Morgunblaðið - 21.09.1986, Qupperneq 2
2 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. SEPTEMBER 1986
UM SAKAMÁLASÖGURNAR SEM BORGES SKRIFAÐI ÁSAMT VINI SINUM
allt aftur til upphafs leynilögreglusagnanna, til
Ágústs Dupin og Edgars Allans Poe.
Stökk úr höfði Poes
Segja má að sakamálasagan eins og við þekkjum
hana nú hafi stokkið alsköpuð úr höfði Poes um miðja
síðustu öld þótt tilraunir til þess að rekja ættir hennar
allt aftur til Heródótusar, Sófóklesar og
Biblíuhöfundanna hafí stundum verið afar
hugmyndaríkar. Það sem hér er átt við með
sakamálasögu er frásögn þar sem tiltekinn verknaður
er framinn — oftast náttúrlega morð — og síðan öll
gögn lögð fram smátt og smátt svo lesandinn á að
minnsta kosti fræðilegan möguleika á að leysa gátuna
samtímis lögreglunni eða einkaspæjaranum. Það
gerist að vísu alltof sjaldan en á þó að vera hægt.
„Hreinar“ sakamálasögur af þessu tagi áttu sér sitt
blómaskeið á fyrstu áratugum þessarar aldar þegar
Sherlock Holmes hafði rutt brautina á svo
eftirminnilegan hátt en er fram liðu stundir skutu upp
kollinum fleiri greinar slíkra afþreyingarsagna —
„harðsoðni reyfarinn“ úr Ameríku, lögreglusagan með
áherslu á hóp fremur en einn íðilsnjallan spæjara,
njósnabækur og þar fram eftir götunum. Menn á
borð við Ágúst Dupin (og don Isidoro Parodi) duttu
úr tísku en hafa þó haldið velli og ennþá kemur það
fyrir að yfírþjónninn reynist vera morðinginn.
Fyrsta saga Poes um Dupin hafði þegar að geyma
flestalla þá eiginleika sem taldar voru eiga að prýða
góðar sakamálasögur á blómaskeiði þeirra. Hún gerist
í París og heitir Morðin við Líkhúsgötu eins og flestum
ætti að vera kunnugt. Lögreglan stendur ráðþrota
vegna nokkurra hroðalegra morða sem framin hafa
verið við þessa réttnefndu götu og í þessari sögu
Poes kemur því fyrir í fyrsta en fráleitt síðasta sinn
heimski lögreglumaðurinn sem er alveg bit út af
líkunum sem hlaðast upp í kringum hann og verður
að leita eftir aðstoð sér greindari manna. Sú aðstoð
er sem betur fer veitt — annars væri sjálfsagt hálf
heimsbyggðin hrunin niður fyrir morðingjahendi.
Ágúst Dupin er kallaður til skjalanna; hann lætur
segja sér málavöxtu heima hjá sér og ómakar sig
ekki einu sinni við að fara á staðinn. Með einfaldri
en afardjúpskyggnri rökvísi og athyglisgáfu leysir
hann svo málið eins og ekkert sé; það kemur ekki
annað til mála en að morðinginn hafi verið api af
tegundinni órangútan. Lögreglumennimir eru
dolfallnir yfír þessari snilli, sem og aðstoðarmaður
Dupins sem er hinn fyrsti í langri röð Watson lækna
— hjálparkokka sem hafa aldrei rétt fyrir sér nema
af hreinni slysni og gegna því hlutverki helst að
bregða enn sterkara ljósi á snilli spæjarans, sem og
að gefa lesandanum von: „Hann er þó allavega
vitlausari en ég!“
Blindur einkaspæjari
Aithur Conan Doyle notfærði sér margt úr sögum
Poes en Sherlock Holmes var þó ólíkt framtakssamari
en Ágúst Dupin og sletti sér jafnvel fram í
atburðarásina, en slík hefði aldrei hvarflað að hinum
letilega Frakka. Hinir raunvemlegu arftakar Dupins
voru fremur einkaspæjarar á borð við þá Prins Zaleski,
sem leysti glæpi sem framdir voru í London án þess
að hreyfa sig úr höllinni sinni, og Max Carrados, sem
lét það ekki aftra sér — fremur en Borges síðar —
að vera blindur. Þessir þrír eru einmitt nefndir sem
helstu fyrirmyndimar að don Isidoro Parodi í tilbúnum
formála sem höfundamir tveir settu framan við
sögurnar um ráðgáturnar sex.
Bókin kom fyrst út í Buenos Aires síðla árs 1942.
Borges hafði þá gefíð út tvær litlar bækur með
smásögum eða þaðan af styttri textum; allmörg söfn
ritgerða og loks einar þijár ljóðabækur. Hann var
orðinn áberandi en umdeildur í argentísku
menningarlífi og hann hafði ennþá sjónina. Vinur
hans og samstarfsmaður við smíði ævintýranna um
don Isidoro var Adolfo Bioy Casares en þeir áttu síðar
eftir að vinna saman að að minnsta kosti fjórum
bókum. Slíkt samstarf rithöfunda er fátítt og oftast
ekki eftirsóknarvert svo til þess að vinna verkið fyrir
sig bjuggu þeir Borges og Bioy Casares til
splunkunýjan rithöfund og kölluðu hann Bustos
Domencq — á hans reikning var bókin skrifuð þegar
hún kom út og löngum eftir það.
„I hinum æsilegu annálum glæparannsókna þá
fellur sá heiður að vera fyrsti spæjarinn sem er
tukthúslinur í skaut don Isidoro." Á þessa lund segir
í formálanum sem áður var minnst á og annar
tilbúningur þeirra tvímenninganna, Gervasio
Montenegro, er skrifaður fyrir. Og þetta er líklega
alveg rétt — að minnsta kosti situr don Isidoro í klefa
númer 273 í fangelsinu í Buenos Aires og má sig
þaðan hvergi hræra. Hann situr inni fyrir morð en
Bustos Domencq flýtir sér að taka fram að hann sé
í raun og veru saklaus og fómarlamb samsæris.
Fangelsi í 21 ár
„Fjórtán árum fyrr," segir í upphafí fyrstu
sögunnar, „hafði slátrarinn Águstín R. Ronorino
fengið banvænt högg á höfuðið meðan hann var að
„Er ég rekinn,
herra Gielgud?
Um upphaf vináttu þeirraAlec Guinness ogJohn Gielgud
EFTIR ILLUGA
JÖKULSSON
Þeir riddaramir sir John Gielgud
og sir Alec Guinness eru báðir í
hópi þekktustu og virtustu leikara
Stóra-Bretlands og þeir eru jafn-
framt miklir vinir. Vinátta þeirra
hófst þó ekki gæfulega. Þegar
Guinness var ungur og metnaðar-
fullur leikari lenti hann í leikriti sem
Gielgud stjómaði. Gielgud var ekki
miklu eldri en Guinness en hafði
þegar öðlast mikla frægð og vin-
sældir. Hann var til að mynda í
miklum metum hjá Guinness sem
þóttist hafa himin höndum tekið er
hann fékk tækifæri til að Ieika
undir stjóm Gielguds. En þessi
reynsla varð unga manninum afar
þungbær þegar á hólminn var kom-
ið; svo mjög að hann ku hafa íhugað
að leggja leiklistina á hilluna. í eft-
irfarandi samantekt um fyrstu
samskipti þeirra Gielguds og Guinn-
ess er einkum stuðst við nýútkomna
ævisögu þess síðamefnda, Bless-
ings in Disguise, en einnig að
nokkm leyti við skrif Gielguds.
Guinness ætlaði sér snemma að
verða leikari en um það leyti sem
hann var að komast á þrítugsaldur-
inn virtust líkumar ekki bjartar.
Árið 1933 var hann nítján ára og
vann fyrir smánarkaup hjá auglýs-
ingastofu í London. Þá um haustið
ákvað hann að nú væri að duga eða
drepast og sótti um skólavist í Roy-
al Ácademy of Dramatic Art, skóla
sem ýmsir íslenskir leikarar hafa
numið við. Hann fékk kafla úr
nokkmm þekktum leikritum sem
hann átti að æfa heima hjá sér og
mæta síðan í próf í janúar 1934.
Guinness kveðst í bók sinni ekki
hafa gert sér nema hóflegar vonir
um árangur, ekki síst vegna þess
að honum var lífsnauðsynlegt að
fá styrk frá skólanum svo hann
gæti stundað þar nám; fjölskyldan
mátti ekki af neinu sjá. Eigi að síður
var Guinness staðráðinn í að gera
sitt besta og fékk hugmynd sem
hann taldi síðar ansi djarflega.
Hann ákvað sem sé að hringja í
John Gielgud og biðja hann að
leggja sér lið.
Aum ævi ungs leikara
Gielgud var kominn undir þrítugt
en þótti þegar einhver allra efnileg-
asti leikari sem fram hafði komið
á Bretlandseyjum um langa hríð.
Hann lét líka mikið á sér bera og
þótti stundum ansi mikill á lofti,
einkum við sér yngri og óreyndari
menn. Guinness dáði hann tak-
markalítið og herti upp hugann þar
til hann hafði safnað nægilegum
kjarki til þess að hringja í Gielgud.
„Við vorum auðvitað," skrifar
Guinness, „alls ókunnir hvor öðrum.
Hann var vingjamlegur í símanum
en sagði í raun og veru ekki annað
en: „Þú ættir að prófa Martitu
Hunt. Hún verður stórhrifín af að
fá peningana.“ Vegna ættamafns
míns hefur John sjálfsagt gert ráð
fyrir því að ég væri einn af ríku
Guinness-unum.“
En því fór nú fjarri. Martita
Hunt, sem Gielgud ráðlagði unga
félausa manninum að leita til, var
þá fræg leikkona á Bretlandi og
talin mundu fara alla leið upp í
hæstu hæðir. Af þvl varð ekki af
ástæðum sem ekki er þörf á að
greina frá hér, en Guinness hafði
altént mikið álit á henni og lagði
sig í líma við að koma sér I mjúkinn
hjá henni. Henni leist að vísu ekk-
ert á pilt til að byija með en
aumkaðist yfír hann og tók að sér
að leiðbeina honum gegnum inn-
Alec Guinness
var frá sér
numinn af aðdáun