Morgunblaðið - 14.11.1986, Blaðsíða 16
16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 14. NÓVEMBER 1986
Ævisögur orða
Békmenntlr
Sigurjón Björnsson
Halldór Halldórsson: Ævisögur
orða. Alþýðlegur fróðleikur um
íslenzk orð og orðtök. íslenzk
þjóðfræði. Almenna bókafélagið,
Reykjavík MCMLXXXVI, 253
bls.
Fyrir þá sem láta sér annt um
íslenzka tungu er bók eftir Halldór
prófessor Halldórsson ætíð kær-
kominn gestur.
Halldór sjálfan þarf vart að
kynna: Virtur kennari hefur hann
verið um langan aldur, fyrst í
menntaskóla, síðar í Háskóla ís-
lands. Mikilvirkur höfundur bóka
um íslenskt mál, kennslubóka,
fræðirita og alþýðlegri skrifa.
Áhrifamaður um málrækt, og er
þar e.t.v. sérstaklega að geta hlut-
deildar hans um nýyrðasmíð, þó að
vant sé að velja á milli. Nú hefur
þessi ágæti fræðimaður tekið sér
fyrri hendur að setja á bók nokkrar
ritgerðir „_þannig fram settar,
að áhugamenn um íslenzkt mál,
ekki síður ólærðir en lærðir, mættu
hafa nokkurt gaman af“.
Ég fullyrði að honum hefur tek-
ist vel þetta ætlunarverk sitt, ekki
sfður en honum tókst að vekja þann
áhuga á móðurmálinu hjá mér og
mörgum öðrum sem forðum daga
nutu kennslu hans f M.A., að síðan
hefur ekki dofnað.
Bókin Ævisögur orða (sem er
raunar einstaklega skemmtilegt
bókarheiti) skiptist í fimm þætti.
Þar við bætist vönduð heimildaskrá,
skrá um skammstafanir og orða-
skrá.
Fyrsti þáttur ber heitið Kristileg
orðtök og ein helgisaga. Þar er
rakin saga þriggja orðtaka eða
orðasambanda: i herrans nafni og
fjörutiú, i guðanna bænum og að
lesa einhveijum pistilinn. Um-
fjöllun höfundar er að mínu viti
bráðskemmtileg og læsileg hveijum
sem er. Þar gefst merkileg menn-
ingarsöguleg innsýn. Hafa menn
velt því fyrir sér hverjir þessir
„§örutíu“ voru? Saga þeirra er hér
sögð (Passio xl militum), að hluta
til í gamalli þýðingu úr latfnu og
að öðrum hluta f nýrri og bráð-
snjallri þýðingu H.H. Og hvemig
skyldi standa á því að „guðanna"
er ef. flt., þegar guð er einn sam-
kvæmt skilningi kristinna manna
og „bæn“ er kristilegt hugtak?
Annar þáttur bókarinnar er ekki
síður forvitnilegur. Hann ber heitið
Alamannar og íslenzkt mál. Þetta
er löng og efnismikil ritgerð, sem
er ekki alls kostar fljótlesin á köfl-
um. í sem allra stystu máli sagt
hefur höfundur frásögn sfna á því
að rekja sögu orðsins fjölbrauta-
skóli, sem vitaskuld er nýlegt orð.
Fyrri orðstofninn er myndaður eins
og um ef. flt. væri að ræða, en þó
hefur orðið fjölbraut eða fjöl-
brautir aldrei verið til, nema sem
nútímaleg stytting úr fjölbrauta-
skóli. í framhaldi af þessu kemur
alllöng greinargerð um orðstofninn
fjöl- og nafnorðið fjöl. Þá víkur
sögunni að hinum germanska þjóð-
flokki Alamannar. Gæti verið að
Halldór Halldórsson
þeir hafi veri kallaðir Almenn, og
merking þess sé allir menn? Ef. flt.
af því orði ætti þá að vera almanna
og erum við þá komin að hugsan-
legri skýringu á ýmsum fslenskum
ömefnum svo sem Almannafljót,
Almannaskarð o.fl. E.t.v. má
skýra Almannagjá með sama
hætti, en þar fer höfundur gætilega
í sakimar og kallar tillögu sína
hugarflugu. Ef fjölbrauta- og al-
manna- eiga það sameiginlegt að
líta út sem væra þau ef. flt. af orð-
um sem ekki er vitað að hafi verið
til.
Þriðji þáttur nefnist Slangur og
slær höfundur þar á nýja strengi.
Þar er í sérstökum ritgerðum fjallað
um upprana orðsins slangur, merk-
ingu þess og skilgreiningar. Þá er
önnur ritgerð innan þessa þáttar,
sem kallast Lóðarmálið. Gázka-
fullir nýgervingar. Þar hefur
höfundur að mínu viti gert merki-
lega rannsókn á slangurmáli einnar
flölskyldu og nánustu vinum henn-
ar, eins og það mál þróaðist á um
það bil þijátíu áram (ca.
1905—1935). Mun þetta vera eina
rannsókn sinnar tegundar hér á
landi. Ritgerð þessi fellur mæta vel
að öðra efni þáttarins, því að hana
má skoða sem „empírískt" stað-
festingardæmi rammað inn í
fræðilega umfjöllun. En þar að auki
er þessi rannsókn merkileg að því
leyti að hún er vel til þess fallin
að verða fyrirmynd að fleiri rann-
sóknum svipaðrar gerðar, ef sú
ætian mín er rétt, að með þessu
móti sé einna vænlegast að öðlast
þekkingu og skilning á siangur-
máli. En það er vissulega verðugt
rannsóknarverkefiii.
Fjórði þáttur nefnist Úr ýmsum
áttum. Attimar era að vísu ekki
nema þijár, því að um er að ræða
þijár ritgerðir. í þeirri fyrstu er
orðasambandið (úr Grágás), Þat
eru almenningar, er fjórðungs-
menn eigu saman, skýrt. En
orðasamband þetta er öllu torskild-
ara og fjöltúlkanlegra (orð H.H.)
en ófróður gæti í fyrstu haldið. Þá
er ritgerðin Sultartangi og fleiri
örnefni. Höfundur skýrir þar orð-
stofninn sult-, sultar-, sem fyrir
kemur í nokkram íslenskum ömefn-
um og sýnir fram á að hann er alls
óskyldur orðinu sultur í merking-
unni hungur. Loks er ritgerðin
Ranseyði og transeyði, sem fjallar
um upprana og merkingu þessara
sérkennilegu orða.
Fimmti og síðasti þátturinn nefn-
ist Málstefna og stjóramál.
Höfundur birtir þar niðurstöður
könnunnar, sem hann gerði á „mál-
stefnu íslenzkra stjómmálaflokka".
Kemst hann að þeirri niðurstöðu
að allir játast þeir undir „hefð-
bundna málstefnu", þó að misjafn-
lega skýrt og fast sé að orði kveðið.
Þá rekur hann „í aðalatriðum upp-
haf íslenzkrar málnefndar og til-
drögin að stofnun hennar". Að
lokum ræðir hann þá málstefnu,
sem fram kemur í Lögum um
grannskóla nr. 63/1974 og Aðal-
námskrá grunnskóla. Móðurmál.
Finnst honum linkan í þeirri laga-
setningu og námskrá sem henni
fylgir „yfirgengileg" og mikið
skorta á skýrleika. Kosið hefði ég
að þessi þáttur, einkum síðari hluti
hans, hefði verið til muna lengri,
því að það hygg ég að mörgum
hefði þótt gagnlegt.
Af þessari lýsingu má ljóst vera
að hér er um efnismikla og áhuga-
verða bók að ræða, sem mikil vinna
hlýtur að liggja að baki. Hún gerir
á köflum allnokkrar kröfur til les-
andans, og sumt fer líklega fyrir
ofan garð og neðan hjá þeim sem
ekki era málfræðingar. En þetta
kemur ekki svo mjög að sök, því
að bókin er hvort eð er þeirrar gerð-
ar, að menn vilja eiga hana til þess
að geta litið í hana oftar en einu
sinni.
í formála gat höfundur þess, að
á undanfömum áram hafi skrif-
borðsskúffur hans verið að fyllast
af „uppköstum að ritgerðum og
gögnum". Af orðum hans má ráða,
að nú hafi hann nokkuð grynnt á,
en ekki tæmt. Víst væri gaman að
fá fleira að sjá úr þeim hirslum.
Mér telst að þessi sé nfunda bók-
in í hinum gagnmerka bókaflokki
Almenna bókafélagsins, íslenzk
þjóðfræði. Sú ritröð hóf göngu sína
árið 1964. Þessi bók eykur enn á
gildi þess ágæta bókaflokks, sem
væntanlega á enn eftir að lengjast.
Mannleg
samskipti
Bókmenntlr
Anna og Kári við húsið sem þau leigja í.
Jenna Jensdóttir
Málfrid Brandsegg og Arat
Sneve:
Við kynnumst Önnu og Kára
Kári þrífur herbergið sitt
Anna og Kári og fjármálin
Anna og Kári hirða um fötin sín
Anna og Kári - Hirðing likamans
Þýðandi: Norma Moony
Námsgagnastofnun 1986
Við kynnumst Önnu og Kára er
fyrsta bókin í níu bóka flokki og
verður hér rætt um fímm þeirra,
sem þegar hafa borist til umsagn-
ar: Bækumar era þýddar úr norsku.
Hver þeirra er um 50 blaðsíður í
stóra broti og kápu. Margar ljós-
myndir af sögupersónum era í
heftunum.
Bækur þessar era samdar handa
þeim sem þafnast leiðbeiningar og
þjálfunar á þroskabraut sinni til
þess að geta tekið þátt í venjulegum
framgangi daglegs lífs, sem ein-
staklingar og í tengslum við aðrar
manneskjur og það ferli þjóðfélags-
ins sem grandvallast á einföldum
mannlegum samskiptum.
í fyrsta hefti era Anna og Kári
kynnt fyrir lesendum. Anna er 19
ára og vinnur á verkstæði. Kári er
22 ára og afgreiðir á bensínstöð.
Þau hafa bæði skerta andlega hæfí-
leika til þess að takast á við atburði
daglegs lífs. Þau leigja í sama húsi
hjá hjónum, sem vita að til þess að
öllum líði vel verður fólk að hjálp-
ast að.
Höfundar heftanna segja frá
daglegu lífi ungmennanna tveggja.
Þeir gera það á einfaldan og fram-
bærilegan hátt. Margar ljósmyndir
era af Önnu og Kára f hveiju hefti
við þær aðstæður sem þar er lýst.
Ennfremur búa höfundar til margar
spumingar út frá atburðum og
lífsháttum ungmennanna. Spum-
ingar sem ætti að vera auðvelt að
fá svör við hjá þeim er búa við svip-
aðan andlegan þroska.
Fræðsla sú er felst í spumingum,
frásögn og myndum verður eflaust
mikilvæg eftir umræður þær sem
hefti þessi geta skapað og upplýs-
ingar sem þau veita.
Af lestri heftanna fimm er hægt
að draga þá ályktun að Anna og
Kári séu glaðleg, jákvæð ungmenni
sem vinna störf sín af samviskusemi
og viti býsna margt af því sem þau
þurfa að tileinka sér í daglegu lífí.
Sama gildir um Eirík, sem getið er
um í einu heftanna. Hann vinnur á
vöralager.
Þetta eru því að mínu mati ágæt-
ar bækur til þeirrar notkunar sem
þær era ætlaðar. Og allir hefðu
raunar gott af að lesa þær og hug-
leiða efni þeirra.
Sú spuming verður æ áleitnari í
þjóðfélagi sem nú virðist vakna til
þess að meta alla þegna sína jaftit:
Hvers vegna þarf fólk, eins og t.d.
Anna og Kári, alltaf að hlíta því
að umhverfið tali f gegnum aðra?
Tali út frá þeirri sjálfstjáningu sem
aðrir móta fyrir það og ákvarða
síðan.
Athyglisverðar setningar í þess-
um heftum era þær sem ungmennin
segja sjálf.
Kári segir við atvinnulausan vin
sinn: „Þú verður að vera þolin-
móður."
Anna: „Kári, þegar ég er búin
að strauja blússuna mína getur þú
fengið straujámið."
Það er hveijum og einum sem
ber skarðan hlut, andlega eða
líkamlega, meira virði en allt annað
fá að vera hann sjálfur og tjá sig
fullkomlega að því marki er aðstæð-
ur leyfa.
Þrátt fyrir það sem áður er sagt
era Önnu og Kára-bækumar ein-
mitt byggðar á þeim grandvallar-
sannindum hve mikilvægt það er
þjóðfélaginu að hver einstaklingur
fái að njóta sín í samræmi við getu
sína.
Þýðing heftanna er á góðu auð-
veldu máli. Ljósmyndimar era
mikiis virði sem skilnings- og hjálp-
artæki.
Sýning Ásu
Ólafsdóttur
Myndllst
Valtýr Pétursson
í Gallerí Hallgerði við Bókhlöðu-
stfginn sýnir Ása Ólafsdóttir vefari
nokkur verk, nánar til tekið 20
myndverk, og þar af era aðeins
tveir vefir, gerðir í ull, hör og mo-
hair, hitt era upplímingar (collage).
Þetta er ekki mjög viðamikii sýning
hjá Ásu, einfaldlega vegna þess að
aðstæður leyfa ekki slíkt, en þetta
er falleg sýning og sómir sér ágæt-
lega í þessu þrönga húsnæði.
Ása hélt sýningu á vefjum sínum
á Kjarvalsstöðum 1981, og ef þessi
nýju verk era borin saman við þá
sýningu, verður maður fljótt þess
áskynja að mikið hefur gerst hjá
Ásu á stuttum tíma. Viðhorf hennar
til myndgerðar virðist hafa breyst
veralega, og hún hefur tekið upp
nýja myndgerð í klippmyndum
sfnum, sem fellur sérlega vel að
myndrænni hugsun hennar. í fáum
orðum sagt: þá fer Ása á kostum
í nefndum verkum. Þau era yfír-
leitt ekki mikil að flatarmáli, en
segja fullkomlega sitt. Litimir era
samofnir og áhrifamiklir, og formið
samsvarar sér ágætlega. Þetta era
litlar myndir, sem byggðar era upp
af abstrakt formum og taka hug
manns allan, ef svo mætti að orði
komast. Þama eru afar aðlaðandi
verk á ferð og nýr tónn hjá Ásu,
sem er ef til vill að hvíla sig á hinu
seinvirka vefaraverklagi, en ef svo
er, ætti hún að gefa klippmynda-
tækninni meiri gætur, því að það
fer ekki milli mála, að þar hefur
hún fundið nýjan farveg fyrir mynd-
listarsköpun sína. Ég hafði mikla
ánægju af þessum verkum Ásu Ól-
afsdóttur og fæ ekki betur séð en
að abstrakt myndbygging eigi sér-
lega vel við hana. Hún hefur unnið
meira fígúratíft áður fyrr, en eins
og ég hef raunar áður sagt, finnst
mér þessi nýju verk Ásu miklu
fremri því, sem ég hef áður séð frá
hennar hendi.
Það hafa nokkur gallerí skotið
upp kollinum að undanfömu, um
leið og önnur hafa horfið af sjónar-
sviðinu. Maður getur lítið annað en
óskað þess, að vel gangi hjá þessum
litlu fyrirtækjum, en óneitanlega
spyr maður, hvort forsendur séu
fyrir rekstri þessara staða. Nóg
virðist vera af sýnendum, og um
síðustu helgi munu hafa verið opn-
aðar sex sýningar á höfuðborgar-
svæðinu — fyrir utan sex ( sem ég
man eftir í augnablikinu), sem vora
þegar í gangi. Þetta er sjálfsagt
heimsmet fyrir ekki stærri stað en
Reykjavík er, og ef allt þetta skilar
sér frá fjárhagslegu sjónarmiði, er
það fyrir ofan minn skilning, og
maður spyr: Á hveiju eiga lista-
mennimir að lifa? Þetta var nú
útúrdúr frá verkum Ásu, en henni
óska ég til hamingju með sýningu
hennar í Gallerí Hallgerði.