Morgunblaðið - 12.02.1986, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR12. FEBROAR1986
Einstaklingnrinn
og þjóðarhjartað
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Elías Mar:
ÞAÐVARNÚÞÁ.
Smásögur.
Kápumynd af höfundi gerði
LáraMartin.
Letur 1985.
í Það var nú þá eru fímmtán
smásögur eftir Elías Mar, elsta
sagan frá 1949, yngsta 1984.
Aðeins eitt smásagnasafn hefur
komið út áður eftir Elías Mar:
Gamalt fólk og nýtt (1950). Kunn-
astur er Elías fyrir skáldsögur sín-
ar, einkum Vögguvísu (1950) og
Sóleyjarsögu I—II (1954 og 1959).
Tvær ljóðabækur hefur Elías sent
frá sér.
Elías Mar er laginn smásagna-
höfundur, að vísu mislaginn, hug-
kvæmur og stundum meinfyndinn.
Sögur hans eru vel orðaðar og
skemmtilegar aflestrar, ýmsar til
marks um þá vakningu sem varð
í listinni að skrifa smásögu á sjötta
áratugnum.
í smásögum Elíasar Mar er
stundum sérkennileg blanda raun-
sæis og dulúðar. Ifyrsta sagan í
Það var nú þá, Eggjám, segir frá
merkilegri reynslu sögumanns
suður í París. Þar þykist hann
þekkja í manngrúanum gamlan
bónda að heiman, mann sem lenti
í átakanlegri lífsreynslu, missti
bæði böm sín í hörkum íslensks
vetrar. En sagan af hinum dapur-
legu örlögum mannsins kemur ekki
í veg fyrir að nóg er af spaugi í
sögunni, en síðast en ekki síst leik-
ur að andstæðum sem gerir frá-
sögnina annað og meira en ferða-
stemmningu:
„ ... Ef stórborgin vissi sögu
hans myndi hún sjálfsagt klökkna,
þó svo að honum væri alls enginn
greiði gerður með öðru eins uppá-
tæki. Frakkar era svoleiðis. Og
ekki þyrfti hann að fyrirverða sig
fyrir málfarið. Hér þykir fínt að
vera bæði nefmæltur og gormælt-
ur. Og ef maður vill gera sér vonir
um að landsmenn skilji mann alveg
til fulls, þá sakar ekki að vera
holgóma að auki.“
í Átökin um Skólavörðuholt
verða sakleysislegar bemskuminn-
ingar til að spegla hemaðarbrölt
stórveldis. Þetta er eiginlega ungl-
ingasaga, dæmisaga um vanmátt
vopnanna gagnvart hinu mann-
eskjulega.
Það var nú þá er pólitískari saga
og sama er að segja um Úraníum-
stíflu í þjóðarhjarta. í Dæmisögu
um dauðann er fjallað um skáld
og hugsjónir og niðurstaðan heldur
dapurleg fyrir það skáld sem vill
þóknast alþýðu.
í Narcissus 1960 er Elías Mar
á gamalkunnum slóðum sem oftar,
Elías Mar
lýsir heimi Reykjavíkurdrengsins
sem leikur mikinn mann, dæmi-
gerðan gæja þessara ára. Háðskur
er hann í Sumarauka eða Adults
Only og sama er að segja um hina
hnyttnu og heilsteyptu sögu Þegar
ungfra Petrúnella Patreks stein-
hætti að tauta. Trega gætir aftur
á móti í sögunum In dulci jubilo
og Hinzta vitjun.
Nýjasta sagan, Bið, er í nokkuð
kaldhæðnislegum stíl eins og fleiri
sögur í Það var nú þá, til dæmis
Þegar ég skar mig og Inni, sem
eigi er með höndum gjört. Það er
einkum í þessum sögum sem Elías
Mar freistar þess að leggja á nýjar
brautir, spegla innri mann án þess
að lýsa ytri atburðum. Bestur þykir
mér hann samt þar sem frásagnar-
gleðin nýtur sín.
Ein saga eða frásögn er í öðram
anda en annað í bókinni. Það er
lýsing á manni sem var sérstakrar
gerðar og margir könnuðust við
fyrr á áram. Þetta er Saman lagt
spott og speki, ákaflega lifandi
saga og sakar ekki að hún skuli
vera með hér. En ekki hefur Elías
Mar skrifað margar sögur af þessu
tagi og er ástæða til að harma
það. Kímnigáfa hans gerir þessa
frásögn annað og meira en sam-
ræður tveggja manna í kirkjugarði.
Ónefnd er aðeins sagan Volaðs
vera sem segja má að fjalli um
listamanninn og samfélagið eða
listina og raunveraleikann ef menn
vilja heldur nefna það svo. Þessi
saga er á mörkunum að vera þjóð-
legur fróðleikur, en undirtónninn
fólginn í eftirfarandi setningum
sem líka geyma boðskapinn:
„ .. . Nú vildi hann vera heill
heilsu og geta málað, ekki skugga,
heldur ljós, tunglsljós og fya.ll, og
himin með stjörnum. En svona er
það: Þegar viljinn er fyrir hendi
kemur alitaf eitthvað til þess að
grípa fram fyrir hendur manns.
Það er ýmist kuldi landsins eða
fólksins."
Það var nú þá leiðir hugann að
því að Elías Mar hefur ekki verið
mikill afkastamaður í smásagna-
gerð og er það miður. Nokkrar
þessara sagna skipa honum í
fremstu röð smásagnahöfunda.
Útivist
Bókmonntir
ErlendurJónsson
Útivist 11. 125 bls. Ritstj. Ingi-
björg S. Ásgeirsdóttir. Reykja-
vík, 1985.
Ferðafélagið Útivist minnist tíu
ára afmælis. Um leið sendir það
frá sér ellefta ársritið með sama
nafni. Ritstjórinn skýrir það svo:
»Misræmi milli aldurs félagsins og
tölusetningar ársrita skapast af
því að fyrsta ritið kom út stuttu
eftir stofnun Útivistar og er tákn-
rænt fyrir þá atorku og starfsgleði
sem forsvarsmenn félagsins hafa
sýnt á liðnum áram.«
Sigurþór Þorgilsson rekur fyrst
sögu félagsins. Ef til vill kann
einhver að líta svo á að tíu ár séu
skammur tími og það, sem svo
nýlega hefur gerst, sé tæpast efni
í sögu. En tíminn líður hratt og
enginn skrásetur sögu eftir að hún
er gieymd. Ef Útivist á langt líf
fyrir höndum kemur að því að saga
Erlendar bækur
Siglaugur Brynleifsson
Paul Harrison: Inside the Third
World. The Anatomy of Poverty,
Second Edition. Penguin Books
1984.
Derek Freeman: Margaret Mead
and Samoa. The Making and
Unmaking of an Anthropological
Myth. Penguin Books 1984.
Margaret Mead var meðal fræg-
ustu mannfræðinga og frægð henn-
ar var byggð á „Coming of Age in
Samoa", sem kom út 1928. Hún
skrifaði aðrar bækur um mann-
fræðileg efni, en þessi bók varð
frægust, því að f henni dró hún upp
mynd af samfélagi, þar sem ungl-
fyrstu starfsáranna telst þess virði
að hafa verið skráð.
Sigurþór gerir fyrst grein fyrir
stofnun félagsins. Um tildrög og
aðdraganda þess, að félagið var
stofnað, er hann hins vegar fáorð-
ur, það er að segja ágreining þann
sem varð meðal forráðamanna
Ferðafélags íslands er svo leiddi
til þess að hópur innan þess ákvað
að stofna nýtt félag. Að vísu má
segja að þessi ágreiningsmál hafí
litlu skipt fyrir Útivist eftir að hún
var stofnuð og komi sögu hennar
því lítið við. Aðeins hefði mér þótt
fróðlegt að fá upplýst að hve miklu
leyti Utivist var stofnuð af þeim
sem hurfu frá þátttöku í Ferðafé-
Iaginu og hve marga hún fékk til
liðs við sig sem ekki höfðu áður
verið í neinu ferðafélagi.
Útivist hefur að sumu leyti fetað
í spor Ferðafélags íslands en í
öðram greinum farið eigin leiðir.
Markmiðið er fyrst og fremst að
efíia til hópferða um þá landshluta
þar sem óhægt er fyrir einstakl-
inga að ferðast á eigin vegum.
ingavandamál virtust ekki eiga sér
stað. Samfélagið á Samoa nálgaðist
að vera ekki kannski paradís, en
allt að því. Derek Freeman er frá
Nýja-Sjálandi og hefur dvalið lang-
dvölum á Samoa, þar sem hann
kynnti sér forsendumar fyrir kenn-
ingum Meads og komst að þeirri
niðurstöðu að þær væra meira og
minna rangar. Útkoma bókar hans
1983 vakti gífurlega athygli og
andúð þeirra sem aðhylltust grann-
forsendur Meads að rannsóknarað-
ferðum, en þær vora reistar á
kenningum J.B. Watsons, atferlis-
sálfræðinni. Þegar M. Mead safíiaði
heimildum að bók sinni, áttu sér
stað miklar deilur um „mannlegt
eðli“. Hvort væri mótandi afl í
mótun einstaklinga, erfðir eða
umhverfi. Þessar deilur snertu ekki
Sigurþór Þorgilsson
Þess vegna hefur Útivist jafnan
efnt til Homstrandaferða svo dæmi
sé tekið. í þessari árbók er ferða-
saga frá einni slikri eftir Nönnu
Kaaber. Af frásögn hennar ræð ég
að Homstrandaferð sé engin svað-
ilför, að vísu, en samt þess eðlis
að fullrar aðgátar sé þörf og leið-
sögn kunnugra sé allt að þvf nauð-
synleg. Þeir, sem hyggja á ferð til
Homstranda, ættu því að lesa
þessa ferðasögu gaumgæfílega.
Sigurþór upplýsir að Útivistar-
aðeins mannfræði og samfélags-
þróun heldur ekki síður sálfræði og
heimspeki og síðast en ekki síst
pólitískahugmyndafræði og gerir
enn. Freemen fjallar um þessi efni
og niðurstöður Meads, sem hann
hrekur lið fyrir lið.
Ef kenningar atferlissálfræðinga
stæðust væra hinir langþjökuðu
íbúar heimsins þegar framkvæðis-
lausir og þægir starfskraftar þeirra
afla, sem notfæra sér út í æsar
aðferðir atferlissálfræðinnar til
innrætingar og stöðlunar. Því hefur
verið haldið fram, að nútíma skóla-
kerfí, sjónvarp og myndbönd séu
sterkustu vopnin, sem hægt sé að
beita til þess að myrða sérstæða
þjóðmenningu og móta nútíma
starfskrafta í tæknivæddum sam-
félögum. Þessum aðferðum er beitt
fólk hafl snemma ákveðið að ráðast
í skálabyggingar. Af undirbúningi
þess og framkvæmdum segir hann
síðan langa sögu og að mínum
dómi talsvert merkilega. Þó Útivist
yrði snemma nokkuð fjölmenn
hvfldi starfíð á tiltölulega fámenn-
um kjama eins og títt er um félög
af þessu tagi. Tekjur vora ekki
miklar. Þess vegna varð hver og
einn að leggja á sig æma vinnu
endurgjaldslaust. Og meira en svo
því margur lagði líka fram peninga
til efniskaupa, og það engar smá-
fjárhæðir. Hugsjónastarf sem
þetta er orðið sjaldgæft. Útivistar-
saga Sigurþórs sannar þó að það
hejrrir ekki alveg fortíðinni til að
fólk geti unnið af hugsjón.
Meðal annars efnis í árbók þess-
ari era þættir tveir eftir Jón Jóns-
son jarðfræðing: Eyjafjallapistlar
III og Hengiflug og hamrastall-
ar, hinn síðamefndi um landslag
og kennileiti í Mýrdal, séð frá sjón-
arhóli jarðfræðings. Jón Jónsson
getur kallast jarðfræðingur ferða-
manna því hann leitast einkum við
að útskýra þá þætti jarðsögunnar
er blasa við venjulegum ferða-
manni sem hefur opin augu og
áhuga á jörð þeirri sem hann
gengur á.
Margur ferðagarpur leggur
metnað í að muna ömefni. íslensk
ömefni líta mörg út fyrir að vera
auðskilin. Þó greinir fræðimenn á
um upprana þeirra. í þættinum
í þriðja heiminum og liggur hann
einkar vel við höggi en sem komið
er, en þrátt fyrir alla auglýsinga-
tæknina og innrætinguna ber meira
og meira á ókyrrð f þessum heims-
hlutum, stöðlunin og innrætingin
nær ekki að ummynda jafnvel
„framstætt fólk“ í sljó vinnuverk-
færi.
Nú er öðrum aðferðum beitt í
þessum heimshlutum, en Leopold
II Belgíukonungur beitti í Congo
(Zaire) á 19. öld. Sá háttur er
hafður á að fjölþjóðahringir fá
aðstöðu til þess að nýta hráefni og
vinnuafl, með aðstoð innlendra
stjómmála- og valdamanna, mútur
virðast vera einn þáttur þessarar
samvinnu. Skuldir hrúgast upp og
efnahagurinn er í rústum. Harrison
dregur upp átakanlegar myndir af
þessu ömurlega kerfí, en hann er
talinn meðal þeirra fræðimanna,
sem best hafa kynnt sér ástandið
í þessum heimshlutum, ferðaðist um
ellefu ríki milli 1975-80 og birti
niðurstöðumar í riti, sem hér kemur
í annarri útgáfu endurskoðaðri.
Þetta er mjög ítarlegt rit, rúmar
500 bls. með kortum.
Dægradvöl á ferðalögum veltir
Einar Haukur Kristjánsson fyrir
sér upprana og merkingu fáeinna
ömefna og fer þá ekki endilega
troðnar slóðir.
Leifur Jónsson ritár þátt er hann
nefnir Af landmælingum 1956.
Landmælingasaga íslands er
merkileg en miður kunn en skyldi.
Þar koma aðrar þjóðir við sögu:
Danir, Bandaríkjamenn og jafnvel
fleiri. Mælingatækni hefur vitan-
lega breyst mikið á þessari öld.
Fyrst varð að mæla allt á jörðu
niðri. Þegar Leifur vann í land-
mælingunum var hins vegar unnt
að gera mun nákvæmari uppdrætti
af landinu. Landakortið er og verð-
ur einn helsti leiðarvísir ferða-
mannsins og því er mikilsvert að
það sé svo unnið að þvi megi
treysta. Fleira efni er í þessari
Útivist sem ekki verður rakið hér,
t.d. greinargerðir varðandi hina
hagnýtari þætti í félagsstarfínu.
Litmyndir era margar í bókinni
og að minni hyggju prýðilega vald-
ar og prentaðar. Nýtur Útivist
þess hversu litprentun hefur farið
hér fram á síðustu áram. Ferskleiki
og ferðagleði einkenna þetta rit.
Reykjavíkurdeild
hjúkrunarf élagsins:
Jafnrétti til launa
ríki hjá hjúkrunar-
fræðingum
AÐALFUNDUR Reykjavíkur-
deildar Hjúkrunarfélags íslands
var haldinn 30. janúar sl.
Á fundinum var kosið í stjóm
deildarinnar. Eftirtaldir hlutu kosn-
ingu í aðalstjóm: Anna Soffía
Guðmundsdóttir, Ingibjörg Alda
Guðmundsdóttir, Ema Sigmunds-
dóttir og Ásta Rönning. í varastjóm
hlæutu kosningu: Ólöf Sveinbjöms-
dóttir, Sigurbjörg Björgvinsdóttir
og Hjördís Jóhannesdóttir. Dagbjört
Bjamadóttir formaður deildarinnar
situr eitt ár enn. Á fundinum vora
einnig kosnir fulltrúar til fulltrúa-
fundarfélagsin8.
Á fundinum sem var fjölmennur
var samþykkt eftirfarandi áskorun
til Þorsteins Pálssonar Ijármálaráð-
herra. „Aðalfundur Reykjavíkur-
deildar Hjúkranarfélags íslands,
haldinn 30. janúar '86, skorar á
flármálaráðherra að beita sér fyrir
því að jafnrétti til launa ríki hjá
hjúkranarfræðingum óháð því hvort
þeir séu innan BSRB eða BHM.
Hér er um sömu starfsréttindi
að ræða og hefur það verið yfirlýst-
ur vilji ráðamanna að launajafnrétti
ætti að Vera.“ (Fréttatílkyimiiig)
Goðsögnin um Samoa
og hinir útskúfuðu