Morgunblaðið - 10.12.1986, Side 48

48____________MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. DESEMBER 1986 _
Kennaramenntun og efl-
ing Kennaraháskólans
eftir Jónas Pálsson
Þegar smáupphlaup verða í §öl-
miðlum um skólamál hérlendis, sem
gerist af og tii, stundum í skrýtnu
samhengi, er oft látið beint eða
óbeint að því liggja að það sem
miður fer í uppeldi og fræðslu bama
og unglinga um þessar mundir
megi relga til lélegrar kennara-
menntunar. Einkum virðist þá
Kennaraháskólinn ofarlega í hugum
manna, jafnvel þeirra sem annars
hafa ekki haft sérstakar áhyggjur
af því hvemig að þeirri stofnun er
búið. En hvað sem öðru líður er
ánægjuefni þegar athygli beinist
að starfsmenntun kennara.
Umræður um uppeldis- og skóla-
mál em eins og kunnugt er heldur
fátæklegar hérlendis. Sjálfsagt sýn-
ist sitt hverjum hvemig á þessu
standi; vísast jafnvel að sumum
þyki lítil ástæða til að eytt sé fyrir-
höfn og tíma í að fjalla um slík
mál af alvöru.
Sá er hér heldur á penna er hins
vegar þeirrar skoðunar að upplýst
og vönduð umræða um uppeldis-
og skólamál sé mikil nauðsyn
íslensku samfélagi í dag. Nýlega
hafa. birst greinar í dagblöðum og
viðtöl í útvarpi, þar sem fjallað er
iun skólastarf og menntamál af
heldur meiri þekkingu og yfirsýn
sn algengast hefur verið lengi und-
infarin ár. Vonandi er það vísbend-
ing um að ( þessu efni sé að verða
einhver breyting til batnaðar.
Er umræðan
gagnslaus?
Nú verður að játa að kennarar,
fóstmr og starfsmenn í hinum ýmsu
stofnunum menntamála geta að
vemlegu leyti sjálfum sér um kennt
hvemig ástatt er í þessum efnum.
Við ættum að halda uppi mark-
vissri faglegri umræðu í landinu
hversu lítil eða neikvæð sem við-
brögðin annars kunna að vera hjá
lesendum, embættismönnum og
stjómmálamönnum. Hins vegar
virðist nú gæta vissrar uppgjafar
hjá fólki úr uppeldisstéttum. Menn
segja að það sé vonlaust að ræða
um þessi málefni á opinbemm vett-
/angi, þau eigi ekki hljómgmnn,
afnvel ekki hjá ungum foreldrum
sem þó ættu að láta sig málefnið
nokkm skipta og eiga beinna hags-
muna að gæta. Hinu má svo ekki
gleyma að mannlíf á íslandi er,
þrátt fyrir marga ágalla á ýmsum
sviðum, manneskjulegra og beinlín-
is auðugra að gæðum fyrir þorra
fólks en gerist í nágrannalöndum.
En þessi ómetanlegu verðmæti
kunna að glatast skjótt ef við gæt-
um ekki að okkur.
Gjörbreyttir
uppeldishættir
Hvað sem tómlæti manna um
uppeldisskilyrði líður stoðar ekki
að leggja árar í bát. Staðreynd er
að uppeldis- og menntunarskilyrði
em allt önnur í íslensku samfélagi
nú en var fyrir seinni heimsstyijöld.
Þetta á við bæði um þéttbýli og
stijálbýli. Lífshættir fólks og þar
með uppeldisaðstæður hafa gjör-
breyst. íslenskt menningarsam-
hengi, sem Sigurði Nordal varð svo
tíðrætt um, er vafalaust í meiri
hættu en nokkm sinni fyrr. Mál-
farsbreytingar, sem ég tel mig
merkja síðustu misseri, em
gleggsta vitni þessa. Sennilega er
nú að verða til sú stéttarlega mál-
skipting sem lengi hefur einkennt
stærri menningarsamfélög en talið
er, ég held með réttu, að hér hafi
lítt gætt. En nóg um það.
Nútíma félagsgerð og atvinnu-
hættir krefjast dagvistarstofnana,
skóla og annarra uppeldis- og
fræðslustofnana hvort sem mönn-
um líkar betur eða verr. Hæfni
starfsmanna, fóstra og kennara,
ræður úrslitum um gæði þeirrar
þjónustu, sem þessar stofnanir veita
á sviði félagsmótunar, uppeldis og
fræðslu. Þessi staðhæfíng gildir við
núverandi félagsaðstæður um öll
skólastig en vafalaust er réttmæti
hennar ótvíræðast þegar í hlut eiga
gmnnskólinn og dagvistarstofnanir
af ýmsu tagi.
I þessu greinarkomi verður vikið
lítið eitt að starfsmenntun gmnn-
skólakennara og stuttlega greint
frá hugmyndum til úrbóta á því
sviði, sem bomar hafa verið fram
af Kennaraháskóla íslands á und-
anfömum mánuðum og kynntar
yfirstjóm skólans í menntamála-
ráðuneytinu og forsvarsmönnum
kennarasamtaka í landinu.
Kennarinn ræður
úrslitum
Vönduð starfsmenntun er undir-
staða að hæfni kennara í starfi
alveg eins og i öðmm sérhæfðum
starfsgreinum. Staðreynd er þó að
alltof margir íslendingar skella
skolleymm við þessu mikilvæga
atriði og virðast líta á kennarastarf-
ið eins og hveija aðra almenna
atvinnu sem yngra fólk, einkum
konur, grfpi til þegar hentar og
ekki er aðra ábatasamari eða þægi-
legri vinnu að fá. Þetta er viðsjár-
vert viðhorf ef við viljum reka skóla
þar sem uppeldi og fræðslu er sinnt
af persónulegri alúð og faglegri
kunnáttu.
Af framangreindu viðhorfi mikils
hluta fólks leiðir að tómlætis gætir
um starfsmenntun kennara. Þessi
afstaða bitnar harkalega á Kenn-
araháskóla íslands, áður Kennara-
skóla íslands, en telja verður að
þessir skólar hafi þrátt fyrir erfiða
aðstöðu lengst af öldinni verið höf-
uðstöðvar kennaramenntunar í
landinu. Kannski gefst tækifæri
síðar til að rekja þá sögu lítið eitt
nánar hér í blaðinu.
Skal nú í fáum orðum greint frá
skipulagi náms við Kennaraháskól-
ann.
Skipan náms við KHÍ
Námið tekur að jafnaði þijú ár.
Það skiptist í þijá hluta: uppeldis-
greinar, námskjama úr kennslu-
greinum gmnnskóla og loks
valgreinar. Við þetta nám bætist
svo æfíngakennsla, alls 12—14 vik-
ur, sem dreifíst á allan námstímann.
Námið er reiknað sem 90 námsein-
ingar en er í rauninni nokkm meira
ef reikriað er í námsvikum. Kenn-
aranemar semja á þriðja námsári
ritgerð, sem fjallar um skólastarf
og kennslufræði. Byggja þeir á
könnun heimilda um eitthvert af-
markað efrii og/eða sjálfstæðari
könnun á vettvangi. Ritgerðir þess-
ar, sem em mikilvægur liður í
starfsmenntun kennaranemans, em
sumar mjög efnismiklar og vand-
lega unnar og í þær lagður meiri
tími en að réttu lagi er hægt að
ætlast til.
Allar námsgreinar gmnnskólans,
að íþróttum og myndmennt undan-
skildum, em nú kenndar sem
valgreinar við Kennaraháskólann.
Af bóklegum greinum velja menn
tvær greinar og reiknast nám í
hvorri 15 einingar. í list- og verk-
grein er aðeins unnt að velja eina
grein sem svarar þá 30 eininga
námi.
Réttindanám
Með lögum nr. 51/1978 um emb-
ættisgengi kennara og skólastjóra
var Kennaraháskólanum falið að
kennaramennta fólk, sem hafði
kennt réttindalaust um tiltekið ára-
bil á bama- og gagnfræðastigi. Því
námi lauk með prófi sem veitti
kennsluréttindi á gmnnskólastigi
og hafa 100 manns lokið því. Með
lögum um lögvemdun starfsheitis
gmnnskólakennara er sams konar
réttindanám boðað.
Á undanfömum ámm hefur
KHÍ, sbr. áðumefnd lög, veitt starf-
andi kénnumm á framhaldsskóla-
stigi 30 eininga nám í uppeldis-
greinum. Fjöldi kennara í
framhaldsskólum, einkum í list- og
verkgreinum, hefur ekki átt_ kost á
slfku námi og því hefur KHÍ form-
lega verið falið að annast það fyrir
þennan kennarahóp. Á þessu hausti
hófst slíkt nám við skólann í fjórða
sinn. Þess má geta að síðast fór
kennslan fram bæði á Akureyri og
í Reykjavík.
Æfingaskólinn og
nýbreytnistörf
Æfingadeildir störfuðu við Kenn-
araskóla íslands alveg frá stofnun
hans 1908. Sérstakur Æfínga- og
tilraunaskóli, sem frá fyrstu tíð
vom ákvæði um í lögum um Kenn-
araskólann, tók síðan til starfa 1968
þegar flutt var í nýtt skólahús á
homi Háteigsvegar og Bólstaðar-
hlíðar. Skólinn er hverfisskóli og
þar em nú um 400 nemendur.
Æfíngaskólinn er hluti af Kennara-
háskólanum og rekinn af mennta-
málaráðuneytinu með kostnaðar-
þátttöku Reykjavíkurborgar að 2A
hlutum.
Öflugt nýbreytni- og tilrauna-
starf hefur þróast í Æfingaskólan-
um undanfarin ár, tengt hlutverki
hans að vera miðstöð verklegs náms
fyrir kennaranema. Við Æfinga-
skólann starfa 12 fastráðnir
æfingakennarar, sem sjá að hluta
til um hagnýta kennslufræði í kenn-
aranáminu og hafa jafnframt
umsjón með æfingakennslu kenn-
aranema undir forystu kennslu-
stjóra og æfíngastjóra.
Endurmenntun —
fjarkennsla
Endurmenntun fyrir starfandi
kennara hefur verið haldið uppi inn-
an KHÍ síðan 1974 en var áður í
höndum Skólarannsóknadeildar
menntamálaráðuneytisins. Haldin
hafa verið á hveiju sumri milli 20
og 30 námskeið, sem 700—1.000
kennarar hafa sótt. Einnig eru
haldnir fræðslufundir og námskeið
á starfstíma skóla víðs vegar um
landið með 1.500—2.000 þátttak-
endum árlega. Hefur þetta starf
haft mikil áhrif á þróun íslenska
grunnskólans sl. 15—20 ár.
Það er skoðun mín að á næstu
árum muni stofnnám fyrir kennara-
nema, framhaldsnám í uppeldis- og
kennslufræði og símenntun fyrir
starfandi kennara skarast með
margvíslegum hætti. Sú þróun
sprettur eðlilega af nýrri tækni í
miðlun sem gerir fjarkennslu með
ýmsu sniði mögulega meira en ver-
ið hefur. Kennaraháskólinn hefur
þegar hafið undirbúning að fram-
kvæmdum á þessum vettvangi eins
og honum ber og skólinn hefur
raunar flestar forsendur til að
hrinda áleiðis aðrar en hinar fjár-
hagslegu.
Öflugt bókasafn
oggagnasmiðja
Bókasafn skólans hefur undir
öruggri forystu starfsmanna þess
vaxið ört síðan það tók til starfa í
sinni núverandi mynd árið 1972
skömmu eftir stofnun Kennarahá-
skólans. Það er nú öflugasta
bókasafn landsins á sviði uppeldis-
mála. Safiiið er forsenda rannsókna
og fræðistarfa við Kennaraháskól-
ann og undirstaða að starfsemi
hans sem háskólastofnunar.
Námsgagnaverkstæði er nú
starfandi við KHÍ og vex hratt fisk-
ur um hrygg þrátt fyrir þröngt
húsnæði og naumar fjárveitingar
til tækjakaupa og búnaðar. Skortur
á starfsfólki til þjónustustarfa háir
starfinu mjög. Áð því er stefnt að
gagnasmiðjan verði virkur aðili við
námsefnisgerð, ^arkennslu og ný-
breytni í skólastarfi bæði innan KHÍ
og í skólum landsins.
Ráðgjöf — þjónusta
í eigu Kennaraháskólans munu
aðeins hafa verið tvær tölvur árið
1983. Nú er sérstök tölvustofa í
skólanum með nauðsynlegasta bún-
aði til kennslu. Lektor í tölvufræð-
um og tölvufræðslu hefur verið
ráðinn. Auk þess eykst stöðugt
tölvunotkun kennara og skrifstofu-
fólks. Þess má geta að skólinn
stendur í þakkarskuld við IBM-
fyrirtækið á íslandi sem færði
honum 5 tölvur að gjöf um áramót-
in 1983/84 og nú nýlega tengibún-
að fyrir tölvur í kennslustofuna.
Það er stefna skólans að tengja
starfsemi þessara þriggja eininga,
þ.e. bókasafns, námsgagnasmiðju
og tölvustofu í samvirka starfsheild,
þannig að þær þjóni á sem fyllstan
og hagnýtastan hátt starfsemi skól-
ans að því er snertir kennslu,
rannsóknir og þróunarverkefni á
sviði námsefnisgerðar og kennslu-
aðgerða, auk ráðgjafar og þjónustu
við skóla landsins.
Tómlæti og nýjungar
Alþingi, stjómsýsla og almenn-
ingur á íslandi hafa lengst af
þessari öld sýnt kennaramenntun
lítinn áhuga eins og áður var að
vikið. Þetta virðist ekki hafa breyst
mikið eftir 1970. Annars hefði þó
mátt vænta þar eð 7. og 8. áratug-
urinn einkenndust öðru fremur af
áhuga á skólamálum og umbótum
á því sviði. — Að vísu var Skóla-
rannsóknadeild menntamálaráðu-
nejrtisins sett á stofn árið 1966.
Vera má að tilkoma hennar hafi
átt að leysa þróunarvandann og
stofnun deildarinnar jafnframt ver-
ið öðrum þræði vantraust á
Kennaraskólann og forystumögu-
leika hans í skólamálum. Ber þá
að hafa í huga að aðstæður í Kenn-
araskólanum voru um þessar
mundir mjög erfiðar sem og hitt
að stofnanir með svipað hlutverk
og Skólarannsóknadeild vom á
þessum árum settar á laggimar í
mörgum löndum. Vert er að minna
á að Skólarannsóknadeild lagði í
starfsemi sinni framan af megin-
áherslu á samningu og útgáfu
námsefnis.
Ný löggjöf árið 1971
í lok 7. áratugarins voru málefni
Kennaraskólans komin í óefni. Á
þeim tíma óx mjög áhugi ungmenna
á menntaskólanámi eða öðru fram-
haldsskólanámi. Slíkir skólar voru
þá fáir í landinu. Þessi bylgja skall
á Kennaraskólanum og mætti e.t.v.
orða það svo að skólinn hafi á árun-
um rétt fyrir 1970 breyst í íjöl-
mennan framhaldsskóla (nær 1.000
nemendur) með kennaramenntandi
greinar sem sérsvið. (Stundum
hvarflar _ að undirrituðum hvort
menn á íslandi dreymi e.t.v. enn í
dag um undirbúningsmenntun
væntanlegra grunnskólakennara,
sem sé með einhveiju áþekku sniði.)
Forráðamenn Kennaraskólans
sáu að við svo búið mátti ekki leng-
ur standa. Grundvallarbreytingar
varð að gera á kennaranáminu. Lög
um Kennaraháskóla íslands voru
svo samþykkt á Alþingi 1971 (lög
nr. 38/1971). Dr. Broddi Jóhannes-
son, var formaður nefndar, sem
undirbjó lagasetninguna og jafn-
framt höfuðsmiður hins endumýj-
aða skóla.
Breytingin á Kennaraskólanum í
Kennaraháskóla virðist í rauninni
hafa átt litlu fylgi að fagna meðal
Jónas Pálsson
„Staðreynd er þó að
alltof margir íslending-
ar skella skollaeyrum
við þessu mikilvæga at-
riði og virðast líta á
kennarastarfið eins og
hveija aðra almenna
atvinnu sem yngra fólk,
einkum konur, grípi til
þegar hentar og ekki
er aðra ábatasamari
eða þægilegri vinnu að
fá.“
alþingismanna, þótt einhvem veg-
inn tækist að ná málamiðlun svo
að frumvarpið varð að lögum með
ákvæði um endurskoðun innan
tveggja ára. Síðan em liðin 15 ár.
Það má því segja að Kennarahá-
skólinn hafi allan þann tíma starfað
á gmnni eins konar bráðabirgða-
laga.
Að eflast af
eigin rammleik
Magnús Torfi Ólafsson, þáver-
andi menntamálaráðherra, skipaði
með bréfi dags. 29. nóv. 1972 nefnd
til að endurskoða lögin um KHÍ og
var dr. Broddi Jóhannesson rektor
formaður hennar. Hún skilaði frum-
varpi, sem var tvívegis lagt fyrir
Alþingi, 1977 og 1978, en náði í
hvomgt skiptið fram að ganga. —
Þannig hefur Alþingi þrisvar á sl.
15 ámm fjallað um mál Kennarahá-
skólans sem starfsmenntunarstofn-
unar og í öll skiptin sýnt málinu
áhugaleysi svo ekki sé meira sagt.
Vera má að þessi tvídrægni
stjómvalda samfara tómlæti al-
mennings hafa valdið því að starfs-
menn Kennaraháskólans og þá ekki
síður kennaranemar hafi sýnt vem-
lega viðleitni til að þróa og efla
starfsemi skólans innan frá og af
eigin rammleik. Starf í þessa átt
var einkum öflugt á ámnum kring-
um 1976—78. Skólastarfið býr enn
í dag að miklu leyti við þá skipan
og kennslutilhögun sem þá var
mótuð. Síðastliðin 2—3 ár hefur af
hálfu stjómenda skólans verið unn-
ið að því að endurmeta starfshætti
skólans og skipulag náms og gera
þar á lagfæringar eftir þvf sem
unnt er innan gildandi laga og
reglugerðar. Takmarkað fjármagn
og skortur á húsnæði og annarri
starfsaðstöðu hefur sniðið þeirri
viðleitni þröngan stakk. Ýmsu hefur
þó þokað áleiðis og umbætur í
rekstri skólans og framkvæmd
náms og kennslu náð fram að
ganga.
Stefnumótandi
samþykktir 1985
Á fundi skólastjómar KHÍ 13.
nóvember 1985, vom samþykktar
ályktanir sem móta stefnu fyrir
núverandi starfsemi skólans og af-
marka hlutverk hans sem stofnun-
ar. — Ég leyfi mér að birta
óbreyttan þennan kafia úr áður-
nefndri samþykkt skólastjómar:
„Við breytingar á lögum og
reglugerð KHÍ skal þess gætt
að eftirtalin sex meginverkefni
verði þar skilgreind og þannig