Morgunblaðið - 20.02.1986, Page 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 20. FEBRÚAR1986
Fiskifélag í slands 7 5 ára
eftir Asgeir
Jakobsson
Sú er venja þeirra sem vel eru
að sér í fyrri tíma sögu þjóðarinnar,
að nefna síra Þorkel Bjamason,
prest á Reynivöllum í Kjós, uppi
1839—92, fyrstan til sögunnar
þegar rakið er hvenær fyrst sé ritað
um hugmyndina um íslenzkt félag
í fískveiðum og útgerð, sem hafí
landið allt að umdæmi.
Síra Þorkell birti ritgerð sína í
Tímariti hins íslenzka bókmennta-
félags 1883 og þar er að finna
mótaða sömu hugsun og í 2. grein
Fiskifélagslaganna síðar, en sú
grein hljóðar svo: „Tilgangur fé-
lagsins er að styðja og efla allt það
er verða megi til framfara og
umbóta í fískveiðum íslendinga í
sjó, ám og vötnum, svo þær megi
verða sem arðsamastar þeim, er
hafa atvinnu af þeim og landinu í
heild sinni.“
Þegar síra Þorkell skrifar grein
sína er enginn grundvöllur fyrir
landssamtök við sjávarsíðuna, sem
gætu orðið virk til átaka. Sjávar-
plássin voru þá enn að verulegu
leyti verstöðvar, fátt fólk þar með
fasta búsetu.
Árabátaútvegurinn var algerlega
í viðjum landbúnaðar fram á 19du
öld að nokkuð tók að rakna úr um
það, að útvegsbændastétt myndað-
ist; bændur á sjávatjörðum tóku að
stunda fiskveiðarnar árið um kring
— og þá varð í sama mund að
einstaka menn fóru að gera út skút-
ur. En menn eins og Bjarni Síyert-
sen, Guðmundur Scheving og Ólaf-
ur Thorlacius voru hins vegar ekk-
ert upp á það komnir að sameinast
í landsfélagi, þeir voru sjálfum sér
nógir, verzluðu beint við útlönd og
voru fjárhagslega sjálfstæðir.
Kútteraútgerðin, sem hófst
1896—7; þróaðist einnig í stórút-
gerðir. Ásgeirsverzlun, Pétur Thor-
steinsson, Geir Zoega og dönsku
útgerðarverzlanimar höfðu enga
þörf fyrir samtök, fyrr en sjómenn
tóku að gera múður í kjaramálum.
Þá var stofnað Útgerðarmannafé-
lagið við Faxaflóa 1894 og þess
hlutskipti var að berjast við Olduna
(1893) og Bárufélagið (1894).
Um aldamótin voru enn 2092
árabátar fyrir landi með um 70%
fískaflans. Þilskip (kútterar og
jagtir) voru þá orðin 130—40 og
rekin að mestum hluta af stórút-
gerðarfyrirtækjum. Meðan svo
háttaði um útgerðina, að bændur
og stórfyrirtæki ráku hana, var
ekki grundvöllur fyrir landsfélag
um fískveiðar og útgerð og ekki
við öðru að búast en hugmynd síra
Þorkels lægi í láginni.
En nú fóru breytingatímar í hönd
með heimastjóm 1904. Vélbátaút-
vegurinn var að ryðja sér til rúms,
vélbátar orðnir um 70 talsins 1905
og sá útvegur var bæði laus undan
landbúnaðinum og í eigu smáút-
gerðarmanna um allt land, sem
höfðu þörf fyrir að sjávarútvegur
væri sá atvinnuvegur, sem þjóðin
yrði að byggja á, ef um framfarir
væri að ræða í landsháttum, hann
væri þjóðinni arðbærari en land-
búnaðurinn til öflunar kaupeyris.
Það má segja að þetta sjónarmið
þingmanna kæmi fyrst ákveðið
fram í umræðunum um Fiskveiða-
sjóðsfmmvarpið 1905.
í október 1904 var Matthías
Þórðarson frá Móum gerður út af
stjóminni í leiðangur til Noregs að
kynna sér fiskveiða- og útgerðar-
mál þar í landi.
Matthías var fjóra mánuði í þess-
um leiðangri og kom heim í febrúar
og skilaði stjóminni skýrslu sinni
og fór síðan um borð í danska
varðskipið Heklu, sem þá var komið
hingað til landhelgisgæzlu, en
Matthías var leiðsögumaður um
borð í sjómælinga- og varðskipun-
um dönsku á ámnum 1899—1908.
Þennan vetur, 1905, var G.
Schack, sem harðastur hefur verið
varðskipsforingja, enda hafði hann
úr nógu að moða, yfirforingi á
Heklu. Tók hann 25 togara það
hálfa ár sem hann var hér. Varla
er að efa að Matthías leiðsögumað-
ur hans, nýkominn úr Noregi með
skýrslu um miklar styrkveitingar
Norðmanna við sinn útveg, bæði
öflugt sjóðakerfí og landsfélög (svo
sem Selskabet for de norske Fisk-
eriers Fremme) hefur rakið það
fyrir yfirforingja sínum hver væri
gangur sjávarútvegsmála í Noregi
og því má ætla að kynni Schacks
af Matthíasi hafi nokkm ráðið um
áhuga hins fyrmefnda um eflingu
sjávarútvegs Islendinga, þegar þess
er gætt að Schack var velviljaður
íslendingum og hafði mikil kynni
af því í starfi sínu hvílíkt fomaldar-
snið var enn á fískveiðum hérlendis.
Matthías segir það bemm orðum
í endurminningum sínum, að hann
hafí lagt að Schack að beita áhrifum
sínum við ráðamenn til eflingar
Þorkell Bjarnason
sjávarútvegi, þar sem hann vissi
Schack mikinn áhrifamann, bæði
harðan málafylgjumann og í miklu
afhaldi hjá landsmönnum vegna
afreka sinna í landhelgisvörslunni.
Og Schack átti greiðan aðgang að
ráðamönnum.
Það hefur verið eignað Schack,
að hafa fyrstur manna, næstur
Þorkeli presti, vakið máls á stofnun
landsfélags í fískveiði- og útgerðar-
málum hérlendis og um leið til
myndunar sjóðs til styrktar sjávar-
útveginum —en það verður fyllilega
að gera ráð fyrir að Matthías Þórð-
arson frá Móum hafí komið þar við
sögu.
Svo vildi til sumarið 1915 að
varðskipið Hekla flutti þingmenn
austan af Seyðisfírði til Alþingis,
sem sett var 1. júlí þetta sumar og
einn þessara þingmanna var Valtýr
Guðmundsson, þá trúlega nýkom-
inn upp frá Kaupmannahöfn til
SeyðisQarðar. Það getur varla talizt
út í bláinn gert að tengja hinn harða
áróður Schacks skipherra, því að
Valtýr Guðmundsson flutti á þessu
þingi (1905) Fiskveiðasjóðsfrum-
varpið, sem jafnan er talið einn af
merkari atburðum útgerðarsögu
okkar á fyrsta áratug aldarinnar. í
þessu frumvarpi Valtýs til stofnun-
ar sjóðs fyrir sjávarútveginn er í
4ðu grein gert ráð fyrir stofnun
landsfélags í fískveiðum og útgerð.
Fiskveiðasjóðsfrumvarpið er fýrsta
viðurkenning Alþingis og stjórn-
valda á því að líta beri á sjávarút-
veginn, sem sjálfstæðan atvinnu-
veg, og hann sé jafnframt orðinn
þjóðinni arðbærari en landbúnaður-
inn — og 4ða greinin skjalfestir
hugmyndina um stofnun félags eins
og Fiskifélags Islands.
Næst gerist það markverðast í
undirbúningi að stofnun Fiskifé-
lagsins, að það kemur annar yfirfor-
ingi til sögunnar, H. Amundsen á
íslands Falck, og hann er ekki minni
áhugamaður um framfarir í íslenzk-
um sjávarútvegi en Schack áður og
skrifar um það skýrslur til stjórnar-
innar 1907 og 1908, að það verði
að efla sjávarútveg íslendinga og
eitt af því, sem þá sé nauðsynleg-
ast, sé að stofna félagsskap, sem
nái til alls landsins, og auka þannig
samvinnu og samhjálp fískimanna
og útgerðarmanna sjálfra til efling-
ar þessum atvinnuvegi.
Þá er næst að Tryggvi Gunnars-
son gengur í málið. Þessi kempa,
sem alls staðar var fyrst á vettvang
í málum, sem horfðu til framfara,
hafði látið sér hægt. Hann var
íhaldssamur í útgerðarmálunum um
þessar mundir, Landsbankinn hafði
lánað fé í kútteraútgerðina og
Tryggvi vildi að menn borguðu
kútterana áður en þeir færu að
stofna sér í skuldir við kaup á
togurum og vélbátum. En þegar
komið var fram á 1908 var kúttera-
útgerðin farin að dala, skipin, sem
keypt höfðu verið gömul flest,
Stjómmálamennimir áttuðu sig
á því að það voru ekki lengur stórút-
gerðarfélög, sem í hlut áttu, heldur
fjölmennur hópur kjósenda, vél-
bátar orðnir um 300 í landinu og
eigendur þeirra, þó ekki væru stórir
í útgerð, vom margir áhrifamenn í
sínum byggðarlögum og það var
betra að hafa þá suma heldur með
sér en á móti.
Þingmenn Reykvíkinga, dr. Jón
Þorkelsson og Magnús Th.S. Blönd-
al, beittu sér fyrir nefndarstofnun
og sú nefnd síðan fyrir fundi þann
7. janúar 1911, sem átti að verða
stofnfundur Fiskifélagsins, en lenti
í þrætum og stofnfundurinn var
ekki haldinn fyrr en 20. febrúar
1911.
Samþykkt vom lög fyrir félagið,
að mestu samhljóða þeim lögum
sem Bjarni Sæmundsson hafði tekið
saman, en einnig höfð hliðsjón af
lögum Búnaðarfélags íslands. Síra
Jens Pálsson, prófastur í Görðum,
gaf félaginu hið ágæta nafn Fiski-
félag Islands og það var Tryggvi
Fyrsti forsetinn, Hannes Hafliða-
son.
Þorsteinn Gíslason fiskimála-
stjóri.
Bærinn Höfn, sem Fiskifélagið keypti og reisti þar hús sitt, á gatna-
mótum Ingólfsstrætis og Skúlagötu.
þurftu orðið mikið viðhald og þetta
vom slysfaraskip orðin. Tryggvi
hefur þá séð að nú myndi lag að
ganga til liðs við vélbátaútveginn,
því að hann var greinilega framtíð-
arútgerðin og sá útvegur þurfti
hjálpar við.
Snemma árs 1908 gekkst
Tryggvi fyrir fundi með nokkmm
skipstjómm til undirbúnings stofn-
unar landsfélags um fískveiði- og
útgerðarmál. Þessi fundur leiddi til
þess, að Bjarni Sæmundsáon, sem
ásamt Tryggva bar hæst í foryztu-
sveit áhugamanna í sjávarútvegs-
málum á þessum ámm, tók saman
lög slíks félags sniðin eftir lögum
norska fískifélagsins.
En nú verður aftur uppstytta
fram á haust 1910. Sjálfstæðis-
flokkurinn fyrri, sem þá var stjóm-
arflokkurinn, tók Fiskifélagsmálið
upp á arma sína, og menn úr
Heimastjórnarflokknum gengu til
liðs við þá og þá gekk áfram skútan.
Gunnarsson, sem bjargaði því að
það var ekki skýrt „Félag til efling-
ar íslenzkum fiskveiðum", eins og
til stóð á fundinum 7. janúar.
Hannes Hafliðason skipstjóri var
kosinn fyrsti forseti Fiskifélagsins
og með honum í fyrstu stjóminni
vom Bjami Sæmundsson og skip-
stjóramir Geir Sigurðsson og
Magnús Magnússon (síðar útgerð-
armaður).
Það vom menn úr öllum stéttum
þjóðfélagsins, sem stóðu að stofnun
Fiskifélags íslands, auk þeirra, sem
þegar hafa verið nefndir til sögunn-
ar, má nefna: Ólaf Ólafsson frí-
kirkjuprest, Þórhall biskup Bjarna-
son, Brynjólf Bjömsson tannlækni,
Þorleif Jónsson síðar póstmeistara,
Árna Jóhannesson bankaritara,
alþingismennina Magnús Kristjáns-
son, Steingrím Jónsson, Pétur Jóns-
son á Gautlöndum, Magnús Sig-
urðsson lögfræðing, síðar Lands-
bankastjóra og svo auðvitað fjöl-
marga skipstjóra, sem of langt mál
er hér upp að telja, og hafa líka
þeir ötulustu verið nefndir hér að
framan, sem stjórnarmenn.
Fyrsta ár Fiskifélagsins var lítið
aðhafst, enda hófst skútuúthaldið
rétt sem félagið hafði verið stofnað
í febrúar og stóð til hausts. Fyrsti
stjómarfundur eftir stofnfund var
því ekki haldinn fyrr en 23. nóvem-
ber og þá tekið til við undirbúning
að stofnun deilda og Arnbjörn Ól-
afsson útgerðarmaður og Þorsteinn
Júlíus Sveinsson skipstjóri fóm af
stað út um land þeirra erinda, og
sent var ávarp bréflega til ýmissa
manna í kaupstöðum. Þá var og
hafinn undirbúningur að útgáfu
Ægis á ný, en útgáfa ritsins hafði
legið niðri frá því í júlí 1909; hóf
Fiskifélagið hana á ný í janúar
1912 og ritstjóri var hinn sami og
áður, Matthías Þórðarson stofnandi
ritsins.
Alþingi veitti strax 1911 Fiskifé-
laginu 500 króna styrk til starfsemi
sinnar, en þótt þátttaka væri frá
upphafí mikil í starfi félagsins
miðað við öldina, deildarfélagar 542
í árslok 1912, þá var sýnt að þetta
félag gæti ekki staðið fjárhagslega
undir rekstri sínum, ef það ætti að
koma einhvetju í verk sem gagn
væri að. Meðlimagjald var 25 aurar
í deildum út um land en 1 króna í
aðaldeildinni, Reykjavíkurdeildinni,
sem var hið raunvemlega Fiskifélag
íslands fyrstu árin, réð þar öllu,
hafði sniðið svo lögin að meðlimir
þeirrar deildar höfðu tífaldan at-
kvæðisrétt á móti meðlimum í deild-
unum utan Reykjavíkur á aðalfund-
um Fiskifélagsins, sem haldnir vom
það ár sem Fiskiþing var ekki hald-
ið. Að baki hvers fulltrúa, sem
deildirnar út um land sendu á aðal-
fund, skyldu vera 10 menn í deild-
unum, en hver félagi í Reykjavíkur-
deildinni hafði aftur á móti eitt
atkvæði á aðalfundi.
Á Fiskiþingum, sem er yfírstjórn
Fiskifélagsins, vom hlutföllin hag-
stæðari deildunum úti um land, þær
höfðu þar 8 fulltrúa, tveir úr hveij-
um fjórðungi, en Reykjavíkurdeildin
4 fulltrúa. Ekki mátti samt breyta
lögum Fiskiþings nema með sam-
þykki alaðfundar.
Allt er nú á annan veg og þetta
hvort tveggja nú orðið.
Mótorinn stofn-
aðifélagið
Það er tvennt, sem sýnir, að það
var vélbátaútgerðin, sem rak á eftir
mönnum til stofnunar Fiskifélags-
ins, að fyrsta verk Fiskifélags-
manna var að taka upp baráttu
fyrir ódýrari steinolíu, en vélbáta-
flotinn brenndi steinolíu í þennan
tíma og var salan hingað einokuð
af dönsku olíufélagi. Varð þetta
hörð barátta því að við öfluga var
að eiga og félagið gerði það, sem
það hefur aldrei gert síðar á sínum
langa ferli, það hleypti sér í kaup-
skap, keypti olíufarm til að þrýsta
niður olíuverði og má segja að
fyrstu tvö árin fæm í þessa olíubar-
áttu.
Annað fmmverk Fiskifélagsins,
sem sýnir, að það var vélbátaút-
gerðin, sem menn höfðu í huga við
stofnun félagsins, var að ráða vél-
fræðiráðunaut. Að vísu hafði Fiski-
félagið einnig fmmkvæði almennan
erindrekstur til upplýsinga fyrir
sjávarútveginn. Það sendi í árs-
byrjun 1914 tvo erindreka út um
land og var annar þeirra, Matthías
Ólafssori, kaupmaður þá í Haukadal
í Dýrafirði og síðar alþingismaður.
Hann var þaulkunnugur útgerð og
fískveiðum, en hinn var Ólafur Th.
Ssveinsson frá Hvilft í Onundafirði,
vélfræðingur að mennt, og skyldi
hann kenna mönnum að fara með
motorvélar, en þar kreppti skórinn
fastast í hinum nýja útvegi, vél-
bátaútgerðinni.
Sama ár gerði Fiskifélagið út til