Morgunblaðið - 12.01.1986, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. JANÚAR 1986
--------------------------------------
Fimm ættliöir: Sigríöur Gísladóttir, 93 ára, Gísli Ara- V atnsdalshlaup viö Kolgrunnsbrú í Suöursveit. í hlutverki Kranz kammerráös.
son, Guðrún Gísladóttir, Gísli Eymarsson og Elsa Rún
Gísladóttir.
Gísli Arason:
Blautar sveitir
og byggðasöfti
Kokkarnir og vatnsberinn (Gísli).
„Þaö er ákveðin tilviljun að ég
skuli ekki hafa orðið Ameríkani,
því afi minn hafði ætlað að flytjast
til Vesturheims, en missti af skip-
inu og varð eftir á Höfn í Horna-
firði. Ég er Austur-Skaftfellingur
í húð og hár, alinn upp í Mýrar-
sveit og hún hefur breyst svo mikið
síðan ég var drengur, að því getur
enginn trúaö.
Jöklarnir náðu lengst fram um
1890 en þegar þeir byrjuðu að
þiðna urðu mikil hlaup, heill dalur
fylltist af vatni og raunar fór allt
í kaf. Það var daglegur viðburður
að maður væri að sundríöa túnin
og hey var ekki hægt að flytja
langtímum saman, heldur var því
komið fyrir á hæstu hæðunum og
beðið vetrar, því þá þornaði, enda
munaði mest um sólbráðina."
Þetta segir Gísli Arason, sem
starfar sem heilbrigðisfulltrúi á
Höfn í Hornafirði.
Fólk myndi ekki
trúa því hvaö
fátæktin var mikil
„Vetur voru afskaplega snjólétt-
ir í Mýrarsveit og á Hornafirði.
Það er ekki fyrr en nú á síðustu
árum að ég man eftir miklum
snjó.“
— Var gaman aö vera krakki í
þinni sveit?
„Já, það var ákaflega gaman.
Mér leið vel í æsku þrátt fyrir að
efnin væru minni en nú. Maður
hefur oft hugsað til þess síðar
hvað það var mikil fátækt. Fólk
myndi ekki trúa því nú. Margt fólk
bjó við neyð og það var stundum
kvíði í einhverjum heimilisfeð-
ranna þegar þeir fóru og báðu
kaupmanninn um jólaskammtinn
sinn. Þeir vissu ekki hvort þeir
myndu ná einhverju út fyrir jólin."
— Veistu til þess aö einhverjum
hafi verið neitað?
„Ég er ekki frá því. Og það hefur
áreiðanlega veriö skorið niður, það
er öruggt mál.
En menn gerðu sig ánægða með
það sem var. Ég efast um að börn
nú til dags séu ánægðari með allar
þær gjafir sem þau fá, en við
vorum með kerti og hlut í spila-
stokki. Því það voru jólagjafirnar,
ekki heill stokkur fyrir hvern,
heldur fleiri saman. Svo fengum
við alltaf einhver föt og það var
mikið að gera fyrir jólin. Við vor-
um látin þæfa sokkana og prjóna
leppa, sem við kölluðum raunar
spjarir, í skó. Ég man að ég átti í
mesta basli við að prjóna rendurn-
ar. Amma mín kenndi mér prjónið,
sem var aðallega garðaprjón, en
einhvern veginn gekk þetta."
Byggöasafn í
elsta húsinu
„Við fengum skó á jólunum og
nærföt og annað fatakyns. Jólatré
var heimtilbúið og á því héngu
jólapokar úr mislitum pappír, sem
var mikil kúnst að bregða. I það
var eitthvað gott sett, smákökur
og því um líkt. Jólin voru mikil
hátíð, alltaf stillt og fallegt veður,
ekki farið til kirkju, en húslestrar
voru alltaf lesnir á mínu heimili.
Við eigum nú ekkert sérstakt frá
jólunum á byggðasafninu ennþá,
nema hvað ég held að þar séu til
jólapakkar af þessu tagi.“
— Hvaö geturðu sagt mér um
byggöasafniö?
„Það var vígt árið 1980 en áður
var búið að safna munum til þess.
Þórður á Skógum var fenginn til
þess og safnaði held ég hátt á
annað þúsund munum á árinu
1971. Byggðasafnsnefnd vann með
honum að því. Síðan gerðist það
nú að ég hafði einhvern áhuga á
þessum málum og var beðinn um
að taka að mér umsjón safnsins.
Kaupfélag Austur-Skaftfellinga
átti fyrsta húsið sem var reist á
Höfn í Hornafirði. Það var flutt
hingað frá Papósi 1897. Það var
búið að þjóna vel og lengi, lengst
af var þar verslun en var orðið
hrörlegt. Ráðagerðir voru um
hvort svaraði kostnaði að gera það
upp og varðveita, því það var ákaf-
lega illa farið og bæjaryfirvöld
vildu losna við það. Sú ákvörðun
var tekin að taka það og flytja inn
fyrir þorpið og reisa það þar. Inn
í það var svo flutt 1980, þessir
stöku inunir sem Þórður var búinn
að safna og síðan það sem við hafði
bæst. Ég held að nú séu nokkuð á
þriðja þúsund munir í því og alltaf
að bætast við.
Það vill svo skemmtilega til að
fyrstu þrjú húsin sem reist voru á
Höfn eru öll varðveitt enn og búið
að byggja eitt þeirra vel upp,
kaupmannshúsið. Það er ákaflega
vel gert að innan og stendur til
að taka það einnig í gegn að utan.
Efri hæð þjónar sem íbúð og á
neðri hæð er fundastofa fyrir
kaupfélag Austur-Skaftfellinga.
Guörún Þórólfsdóttir 17 ára.
úrulega gangandi. Með bakpoka
eða druslu dragandi á eftir sér.
Það var yfirleitt farið svona viku
fyrir jól í þessa ferð og náttúrulega
voru stundum hrakningar. Ég man
að einu sinni var búið að bíða lengi
eftir að maður skilaði sér, og talið
vonlaust að hann kæmi fyrir jól,
það var vonskuveður og margt fólk
heima viö, en þessi eini maður á
ferðinni. Seint um kvöldið daginn
fyrir Þorláksmessu þegar allir
voru orðnir úrkula vonar um að
hann kæmi og veriö að læsa, fannst
okkur að hundur væri frammi á
gangi að hrista af sér snjóinn. Svo
þegar farið var að athuga með
þetta var enginn þarna sjáanlegur.
En sú hjátrú var að hundur sem
fórst í snjóflóði er hann var á ferð
með þessum manni fylgdi honum.
Allir voru ánægðir með að maður-
inn færi að koma fyrst hundurinn
hafði gert vart við sig. Og rétt á
eftir var bankað og þá var hann
kominn."
Eyöibyggö álfa
eöa landsig?
Það var voða mikið um það sem
maður kallar hjátrú."
— Sást þú eitthvað?
„Nei, ekki nema það sem maður
þóttist sjá. Ljós í klettum á kvöldin
og svoleiðis. Ég myndi ekki segja
að ég hefði trú á þessu í dag að
öðru leyti en því að þegar ég er
að koma þarna núna, þá finnst
mér þegar ég er að ganga um, að
allir klettarnir séu niðurníddir og
hrundir, og alveg eins yfirgefnir
og húsin. En sennilega er það nú
af landsigi og ekki af yfirgefnum
byggðum."
JólahátíÖ meö polkum
og húslestri
— Hvernig voru svo sjálf jólin?
„Þau voru dásamleg. Ég lít alltaf
til þeirra sem hinna einu sönnu
jóla. Ég finn ekki núna fyrir þeirri
jólahátíð sem var þegar ég var
barn. Það var ekki hægt að komast
til kirkju, en heima voru alltaf
lesnir húslestrar, mitt heimili var
kristið og þetta var óskaplega há-
tíðlegt, maður komst í hátíðar-
stemmningu.
— Hvaö meö ytra byröið, skreyt-
ingar og slíkt?
„Þær voru litlar, en við höfðum
jólatré og það var óskaplega fal-
legt. Það var heimasmíðað, græn-
málað með límdum pokum á og í
þeim sælgæti og svo lúðrar og
englar, sem allir voru gylltir og
þetta fannst mér óskaplega fallegt
allt.
Maturinn var heimatilbúinn,
hangikjöt en ég man ekki eftir
hrísgrjónavelling með rúsínum og
svoleiðis, þó ég hafi heyrt um
hann.
Það var alltaf haft rólegt og jóla-
legt á jóladag, en svo fór fólk á
milli bæja á annan í jólum og þá
voru oft höfð böll heima. Maður
var spenntur fyrir því og hljóp
milli bæja að smala saman fólki.
Það kom alla leið yfir Oddsskarð
go frá Sandvík."
— Og þá var spilaö?
„Já, það var spilað fyrir dansin-
um á sérstakan hátt, með grammó-
fón og munnhörpu."
— Hvernig var plötusafniö?
„Það var mikið af plötum, með
polkum, rælum og völsum og öllum
þessum gömlu dönsum. Þórarinn
móðurbróður minn átti fjöldann
allan af plötum og stórmerkilegan
grammófón, sem er núna orðinn
ónýtur. Hann glataðist þegar íbúð-
arhúsið á Vöðlum fauk. Það var í
óskaplega miklh veðri sem gerði
veturinn sem ég var fimmtán ára.
Þá var ég ekki heima við, heldur
í vist hjá prestshjónunum á Seyð-
isfirði. Þar hélt ég líka fyrstu jólin
mín að heiman.
Heima við voru mamma og syst-
ir mín og móðurbróðir. Þau kom-
ust úr húsinu við illan leik og héld-
ust við í útihúsi alla nóttina. í
þessu veðri misstu þau allt sitt og
bóndinn stóð uppi á nærklæðun-
um. Vinnufötunum hafði hann
farið úr blautum um kvöldið og
sett við eldavélina, gangur var
þarna á milli og þetta fauk allt í
sjóinn. Þeim megin sem þau sváfu
hékk húsið þó uppi.
Þau komust til næsta bæjar um
morguninn, það var um fimmtán
mínútna gangur. Þar voru þau til
vors og bóndinn gekk á milli og
sá um skepnurnar allan þennan
vetur. Um vorið var svo hægt að
fara að byggja allt upp.“
— Var ekki erfitt að byggja alit
frá grunni?
„Nágrannarnir hjálpuðu nú
mikið til og svo var safnað vegna
þessa atburðar."
— Voru svona veður algeng?
„Já, þau komu oft. Það eru þarna
fjallgarðar og í víkina koma hvirf-
ilbyljir sem taka allt sem fyrir er
og fara með út í sjó.“
Húslestrarbækur
björguöust
— Hvernig finnst þér saman-
burðurinn viö nútímann vera þegar
þú lítur á þessa tíma?
„Það hefur margt breyst. Þarna
var náttúrulega ekki um mikla
skólagöngu að ræða, farskóli, og
maður fór snemma í vist að heim-
an. En núna er þessi voða hraði
alls staðar, maður finnur það á
jólum, allar þessar jólagjafir og
mikið umstang, en jólastemming-
una vantar.
Þegar húslestrarnir voru, þá
sungu allir sálma og það er eitt-
hvað sem maður gleymir aldrei.
Skrýtið'var það að þegar húsiö
fauk, þá lágu húslestrarbækurnar
á hlaðinu daginn eftir, óskemmd-
ar. Þær höfðu verið í skúffu og
borðið fór í mask, skúffurnar einn-
ig, en þarna voru þær heilar.
Þannig að það er ýmislegt ein-
kennilegt og þetta þótti alltaf dá-
lítið merkilegt í öllu því veðri sem
búið var að vera.“