
ar- og sjávarútvegsóráðsíu síðari ára.
Stúdentaráð Háskóla íslands hefur nú
undanfarið fylgt hógværri stefnu í
lánamálum og frekar kosið að leysa
vandamál með viðræðum og samkomu-
lagi heldur en að vera með striðsæsing-
ar. Við vonum að ráðherra endurskoði
þessa reglugerðarbreytingu sína hið
fyrsta svo að ekki þurfi að skerast í
odda með námsmönnum og ríkisvald-
inu. Við erum hins vegar reiðubúnir
að grípa til hverra þeirra aðgerða sem
þurfa þykir til að fá leiðréttingu okkar
mála.
Höfundur er fulltrúi SHÍ ístjórn
LÍN.