Morgunblaðið - 26.10.1986, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 1986
Edvard
MUIMCH
n/lyndlist
Bragi Ásgeirsson
í júnímánuði árið 1970 var í
tengslum við Listahátíð haldin mik-
il sýning á grafískum verkum
Edvards Munch, — hin fyrsta hér
á landi.
Listasafn íslands á dálítið safn
mynda snillingsins á því sviði og
er það gjöf frá nánum vini lista-
mannsins, Christian Gierlöff, en
aðstaðan til að sýna þær reglulega
er nær engin sem stendur. Þá var
haldin mikil sýning á grafík Munchs
frá afmörkuðu tímabili í anddyri
Norræna hússins árið 1979, að mig
minnir, og var þar þröng á þingi.
Sýning sú, sem stendur yfir í
Norræna húsinu þessa dagana, er
þannig þriðja sýningin á verkum
listamannsins, sem gistir ísland, og
hin fyrsta, sem að stofni til byggist
nær eingöngu á málverkum. Allar
sýningamar þijár, sem hingað hafa
ratað, koma frá Munch-safninu í
Osló og sýnir safnið okkur mikla
rausn um útlán mynda á ekki lengri
tíma, því að sívaxandi eftirspum
er eftir myndum hans víða að á
jarðarkringlunni.
Frægð Munchs hefur aukist jafnt
og þétt á síðustu áratugum, og
ekki síst eftir að Japanir uppgötv-
uðu hann og valförtuðu til Osló,
ásamt því að settar vora upp viða-
miklar sýningar á list hans í Tókýó
og vafalaust víðar í Japan. Þá hafa
þeir staðið að útgáfu stærstu og
glæsilegustu listaverkabókar, sem
ég hefí augum litið um dagana, og
flallar hún eingöngu um list
Munchs.
Við þetta bætist og einnig, að
nýbylgjumálverkið svonefnda hefur
beint augum manna í stórauknum
mæli að listsköpun Munchs og þá
einkum á síðari hluta ævi hans.
Nýtt mat á möguleikum málverks-
ins hefur sem sagt orðið til þess,
að margur skilur og metur nú þetta
tímabil. Lítur á list hans út frá
öðra sjónarhomi og nýjum mæli-
kvarða.
Þetta er einkar ánægjuiegt, því
að það styður þá kenningu, að list-
in sé á stöðugri hreyfingu, sem og
um leið gildismat fólks á listasög-
unni og einstökum þáttum hennar.
Góð list er alltaf ný, hve gömul
sem hún er að áram, og hver ný
sýning, sem efrit er til, á að vera
opinberan fyrir lífsmögn sín í sjálfu
sér, en ekki tilbúið nýjabram.
Eg man ákaflega vel eftir sýning-
unni árið 1970, vegna þess að ég
var einn. af þeim, sem stóðu að
uppsetningu hennar og skrifaði að
auki tvær stórar kynningargreinar
í Lesbók og eina almenna grein um
sýninguna sjálfa hér f blaðið.
Þetta var fyrsta stóra sýningin
á úrvalsverkum Munchs á íslandi
og hún var í einu orði sagt frábær
og vakti mikla athygli listfróðra,
þótt ekki hiyti hún þá aðsókn sem
tilefhi gaf til. A sýningunni var
mjög gott yfírlit á grafík lista-
mannsins frá upphafí og auk þess
smákynning á tæknibrögðum hans.
Hvemig hann með því að saga í
fáeina hluta eina krossviðarplötu
náði fram kynngimögnuðum áhrif-
um og lifandi litaspili.
Þessi listamaður, sem hafði ekki
komið nálægt neinu, sem hét grafík,
fyrr en hann var kominn yfír
þrítugt, endumýjaði þessa listgrein
og lyfti á háa tinda í eigin listsköp-
un. Tæknileg grandvallarmenntun
þessa manns var svo traust, að hin
nýju verkfæri léku í höndum hans
og hér fann hann svið til ennþá
dýpri tjáningar listar sinnar og
ótakmarkaða möguleika.
Og eins og í málverkinu var það
samþjöppuð heildin og einfaldleik-
inn, sem réði ferðinni ásamt þeirri
duimögnuðu stemmningu, sem er
einkenni listar hans og grípur hug
áhorfandans svo fimasterkt.
Hvemig hann náði taki á jafn
magnaðri myndrænni tjáningu,
verður í fáum dráttum helst út-
skýrt með erfíðri æsku hans, sem
varð þó ef til vill kveikjan að yfir-
íkilvitlegri næmni á umhverfið og
tímana, sem hann lifði á. En hér
kemur ótalmargt annað til, því að
um þetta var hann ekki einn á báti
á tímum mikils þjóðfélagslegs
ójafnaðar í Evrópu, fátæktar og
berklaveiki, — auk fjölda annarra
sjúkdóma svo sem bamaveikinnar
illræmdu.
Fljótlega komu f ljós listrænir
hæfíleikar hans og fósturmóðir
hans, hin ósérhlífna Karin Bjöistad,
er hafði tekið að sér heimilið við lát
systur sinnar, — ýtti frekar undir
þá en hitt, þótt föður hans fínndist
slík iðja fásinna. Hann innritaðist
í tækniháskóla 1879 í því augna-
miði að mennta sig til verkfræðings.
En fljótlega fínnur hann, að hann
á þar ekki heima og yfírgefur skól-
ann ári seinna til að helga sig
myndlistinni og byijar á því að
rannsaka sögu listarinnar. Hann
nýtur ágætrar kennslu í undirstöðu-
greinum myndlistarinnar á áranum
1881—82 og framraun hans á sýn-
ingarvettvangi var Haustsýningin í
Osló árið 1883.
Þróun listar Munchs gerist ótrú-
lega hröð, sem sýnir, á hve traust-
um granni norsk málaralist stóð á
þessum áram og jafnframt, hve
næmur hann var.
Hann hlýtur fljótlega meðbyr
fyrir góða hæfileika og fær styrk
til Antwerpen-farar 1884, en getur
ekki komið því við að fara strax
vegna veikinda. A þessu ári tengist
hann framúrstefnuhópi málara og
rithöfunda f Osló, sem var rökrétt
ákvörðun og átti eftir að hafa ör-
lagarík áhrif á þróun listar hans —
magna upp f honum áskapaða
taugaveiklun, en um leið auka til-
fínningar hans gagnvart samtíman-
um.
Árið 1885 hagnýtir hann sér
styrkinn til Antwerpen og dvelur
einnig í þijár vikur í París og verð-
ur fyrir sterkum áhrifum af franskri
list og þá einkum Manet.
Um haustið tekur hann við að
mála þijú viðamikil myndefni,
„Sjúka bamið", „Daginn eftir" og
„Kynþroskinn", og lýkur við þau
öll árið eftir. Þessi þijú málverk
tákna í raun kaflaskipti f norskri
listasögu og upphafið að frægðar-
ferli Munchs.
Sá þroski, sem Munch tekur út
á næstu áram, er fáu líkur í allri
samanlagðri listasögunni. Strax
sama ár og hann lauk við þessi
þijú stórkostlegu málverk gerir
hann fyrsta uppkastið að hinni
frægu mynd sinni, er seinna hlaut
nafnið „Madonna", en í fyrstu út-
gáfu einungis „Hulda".
Nú fylgja viðburðarík ár með
ýmsum ferðalögum innanlands og
utan ásamt þrálátum veikindaköst-
um. Hann fær ríkisstyrk árið 1889
og dvelur í París yfír veturinn, —
sækir þar morgun hvem listaskóla
Bonnats. Sumrinu eyðir hann f Ás-
gárdstrand og Kristíaníu (Osló), en
fær svo ríkisstyrkinn aftur og held-
ur á ný til Parísar, en dvelur þó
fyrst í Nice. Hverfur um sumarið
aftur til Noregs og hlýtur nú sinn
þriðja ríkisstyrk og heldur enn til
Parísar og dvelur til skiptis í París
og Nice. Munch er nú orðið þekkt
nafn í heimalandi sínu, en þó helst
að endemum og myndir hans hafa
vakið upp miklar deilur og Bjöm-
stjeme Bjömsson mótmælir opin-
berlega, að ríkisstyrkurinn skyldi
ganga í þriðja sinn til Munchs.
Málarinn Fritz Thaulow, sem lengi
var einn helsti velunnari Munchs
ásamt Christian Krogh, svaraði
Bjömsson strax daginn eftir.
Á þessu hausti ritar Munch ýms-
ar hugleiðingar í dagbók sína, sem
opinbera tilhneigingar til innsæisins
(expressjónismans). Hann byijar á
fyrstu uppköstum að myndunum
„Örvænting" og „Ópið“, auk þess
sem hann sýnir málverkið „Guli
báturinn" á Haustsýningunni í Osló,
sem var endanleg gerð af hinni
frægu mynd „Þunglyndi". Hann
sýnir í Miinchen myndir eins og
„Nótt í St. Cloud", „Inger á strönd-
inni" o.fl.
í ársbyijun 1892 svarar hann
sjálfur grein Bjömssons í Dagblað-
inu, og það reynist góð byijun á
viðburðaríku ári, er skipti sköpum
um frama hans. Honum er boðið
að sýna í Berlín og sýnir á líkum
tíma í Kaupmannahöfn og Miinch-
en.
Sýningin í Berlín endar með
ósköpum og varð upphafið að klofti-
ingi listasamtakanna þar, er meiri-
hlutinn samþykkir á stormasömum
fundi að loka henni. En lokun sýn-
ingarinnar virkaði líkt og
vítamínsprauta á frama Munchs,
sem er í kjölfarið boðið að sýna
víða um Þýskaland og er á allra
vöram, sem með myndlist fylgjast.
Á þessum tíma lýkur hann við
myndir svo sem „Kossinn", „Ör-
væntingin", „Dauðinn í sjúkrastof-
unni" og „Kvöld á Karl Johan".
Næsta ár verður Munch ekki
síður örlagaríkt. Auk ýmissa sýn-
inga víða f Evrópu umgengst hann
fjölda andans manna, er koma til
með að hafa áhrif á hann líkt og
Strindberg, Julius Meier-Graefe og
skáldið pólska Stanislaw Przybys-
zewski. Þeir halda til ásamt fleirum
á veitingastað, er nefndist „Græna
svínið", en það nafn hafði Strind-
berg gefið staðnum vegna sérstakr-
Þessa einstæðu mynd málaði
Munch af Dagny Juel
Przybysewska árið 1893. Hann lét
hana aldrel og hún hékk jafnan
upp á vegg f húsum hans. Lfkast
til er Dagny Juel fyrlrmyndin að
hinni frœgu mynd “Madonnau
sem hann útfaarði bæði f olfu og
graffk, svo og mörgum fleiri þvf
að andlHsdráttum hennar
bregður vfða vlð
ar lögunar nafnskiltisins jrfir
staðnum. Fyrsta bók um Munch sér
dagsins ljós og standa að henni
þeir Willi Pastor, S. Przybyszew-
ski, Frank Servas og Julius Meier-
Graefe. Munch lýkur við myndir svo
sem „Ópið“, „Blóðsugan", „Stúlkan
og dauðinn", „Mánaskin", „Strönd-
in“, „Madonna", „Röddin". Það er
loks árið 1884, að Munch gerir
fyrstu tilraunir með ætimyndir og
steinþrykk og nær fljótlega góðum
tökum á tækninni því að hún átti
vel við hann og þá tækni sem hann
hafði tileinkað sér og meistraði til
fullkomnunar. Myndir eins og
„Hræðsla", „Kvöldstjaman",
„Aska", „Konan", ásamt nokkrum
raderingum sjá dagsins ljós.
Nú er myndaröð hans, sem fylgdi
honum allt lífið, farin að fá á sig
form, „Livsfrisen" (Lífskeðjan), og
það era einmitt myndir frá þeirri
myndaröð, sem telst inntak sýning-
arinnar í Norræna húsinu ásamt röð
sjálfsmynda og módelmjmda.
Segja má, að á þessum tfma
hafí flest höfuð verk Munchs séð
dagsins ljós — nú fer hann að vinna
þau upp í grafík, auk þess sem
hann málar af kappi og gerir á
næstu árum margt frábærra
mynda, sem hann tengir margar
hveijar „Livsfrisen".
Nafnið er vel við hæfí, hvað
lífsverk Munchs snertir, því að það
var Iffíð sjálft, sem hann vildi mála
f allri sinni nekt og fjölbrejðni, hann
vildi ekki fegra það né sverta, og
að mínu mati rangt að höfða svo
mjög til þunglyndis hans, svo sem
gert hefur verið. Þetta var eiginlega
tíðarandinn í listinni hjá fjölda
manna á þessum tíma og er ennþá
í ýmissi mynd, en myndir Munchs
tjá svo mikla lífsorku í formi og
lit, að þær tengjast ekki síður
lífsnautninni. Þær era vissulega
fullkomlega lausar við alla fágaða
lognmollu en er slíkt mælikvarði á
lífshamingju?
Að þessi maður, sem svo mjög
var vígður listinni og öllu því sem
var efst á baugi í Eviópu á þessum
tímum, yrði hræddur við að bindast
konum, er ósköp eðlilegt og skálda
má hér margar ástæður svo sem
gert hefur verið.
Hann verður sterklega fyrir
áhrifum af hræringum tfmanna í
lífi og list svo sem symbolismanum,
,jugendstil“ og „art nouveu" og
allt í senn af hinu niðurbijótandi
sem upphafna, fagra og mikilfeng-
lega. Þetta allt brýtur hann á
merkilegan hátt undir persónuleika
sinn og skapar alveg nýtt inntak í
listinni, sem ber sterkan svip af
heimaslóðum hans og eigin lífí.
Norrænni birtu og ferskleika en
einnig þunglyndi skammdegisins.
Hann var svo upptekinn af tímunum
og list sinni, að hann hræddist allt
sem gæti raskað vinnufriði hans.
Þá var hann á stöðugum ferðalög-
um og slíkt líf á eins lítið við
varanlega sambúð með konum og
eðlilegt Qölskyldulíf og hugsast
getur. Hann vildi hinn fullkomna