Morgunblaðið - 18.07.1986, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 18. JÚLÍ 1986
Hann hækkaði í kræklu sem bognaði í keng, 5. grein:
Brauðið og smérið
eftir Asgeir Jakobsson
Þótt Coldwater og Iceland Sea-
food reyndust þjóðinni þarfa fyrir-
tæki á sínum tíma, þá varð þróunin
sú, eftir að fyrirtækin höfðu verið
gerð að fiskréttaverksmiðjum, að
liér heima urðum við í vinnslunni
fyrir þau eins og sá maður, sem
slær kornöxin á akrinum, malar
komið, bakar brauðið, sker af því
skorpurnar og síðan í sneiðar pakk-
ar þeim snyrtilega inn og sendir
langan veg og dýran þeim manni,
sem rífur utan af umbúðimar, smyr
sneiðarnar, pakkar þeim inn á ný
og fer með þær til kaupmannsins
og selur dýrt. Hann lifir góðu lífi
þessi, en hinn, sem vann allt við
brauðið nema smyija það, naslar
skorpumar af brauðinu heima í
koti sínu og hefur ekki einu sinni
lýsisbræðinga að viðbiti. En það er
honum huggun í fátækt sinni, að
sá, sem smurði og seldi, lagði inn
á reikning hans í hinu fjarlæga landi
og þar á skorpukarlinn orðið nokkra
eign, en hún bætir honum ekki
daglegt viðurværi, hann verður að
láta sér nægja að vita af henni
þama, enda dygði hún honum lítið,
það sem skiptir hann máli, er hitt
hvað hann þarf mikið til sín þessi
sem smyr sneiðina.
í margvíslegum erfiðleikum sjáv-
arútvegsins á undanfömum árum í
óðaverðbólgu, rangri gengisskrán-
ingu, dýrri olíu og loks raunvöxtum,
hafa menn jafnan gengið út frá því
sem gefnu, að frystivinnslan á
Bandaríkjamarkað væri sjávarút-
vegnum til hagsbóta og þar þyrfti
ekki að leita neinnar orsakar til
erfíðleikanna. Menn stæðu þó ekki
nú jafngapandi yfír vanhæfni frysti-
vinnslunnar til að mæta samkeppni,
ef þeir hefðu kíkt fyrr og betur á
það dæmi allt. En svo lokaðir hafa
menn verið og af ýmsum ástæðum,
að enginn ráðandi maður hefur
anzað þeirri spurningu, hvað þessi
markaður kostaði okkur.
Ásamt Verðlagsráði og sleifar-
laginu í frystivinnslunni, voru og
em fiskréttaverksmiðjurnar í
Bandaríkjunum grundvallarskekkja
í sjávarútvegsdæminu.
0
Uttekt í báða enda
Um 1970 var öllum, sem málum
voru kunnugir, orðið það fullljóst
að frystivinnsla okkar gat ekki
greitt markaðsverð fyrir físk, sem
unninn var á Bandaríkjamarkað.
Þá hefði átt að taka frystivinnsluna
út í báða enda, vinnulagið hérlendis
og sölukostnaðinn erlendis, ásamt
því að leggja niður Verðlagsráð.
Afsakanlegt var þó að menn færu
sér hægt vegna þorskastríðanna og
þá ekki í önnur hús að venda um
skeið með sölu frysts físks en til
Bandaríkjanna, en engin afsökun
fyrir aðgerðarleysinu eftir 1976 að
bókun 6 tók gildi, og hvort tveggja
gerðist að tollar féllu niður á Evr-
ópumörkuðum og við höfðum svipt
markaðsþjóðirnar 200 þúsund
tonna árlegum afla. Evrópumarkað-
ir biðu okkar opnir og fiskvana.
En það fór svo, að þjóðin virtist
ekki átta sig á að það væri eitthvað
athugavert við vinnulagið í frysti-
vinnslunni, fyrr en farið var að reka
frystitogara. Þá fór almenningur
að spyija sig, hvemig þetta mætti
vera, að það þyrfti ekki annað en
setja frystigræjur um borð í skip
og ýta því frá landi, þá fengist
ágætis útkoma.
Þjóðin fór svo 1983 að átta sig
á að eitthvað væri bogið við hinn
endann líka, frystimarkaðinn, þegar
frystihús, sem við sjálfír íslendingar
höfðum sett upp í Grímsbæ, gátu
keypt físk á þreföldu verði við
frystihús hér heima.
I skýringum frystihúsamanna
hérlendis kom upp allt það, sem
vanrækt hafði verið að gera hér til
að laga frystivinnsludæmið.
Frystihúsin í Grímsbæ keyptu
þann físk, sem þeim hentaði og
borguðu hátt verð eða lágt eftir
fískgæðum og samkeppni á mörk-
uðunum, þau vom miklu minna
vélvædd en okkar og fjárfestingar-
kostnaður þeirra miklu minni og
þau gátu unnið í neytendapakkn-
ingar (ræða formanns SH á aðal-
fundi). Þetta síðasta hefði
formaðurinn getað orðað skeleggar
þannig: „Þessi frystihús hafa ekki
fískréttaverksmiðjur milli sín og
verzlanakeðjanna, heldur selja beint
úr húsum sínum til verzlana." En
það verður nú biðin á að SH-ingar
viðurkenni, að það sé Coldwater,
sem sé að drepa þá. „Fyrr skulu
stundir íjörsins dvína."
Eg er þó ekki í nokkrum vafa
um það, sem ég hef klifað oft á,
að sú mikla fjárfesting og mikla
fólkshald, sem fylgir vinnslunni á
Bandaríkjamarkað sé önnur megin
orsök hinna sífelldu vandræða
frystihúsanna hérlendis og einnig
„Fyrirtækin úti með
samanlagt eitt þúsund
manns í vinnu (Cold-
water 600 og- Iceland
Seafood tæp 400) fá
fjórðungi meira í sinn
hlut en frystivinnslan
hér með 6—7 þúsund
manns í vinnu á Banda-
ríkjamarkaðinn og
marga milljarða króna
í fjárfestingu til þeirrar
vinnslu.“
því, að þau geta ekki greitt mark-
aðsverð fyrir físk og reynast ekki
samkeppnisfær, hvorki við frysti-
togarana vhérlendis né frystihús í
næstum löndum og ekki heldur
ferskfískmarkaði. Að þeirri lausn
SH og SÍS á vandanum að setja
upp frystihús í Englandi likt og fisk-
réttaverksmiðjurnar í Bandaríkjun-
um kem ég að síðar.
Sölu- og fískréttaverksmiðjumar
í Bandaríkjunum taka 30—50% af
söluverðmætinu, jafnar sig upp með
40%, trúi ég um árin, og það er
alltof mikið, þegar við bætist hversu
dýr vinnslan hér heima er fyrir
þessar verksmiðjur.
Nú er enginn að tala um að
leggja Coldwater og Iceland Sea-
food fyrir róða, heldur að það sé
gert upp á hveijum tíma, hvort
vinnsla borgi sig fyrir þessi fyrir-
tæki og þá hvaða vinnsla, en ekki
pressast við undir líf og blóð að
vinna sem mest af físki fyrir þau,
hveiju sem til er kostað, þegar ann-
arra markaða er völ, sem betur
gæti borgað sig að vinna á í einn
eða annan tíma.
Við höfum oft verið sviptir mörk-
uðum og jafnan fundið nýja. Getum
við ekki skipt um markaði nema
vera neyddir til þess?
Það er nærtækast að taka dæmi
um, hver hlutur Coldwater og Ice-
land Seafood er í endanlegu sölu-
verðmæti frysta físksins af tveimur
síðustu árunum, 1984 og 1985.
(Það athugist við þá lesningu, að
nú tek ég heildarútflutningstölur,
en í samanburðardæminu við fersk-
fískmarkaðina í 4. grein minni tók
ég útflutningsverðmæti á flökum
og blokk, sem unnin er úr sömu
físktegundum og seldar eru á fersk-
fískmörkuðum. Inn í heildarútflutn-
ingstölunum nú er skelfískur og
rækja.)
Árið 1984 var útflutningsverð-
mætið til Coldwater og Seafood 5,7
milljarðar en fyrirtækin seldu fyrir
13,6 milljarða. Bæði seldu eitthvað
fyrir aðra þetta ár og það gæti
hafa numið einum 2 milljörðum og
þau þá selt okkar físk fyrir 11,6
milljarða og tekið í sinn hlut um
50% af endanlegu söluverðmæti það
árið. 1985 var flutt út héðan til
fyrirtækjanna fyrir 8,1 milljarð en
þau seldu það ár fyrir 14,4 millj-
arða og líklega hafa þau bæði selt
eitthvað meira fyrir aðra en okkur
í fyrra en 1984, líklega fyrir eina
2,5 milljarðar, og hafa því ekki
þetta ár fengið í sinn hlut af endan-
legu söluverðmæti okkar físks nema
um 30%. Þetta rokkar þannig milli
ára vena misjafnra birgða fyrir-
tækjanna, þegar upp er gert árið
og einnig vinna þau misjafnlega
mikið í fískrétti frá ári til árs.
Ef gert ráð fyrir að til jafnaðar-
verði eftir úti í Bandaríkjunum 40%
af endanlegu söluverðmæti frysts
físks á þann markað, þá höfum við
þetta dæmi: Af hveijum 100 krón-
um í endanlegu söluverðmæti taka
sölu- og fiskréttaverksmiðjurnar 40
krónur og þeim 60, sem eftir eru
þá oftast skipt nokkuð jafnt milli
veiða og vinnslu hér heima, sem
fyrr er lýst, og hafa þá frystihúsin
hér í sinn hlut um 30 krónur. Fyrir-
tækin úti með samanlagt eitt
þúsund manns í vinnu (Coldwater
600 og Iceland Seafood tæp 400)
fá fjórðungi meira á Bandaríkja-
markaðinn og marga milljarða
króna í fjárfestingu til þeirrar
vinnslu.
Eg hef ekki sundurgreindar tölur
þess, hvernig heildar fjárfesting og
árleg fjárfesting skiptist á físk-
vinnslugreinarnar, en það fer ekki
á milli mála að hlutur frystivinnsl-
unnar fyrir Bandaríkjamarkað er
þar lang stærstur.
Síðastliðið ár, 1985, var varið 1,1
milljarði til húsa, véla og tækja í
fiskvinnslunni (tölvuvæðing og
fleira) og þá var heildarfjármagn
bundið í húsum, vélum og tækjum
á verðlagi ársins 10,7 milljarðar.
Kröfur sölu- og fiskréttaverksmiðj-
anna hafa aukizt ár af ári um bætta
forvinnslu hérlendis og ekki stendur
á að sinna kröfunum. „Við erum
að vigta okkur í hel“ er haft eftir
góðum og gegnum frystihúsamanni
og þannig orðar hann þennan
síaukna kostnað við að vigta fískinn
þangað til 1212 grömm af físk-
þunga uppúr sjó eru orðin að 389
grömmum í flökum eða blokk á
Bandaríkjamarkað. Fínt skal það
vera.
Engir maðkar ...
Nú skyldu menn hafa það í huga,
að það er að mínum dómi, sem
þekki marga þeirra manna, sem hér
eiga hlut að máli, óþarft að gera
því skóna, að hér séu einhveijir
maðkar í mysunni. Það er um sölu-
og fiskréttafyrirtækin að segja, að
þau kaupa dýrt efni og af því eru
eggin dýrust til fiskréttavinnslunn-
ar, auglýsingakostnaðar er gífur-
lega mikill í þessu landi auglýsing-
anna, og það er við marga að eiga
áður en fískurinn er kominn í verzl-
anir og í þessu landi vilja menn
hafa nokkuð fyrir snúð sinn, þó
hann sýnist ekki stór, þá er og
það, að í Bandaríkjunum verða fyr-
irtæki að sýna hagnað, ef þau eiga
að fá einhveija fyrirgreiðslu svo
sem í bönkum og núllrekstur okkar
þekkist ekki í þessu markaðslandi
okkar. Sölu- og fiskréttafyrirtæki
verða að standa traustum fótum
fjárhagslega, ef þau eiga ekki að
verða undir í samkeppninni. Bæði
SH og SÍS forðast eflaust af þessum
orsökum að ganga mjög nærri þeim
með verð héðan að heiman. Og
framan af, meðan þessi fyrirtæki
voru að byggjast upp, varð að leggja
þeim fé héðan, en það er liðin tíð
Bæði fyrirtækin ganga orðið fyrir
eigin fjármagni. Þótt þama hafí
myndazt eignir, sem frystihúsin hér
heima eiga að nafninu til, þá not-
ast þær ekki nema til að tryggja
stöðu fyrirtækjanna úti og eru trú-
lega ekki svo miklar, að þær skipti
umtalsverðu máli fyrir „statusinn“
hérlendis, heldur snýst málið um
það, hversu dýr þessi markaður er
okkur bæði í vinnslu og sölu, og
það liggur ekki í einhverri smáræð-
is eignamyndun um árin, heldur
árlegum rekstrarkostnaði sölu- og
fískréttaverksmiðjanna, sem verður
að borgast með ofangreindum
hætti, lágu fískverði, lágu kaupi og
ofQárfestingu í húsum, vélum og
tækjum.
FHAMKV’ÆMDAFÓLK •
Skortur á réttum upplýsingum getur kostað ykkur
stórfé og óþarfa fypirliöfn.
HúsTDyggjandimi kostar ekki nema 220 krónur og fæst í
byggingavöruverslmmm eða á blaðsölustöðum.
Meðal efxiis í nýjasta tölublaði Húsbyggjandans:
Húsbyggjajidinn heimsækir Hllmar Jónsson og Elínu Káradóttur í Hafnarfirði.útgefendur
Gestgjafans. Einnlg Önnu Alfreðsdóttur og Finn Björgvinsson, arkitekt á Hávallagötu í
Reykjavik.
Byggingalausnir: Frágangur timburþaks og steypts útveggjar, einangrun utan á steyptan útvegg,
fróðleg grein um hljóðeinangrun húsa — Hvað er X-steypa? — Garðskálar: Sannkallaður suxnar-
auki - Sól og skjól, mikilvægast við hönmm garðsins - Hvernig á að leggja korkflísar? - Reykja-
vík 300 ára — Birtir brátt yfir lánamálum húsbyggjenda — Teikningasafh — Innréttingar — Þjón-
ustulistinn Hvað fæst hvar? — Eldvarnir - Fastelgnamarkaðurinn — Gólfefni og kynning á ýms-
um nýjungum í byggingariðnaðinum og margt fleira.