Morgunblaðið - 08.11.1986, Síða 12

'h
E), LAIÍÖÁRÍdÁGUR 8.
30 AR FRA UPPREISNINNII UNGVERJALANDI
Frásagnir vitna varpa nýju Ijósi á leyndardómsfullan
kafla í sögu Ungverjalands
Hvers vegna gekk Kadar
í lið með Rússum?
Janos Kadar, leiðtogi ungverska kommúnistaflokks-
ins, hefur stjórnað Ungverjalandi í 30 ár. Hin
umdeilda ákvörðun hans að snúa baki við félögum
sínum og ganga í lið með Sovétmönnum var upphaf
valdaferils hans. í þessari grein, sem birtist í sviss-
neska vikublaðinu Die Weltwoche, erfjallað um hvers
vegna Kadar steig þetta skref 23. október 1956.
að voru ekki tveir dagar
liðnir frá uppreisn ung-
versku þjóðarinnar
þegar Janos Kadar tók
við stjóm ungverska
Kommúnistaflokksins. Afstaða
hans til uppreisnarinnar var af-
dráttarlaus, hann studdi Imre Nagy
og frelsishreyfínguna. Hann sagði
Yuri Andropov, sendiherra Sov-
étríkjanna í Ungveijalandi, að hann
myndi berjast gegn sovéskum skrið-
drekum “með berum höndum, ef
nauðsyn krefur" og tók í sama
streng á fundi með flokksfélögum
sínum: “Ef Rússamir koma aftur
mun ég skjóta á þá.“
Hann lýsti yfir ánægju með upp-
reisnina i útvarpsræðu 1. nóvember
og studdi kröfu ríkisstjómar Nagys
um að sovéskur herafli færi úr
landinu. “Flokkurinn segir endan-
lega skilið við afbrotamenn fortí-
ðarinnar og mun veija heiður og
sjálfstæði Ungeija gegn öllum." En
hann sagði við sama tækifæri:
“Ungversk ungmenni fómuðu ekki
lífí sínu til að koma harðstjóm
gagnbyltingasinna til valda í stað
harðstjómar Rakosi. Við höfum
ekki barist til þess að verkamanna-
stéttin missi námumar og verk-
smiðjumar úr höndunum og
landskikar bænda verði teknir af
þeim. Við viljum ekki hverfa aftur
til tíma þrælahalds gamla stjómar-
skipulagsins og hrokafullrar yfír-
stéttar." Og hann bætti við, myrkur
í máli: “Hætt er við að íhlutun er-
lends ríkis stuðli að því að örlög
Kóreu bíði landsins okkar.“
Kadar fór frá Búdapest um nótt-
ina eftir að ræðunni var útvarpað.
fbúar borgarinnar vöknuðu tveimur
nóttum seinna upp við dmnur sové-
skra stórskotasveita þegar þær
réðust inn í borgina klukkan fjögur
að morgni hins 4. nóvember. Kadar
ávarpaði þjóðina á ný í útvarpsræðu
tveimur klukkustundum seinna, að
þessu sinni frá bænum Szolnok í
austurhluta Ungveijalands. Hann
lýsti því yfir að hann hefði stofnað
nýja ríkisstjóm “verkamanna og
bænda“. Hann sagðist hafa beðið
um hjálp sovéskra herliða við að
kveða niður uppreisnina og til að
bjarga sósíalismanum í Ungveijal-
andi.
Það er enn óleyst gáta hvað olli
því að Kadar gekk í lið með Rúss-
um. Ottaðist hann í raun og vem
að afturhaldsöflin myndu ná yfir-
höndinni ef Rússar létu ekki til
skarar skríða? Eða gerði hann sér
grein fyrir að stjómvöld í Moskvu
myndu aldrei leyfa Ungveijalandi
að losna úr herbúðum sósíalismans
og gekk hann í lið með Sovétmönn-
um til að hlífa landinu við einhveiju
ennþá verra?
Rajk var líflátinn
Kadar sagði á sextugs afmæli
sínu 1972: “Við vissar aðstæður
þarf að gera hluti sem aðeins fáir
samtíðarmenn manns fá skilið. Það
verður að gera þessa hluti í þeirri
von að margir muni skilja ástæð-
umar fyrir þeim seinna."
Þjóðarheill og framtíð sósíalis-
mans vom varla einu ástæðumar
fyrir því að Kadar sneri við blaðinu
1. nóvember 1956. Einkahagsmunir
hans sjálfs höfðu væntanlega einnn-
ig áhrif á ákvörðun hans.
Hann ólst upp við fátækt hjá ein-
hleypri móður sinni sem var
þjónustustúlka. Hann fór í vélfræð-
inám og gekk sautján ára í verka-
lýðsfélag vélfræðinema. Hann var
virkur í starfí verkalýðsfélagsins
og gekk brátt í æskulýðshreyfingu
Kommúnistaflokksins, en flokkur-
inn var bannaður á þessum ámm.
“Eg gekk í Kommúnistaflokkinn
þegar engin viðurkenning hlaust
fyrir það,“ sagði Kadar í viðtali við
bandaríska tímaritið Time nú í sum-
ar. “Eg gekk í flokkinn og neðan-
jarðarhreyfínguna af hreinni
sannfæringu." Kadar var marg-
sinnis handtekinn og varpað í
fangelsi í stjómartíð Horthys.
Marxíski menningarvitinn, Las-
zlo Rajk, sem var pólitískur leiðtogi
Ungveija á Spáni, sneri heim úr
útlegð f Frakklandi árið 1941. Hann
tók við forystu í Kommúnista-
flokknum en flokkurinn var
fámennur vegna ofsókna. Kadar
varð náinn vinur Rajks og þeir
störfuðu saman í forystu flokksins.
Rajk gegndi einnig mikilvægu hlut-
verki í andspymuhreyfingunni.
Kommúnistaflokkurinn komst til
valda eftir lok heimsstyijaldarinnar.
Matyas Rakosi sneri heim frá Sov-
étríkjunum og tók við forystu
flokksins. Hann skipaði Rajk inn-
anríkisráðherra og fól Kadar að
endurskipuleggja lögregluna og
gerði hann að flokksritara í Búda-
pest.
Rajk var skipaður utanríkisráð-
herra í ágúst 1948 og Kadar tók
við innanríkisráðuneytinu af hon-
um. Tító sagði skilið við Stalín sama
ár. Nokkru seinna fór að bera á
ungverskum þjóðemissinnum í röð-
um kommúnista sem vom ekki í
Sovétríkjunum á stríðsámnum.
Rajk missti ráðherraembætti sitt í
byijun júní 1949. Hann var hand-
tekinn og ákærður fyrir “impería-
listískar-títóistískar-trotzkíistfskar
njósnir". Kadar var guðfaðir sonar
hans og þeir vom enn nánir vinir.
Hann heimsótti Rajk í fangelsið
fyrir Rakosi og hvatti hann til að
gangast við ákæmnum á hendur
honum opinberlega í þágu flokks-
ins. Hann sagði honum að hann
yrði væntanlega dæmdur til dauða
til málamynda en hann gæti hafíð
nýtt líf í Sovétríkjunum. Það er
ekki ósennilegt að Kadar hafí sjálf-
ur trúað því sem hann fullviti við
vin sinn. Rajk var dæmdur til dauða
15. október 1949. Kadar var meðal
þeirra sem undirrituðu aftökuskip-
unina.
Rakosi
Rakosi lét taka samtal Kadars
og Rajks í fangelsinu upp á band.
Hann treysti ekki Kadar og lét
handtaka hann í apríl 1951. Eftir
handtökuna kallaði leynilögreglan
Matyas Tenyi, fyrrverandi lögreglu-
foringja í borginni Csepel, á sinn
fund. Hann er nýlátinn og því er
þessi saga nú sögð. Það var farið
með hann í aðalbækistöðvar leyni-
lögreglunnar og honum skipað að
bera vitni gegn Kadar. Honum var
sýnt dagblað sem sagði frá hand-
töku Kadars. Tenyi trúði þessu ekki
og hélt að eitt eintak af blaðinu
hefði verið prentað til að leiða hann
í gildru. Hann fékk að fara og sjá
fleiri blöð sem vom til sölu í blaðsö-
lutumi. Þá trúði hann þessu og
leysti frá skjóðunni. Kadar var
heimildarmaður hans á stríðsámn-
um.
Fyrirlitning fólksins
Leynilögreglu Horthys tókst að
spilla gjörsamlega fyrir Kommúni-
staflokknum á stríðsámnum.
Baráttumönnunum sem snem heim
eftir Spánarstríðið vom boðnir tveir
afarkostir. Þeir gátu valið á milli
þess að vera dæmdir í margra ára
fangelsi eða gerast heimildarmenn
lögreglunnar. Rajk kaus frelsið og
gerðist heimildarmaður lögreglunn-
ar samkvæmt frásögnum vitna.
Þetta vom erfiðir tímar og aðeins
hinir slungnustu komust af. Það er
ekki ólíklegt að harðsnúnir kom-
múnistar eins og Rajk og Kadar
hafí orðið að sættast á málamiðlun
í hita stríðsins til að bjarga eigin
skinni.
Menn Rakosi pyntuðu Kadar
miskunnarlaust árið 1951. Honum
var varpað í fangelsi fyrir “þjóðem-
ishyggju, landráð og njósnir" án
þess þó að dómur væri felldur yfir
honum.
Hann var látinn laus um sumarið
1954 og hóf strax störf í flokknum.
Tító vr aftur kominn í náð í Moskvu.
Hann og Khmschev veittu Kadar
athygli og töldu hann koma til
greina sem eftirmann Rakosi. Ræð-
an sem Khmschev hélt um
Stalíntímabilið í febrúar 1956 hafði
sín áhrif í Ungveijalandi. Kadar
ferðaðist um landið ásamt öðmm
fyrrverandi föngum, þar á meðal
forsetunum Tildy, Szakasits og
Dobi, til að biðjast fyrirgefningar á
syndum flokksins og til að gera
grein fyrir nýrri, endurbættri stefnu
hans. Þeir áttu ekki miklum vin-
sældum að fagna. “Það vildi enginn
sjá þessa gömlu flokkshesta," segir
Lazlo Farkas. Forsetunum var borið
Rajk
á biýn að hafa undirritað hundmð
dauðarefsinga. “Hvenær verða leið-
togar ógnaraldarinnar sóttir til
saka?“ spurði fólkið. Á einum fundi
urðu handalögmál eftir að teikni-
kennari greip fram í ræðu Kadars.
“Hættið endalaust að tala um þenn-
an flokkl", kallaði kennarinn.
“Flokkurinn hóf Rakosi til skýjanni
í áraraðir en tók Rajk af lífi.“ Á
öðmm fundi vom öll öiyggi í fund-
arsalnum sprengd og tómötum og
fúleggjum grýtt í Kadar.
Kadar lýsti yfir stuðningi flokks
síns við lýðræði og fijálsar kosning-
ar 30. október 1956. Forsætisnefnd
sovéska Kommúnistaflokksins ák-
vað á leynifundi sama kvöld að
binda endi á ungversku uppreisn-
ina. Daginn eftir ríkti von og
ánægja í Ungveijalandi og engan
gmnaði hvaða hætta beið þjóðar-
innar.
Lazlo Farkas man vel eftir þess-
um degi fyrir þijátíu ámm. Hann
kynntist Nagy árið 1953. Hann var
ritari byltingaráðsins í Komitats
Somogy í október 1956 og Nagy
boðaði hann þá á sinn fund í Búda-
pest. Hann kom í þinghúsið ásamt
tveimur samstarfsmönnum sínum.
Rautt ljós logaði við dymar að skrif-
.stofu Nagys og gaf til kynna að
forsætisráðherrann væri upptekinn.
Hann var á fundi með sendiherra
vestræns ríkis. Um 40 til 50 manns
vom í salnum fyrir utsn. Kadar,
Tildy, Szakasits, Veres og nokkrir
aðrir ráðherrar vom meðal þeirra.
Kadar heilsaði mönnunum þremur:
“Hvað viljið þið, félagar, og hvaðan
komið þið?“. Samstarfsmaður Fark-
as svaraði snöggt: “Við emm
borgarar en ekki félagar." Þeir
sögðust vera komnir til að tala við
forsætisráðherrann en ekki Kadar.
Egon Kovacs, sem nú býr einnig í
Sviss seginað allir sem komu í sal-
inn hafi viljað sjá Nagy. Þeir létu
eins og þeir sæju ekki Kadar.
Menn röbbuðu saman í salnum á
meðan þeir biðu. Farkas heyrði
herforingja segja háðslega við Kad-
ar: “Þið fáið ekki einu sinni 4%!“
Gylliboð Rússanna
Sendinefnd fjögurra stúdenta
gekk í salinn. Kadar ávarpaði þá:
“Hveijir emð þið, félagar, og hvað-
an komið þið?“ Fyrirliði nefndarinn-
ar, sem var um 25 ára gamall,
hávaxinn, myndarlegur maður með
yfirvaraskegg, svaraði frekjulega:
“Hver emð þér?“ “Eg er Kadar.“
Stúdentinn starði hortugur á hann
og hreytti úr sér í skipunartóni:
“fleyrið þér. Þér vissuð ekki þegar
þér vomð innanríkisráðherra að
Rajk var saklaus? Ef það er rétt
þá emð þér asni! En ef þér vissuð
að Rajk var saklaus, þér sem vomð
vinur hans og létuð samt lífláta
hann án þess að mótmæla því einu
orði, þá emð þér svikari, glæpamað-
ur. Við viljum ekkert með yður
hafa!“
Erwin Kovacs staðfestir að þetta
hafí átt sér stað. Hann tók einmitt
eftir Farkas var sagt að þegja.
Kovacs notaði tækifærið til að
skoða hendumar á Kadar. Hann
hafði heyrt að leynilögreglan hefði
togað af honum neglumar þegar
hann var pyntaður 1951. En hann
segir að neglumar á Kadar hafi
verið ósköp venjulegar.
Vandræðaleg þögn ríkti í salnum
eftir hvöss orð stúdentsins. Kadar
fölnaði upp, stóð ráðavilltur og
horfði stómm augum út í loftið.
Síðan gekk hann í átt að skrifstofú
Nagys en beygði og hvarf niður
stiga.
Farkas er sannfærður um að á
þessari stundu rann það upp fyrir
Kadar að leikurinn var tapaður.
Hann myndi ekki aðeins missa völd-
in ef lýðræði kæmist á í Ungveijal-
andi heldur yrði hann líklega einnig
sóttur til saka fyrir aftöku Rajks.
Það má skjóta því inn að Rajk
var orðinn að þjóðarhetju sjö ámm
eftir líflát hans. Um 200.000 manns
sóttu minningarathöfn sem ríkið
stóð fyrir um hann í byijun október
1956 og beiskjan brann í bijósti
þjóðarinnar.
Kadar gekk á fund Rússa næsta
kvöld, 1. nóvember. Samkvæmt
heimildum sagnfræðinga hitti Fer-
enc Munnich, sem var gamall
kommúnisti og trúnaðarmaður
stjómvalda í Moskvu, Kadar við
þinghúsið og þeir óku í átt að so-
véska sendiráðinu. Þeir stigu báðir
út úr bifreiðinni við sendiráðið og
gengu fram og aftur um götuna,
ræddust mikið við og böðuðu út
höndunum. Einhver kom út úr
sendiráðsbyggingunni og að lokum
fóm þeir allir þangað inn. Kadar
var flogið í herflugvél til sovésku
borgarinnar Uzgorod daginn eftir.
Laszlo Revesz, sem var prófessor
í Búdapest árið 1956 og er nú við
háskólann í Bem, telur að Sovét-
menn hafí sett Kadar tvo kosti:
Annað hvort færi hann í fangelsi
eða hann yrði leiðtogi Ungveija-
lands. Sagnfræðingurinn Peter
Gosztony hefur heyrt svipaða kenn-
ingu: “Viltu að Rakosi fari aftur til
Ungveijalands eða vilt þú fara
þangað sjálfur?" Miklos Molnar,
sagnfræðingur í Genf, telur hlé-
drægni og samviskusemi Kadars
vera lykilinn að ákvörðun hans.
Hann lét byltinguna yfir sig ganga
á meðan hún stóð. En hann var
ekki hrifínn af hinni nýju stjóm sem
flokkur hans átti sæti í sem lítilfjör-
legur minnihlutaflokkur. Molnar er
ekki viss um hvort valdagræðgi
hafí ráðið ákvörðun Kadars. “Við
vitum það ekki,“ segir hann.
“Kannski taldi hinn 44 ára gamli,
ljóshærði, granni, hljóðláti , sjálf-
menntaði verkamaður, sem hafði
ávallt staðið í skugga Rajks, Ra-
kosi og var nú í skugga Nagys, að
iokastundin væri mnnin upp. Rúss-
amir réttu honum hjálparhönd og
hann greip í hana.“
Þýtt og endursagt, ab.