Morgunblaðið - 10.12.1986, Blaðsíða 52

52 ____________MORGUNBLABIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. DESEMBER 1986_
Skipbrot hitaveitna
eftír Wilhelm V.
Steindórsson
í dag býr 80% af þjóðinni við
hitaveitu eða um 190 þús. íbúar.
Þar af eru um 130 þús. Mar á
höfuðborgarsvæðinu. Hitaveitur
landsins eru 34 talsins. Um helm-
ingur hitaveitnanna hefur verið
byggður eftir 1970. Hitaveita
Reykjavíkur er elst og stærst
íslenskra hitaveitna, tekin í notkun
árið 1930.
Hitaveitur eru orkufyrirtæki sem
krefjast sömu fyrirhyggju í upp-
byggingu og rekstri og öll önnur
rekstrarfyrirtæki, hvort heldur þau
eru opinber eða í einkaeign. Þær
eru orkufyrirtæki sem krefjast
markvissrar og ábyrgrar stjómun-
ar, þar sem hagsmunir allra við-
skiptavina viðkomandi veitu, til
lengri tíma litið, eru hafðir að leið-
arljósi. Draga á stjómendur þessara
fyrirtækja til ábyrgðar, ekki síður
en fyrirtækja í einkarekstri. E.t.v.
ennþá frekar, þar sem fjárhagslegir
einkahagsmunir stjómarmanna
veita þeim að jafnaði ekki það að-
hald, sem nauðsynlegt er. Vald yfir
fjármunum almennings er ekki á
allra færi að fara með.
Uppbygging
Mjög algengt er að rekstur fyrir-
tækis sé erfiður í nokkum tíma
eftir uppbyggingu þess. Ráðast þeir
erfíðleikar mjög af útsjónarsemi og
fyrirhyggju stjómenda fyrirtækis-
ins, hæfni þeirra og þekkingu á
fyrirtækjarekstri. Efyrstu rekstrar-
árin em að jafnaði viðkvæmust fyrrir
öllum breytingum á ytri aðstæðum,
m.a. vegna óhjákvæmilegra skuld-
fy^indinga fyrirtækisins í uppbygg-
ingunni. Hér reynir framar öllu á
hæfíleika og ábyrgðarkennd stjóm-
endanna og ekki má dotta á verðin-
um eða taka óþarfa áhættu. Slíkt
kemur í bakseglin fyrr eða síðar.
Gera þarf áætlanir fram í tímann,
sem endurskoða þarf og breyta eft-
ir aðstæðum. Þetta þekkja m.a.
íbúðarbyggjendur og kaupendur.
Hvað varðar uppbyggingu
íslenskra hitaveitna hin síðari ár,
virðist því miður sem ábyrgð og
fyrirhyggju hafi ekki allstaðar verið
beitt sem skyldi. Hefur þetta m.a.
komið fram í því að ekki hefur
nægjanlega verið vandað til rekstr-
aráætlana veitnanna og þær ekki
hlotið tilskilda endurskoðun. Dæmi
eru um að sveitarstjómarmenn hafí
stungið hausnum ofan í sandinn og
brugðist þannig ábyrgð sinni og
skyldum gagnvart fyrirtækjunum
og viðskiptavinum þeirra. Þeir hafa
setið aðgerðarlausir á meðan að
rekstrarhalli (tap) veitnanna hefur
aukist ár frá ári. Lausn á fjár-
hagsvanda er hægt að fresta og
velta á undan sér í skamman tíma.
Það kemur að því fyrr en síðar, að
á vandanum þarf að taka og er
hann þá að jafnaði orðinn bæði
stærri og erfíðari viðfangs.
Orkuverð
Upphitun íbúða er ein af grund-
‘‘vallarþörfum okkar og hefur
samanburður á orkuverði hitaveitna
verið nokkuð til umræðu að undan-
fömu. Er mismunur á orkuverði
sveitarfélaga nokkur sem er afar
eðlilegt, þar sem orkuverð er að
mestu háð aldri veitnanna, ytri að-
stæðum og hæfni stjómenda þeirra.
Lækkun olíuverðs hefur þó valdið
nokkrum óróleika meðal almenn-
ings að undanförnu. Framangreind-
ar staðreyndir em flestar
tímabundnar og breyta engu um
tilurð íslenskra hitaveitna, þörf þess
, að reka þær hveija og eina af
ábyrgð og öryggi.
Hvað orkuverð má vera hátt til
upphitunar, hefur eins og við höfum
í sjónvarpi nýlega orðið vitni að,
staðið all nöturlega í valdhöfum
fólksins að skilgreina. Kemur það
ekki á óvart, því einhlítt svar er
ekki til. Orkuverðið á að vera það
sem rekstur hverrar hitaveitu
krefst, þannig að rekstraröryggi
þeirra tæknilegu og fjárhagslegu,
sé ekki stefnt í hættu til lengri tíma
litið.
Stöðugur samanburður við þá
sem við teljum að betra hafí það á
einhverjum sviðum ogjafnvel öfund
í þeirra garð eru dyggðir sem okkur
ber að varast. Að kjömir sveitar-
stjómarfulltrúar fari að hafa
forgöngu hér um er ekki fyrirboði
góðs. Velgengni á kostnað annars
en eigin frumkvæðis og framtaks
skilar ekki þvi sem til er ætlast og
á annað til með að hefna sín. Sam-
fögnum þeim sem gera góða hluti
og stuðlum að því, að þeir fái að
njóta þess. Reynum jaftiframt að
læra af þeim og nýta okkur það.
Uppgjöf?
Er það því mjög alvarlegt mál
þegar sveitarstjómarmenn annars
stærsta sveitarfélags landsins, þ.e.
Akureyrar, gefast upp fyrir ímynd-
uðum óyfírstíganlegum rekstrar-
vanda sinnar hitaveitu á
viðkvæmasta tíma og verða sér og
sínu sveitarfélagi til skammar með
framgöngu sinni. Virðast þeir
ganga til þess leiks, að ala á upp-
gjöf og barlómi hvað önnur sveitar-
félög í landinu varðar, í þeim
tilgangi einum að drepa á dreif eig-
in eymd og ábyrgðarleysi, ef verða
mætti þeim sjálfum til einhverrar
björgunar við að halda í hylli fólks-
ins.
Næsta erfítt er að átta sig á
hvort talsmenn barlómsins eru full-
trúar íhalds eða sósíalista eða allt
þar á milli, svo er sefjunin orðin
algjör. Ekki þarf að tíunda nauðsyn-
legt jafnvægi fólksins undir slíkri
uppgjöf forystunnar. Upphaf upp-
gjafarinnar má hins vegar rekja til
örfárra negrastráka norður á Akur-
eyri, sem telja sig boðbera einstakl-
ingsfrelsis, fijálshyggju og
auðvalds. Er ég ekki í vafa um að
sögulega séð verði framganga
þeirra í þessu mikilvæga hags-
munamáli og sjálfræðismáli þjóðar-
innar, túlkuð sem svik við þann
grundvallandi málstað sem þeir
þykjast vera boðberar fyrir.
Til þessara afreksverka, sem nú
þegar hafa náð að grafa undan
nauðsynlegu jafnvægi í stjómun
orkumála landsins, velja þeir
síðustu mánuðina fyrir alþingis-
kosningar, þegar stjómsýsla lands-
ins er hvað viðkvæmust fyrir hvers
kyns sefjun fólksins.
Trúnaöarbrestur
Það hefur verið baráttumál meg-
inhluta orkuveitna landsins ef ekki
allra á undanfömum ámm, að losna
undan stöðugum inngripum og
beinum afskiptum ríkisvaldsins í
rekstur veitnanna. Sjálfræði sveit-
arfélaganna til gjaldskrársetninga
hefur verið skýlaus krafa þeirra.
Enginn er betur í stakk búinn en
viðkomandi veita til að meta þörfína
fyrir tekjur sínar á hveijum tíma.
í tíð núverandi ríkisstjómar náð-
ist þetta mikilvæga hagfsmunamál
veitnanna á þann hátt, að sjálfræði
í gjaldskrársetningum orkuveitn-
anna var fært heim í hémðin.
Þessari ráðstöfun fylgdi sjálfkrafa
aukin ábyrgð hvers sveitarfélags á
Wilhelm V. Steindórsson
„ Af kynnum mínum af
hitaveitum landsins á
undanf örnum árum tel
ég að engin íslensk
hitaveita sé svo illa
stödd í dag að hún þurfi
að segja sig til sveitar.
Orkuverð nokkurra
þeirra hefði hins vegar
getað verið lægra ef
þeim hefði verið betur
stjórnað.“
rekstri sinna veitna. Aukið traust
var með þessum ráðstöfunum fært
á stjómendur veitnanna og sveitar-
félögin.
Akureyri, stolt íslendinga í norðri
og útvörður, hefur nú á heldur dap-
urlegan máta bragðist þessu
trausti. Hætt er við að þessi brestur
eigi eftir að hafa skaðleg áhrif fyr-
ir viðleitni annarra orkuveitna bæði
hitaveitna og rafveitna, til aukins
sjálfræðis og sjálfstæðis í langan
tíma, óháð því hvaða árangur vænt-
anlegar hungurgöngur stjómsýslu-
fulltrúa Akureyrarbæjar til
höfuðborgarinnar hafa á næstu vik-
um og mánuðum.
Mistakasaga HA
Hef ég á undanfömum mánuðum
ritað nokkuð um málefni Hitaveitna
Akureyrar í blöð norðanlands, nú
síðast röð ellefu greina. Var þetta
gert til að reyna að upplýsa notend-
ur Hitaveitunnar um núverandi
stöðu veitunnar bæði fjárhagslega
og orkuöflunarlega. Hjá því var
ekki komist að fjalla nokkuð um
aðdraganda og uppbyggingu veit-
unnar. Það býr lengi að fyrst.u gerð.
Ef litið er til baka í dag er augljóst
að grandvallandi mistök vora gerð
í uppbyggingu Hitaveitu Akur-
eyrar. Að það sé alltaf hægt að
vera vitur eftir á er rödd þess
óábyrga. Farsæl framtíð grundvall-
ast á gagnrýnu mati á fortíðinni.
Þau mistök, sem hér er verið að
tala um og gerð hefur verið óbein
krafa um að láta nú alla landsmenn
axla, era af stærðargráðunni millj-
arður króna. Ný Krafla, nýtt
Hafskip?
Rökum þess efnis að orsök
skuldasöfnunar Akureyrarbæjar
vegna Hitaveitunnar sé tilkomin af
óðaverðbólgu innanlands, óhag-
stæðri gengisþróun dollars og háum
vöxtum hans á undanfömum áram,
hef ég hafnað. Áhrif þessara þátta
eru afleiðing en ekki orsök. Örsökin
er yfirfjárfesting bæjarfélagsins frá
uppbyggingartíma veitunnar og
vöntun á fyrirhyggju og e.t.v.
ábyrgðarkennd. Þráseta hönnuða
Hitaveitunnar í stjóm hennar hefur
stórskaðað veituna og hvet ég alla
aðila til að standa vörð um að það
siðleysi og hagsmunapot, sem af
hálfu verkfræðistofu Sigurðar
Thoroddsen á Akureyri nánast allan
rekstrartíma hennar hefur verið
viðhaft, nái ekki að endurtaka sig
annars staðar.
Að best verður séð fer hönnunar-
kostnaður þessarar tiltölulega litlu
veitu að nágast 100 milljónir króna.
Nánast ekkert af því sem skiptir
máli í þeirra framáætlun hefur
gengið eftir. Að þeir, eins og full-
yrt hefur verið og að mínu mati
þeir ekki náð að bera af sér, hafí
leynt lykilmenn og sérfræðinga
hitaveitumála hönnunarforsenduni
Hitaveitu Akureyrar á sama tíma
og þeir sitja í stjórn veitunnar, er
vítavert af hálfu ráðgjafarverk-
fræðinga og þarfnast sérstakrar
umijöllunar. Vona ég og trúi verk-
fræðistéttarinnar vegna, framtíð
hennar og starfsheiðurs hennar
vegna, að sá alvarlegi brestur á
siðferðiskennd sem ríkjandi er hjá
útibúi VST á Akureyri og sem ég
tel að sé orðin vísir að stéttarlegri
spillingu, sé bundin þeirri stofu ein-
göngu en nái ekki til Verkfræði-
stofu Sigurðar Thoroddsen í heild.
Rekstrargrundvöllur
Með markvissum aðgerðum und-
anfarinna ára hefur Akureyringum
tekist að tryggja framtíðarrekstur
sinnar Hitaveitu með því grann-
orkuverði sem er í dag. Ef rétt
verður á málum veitunnar haldið á
næstu áram er hægt að byija að
hafa áhrif á orkuverðið til hins
lægra innan aðeins örfárra ára.
Þannig að á næstu áram fari verð-
ið stöðugt lækkandi og að veitan
verði skuldlaus í lok afskriftartíma-
bils hennar. Niðurgreiðslur skulda
era þegar hafnar. Miðað við skuld-
lausa veitu þyrfti gjaldskrá Hita-
veitu Akureyrar að vera um 15
kr./m3 . Gjaldskrá Hitaveitu
Reykjavíkur er 18,50 kr./m3. Nú-
verandi orkuverð Hitaveitu Akur-
eyrar er um 8% hærra en orkuverð
Rafveitu Akureyrar til húshitunar,
sem það og hefur verið í gegnum
árin án teljandi upphrópana not-
enda.
Með markvissum aðgerðum und-
anfarinna ára hefur Akureyringum
tekist að tryggja orkuöflun sinnar
hitaveitu um langa framtíð. Ef rétt
verður á málum veitunnar haldið á
næstu áram era allar stærri orku-
öflunarframkvæmdir óþarfar um
mjög langan tíma.
Verður að telja þennan árangur
Akureyringa nokkuð góðan á ekki
lengri viðreisnartíma. Fýrir aðeins
þremur áram snerist öll umræða á
Akureyri um að Hitaveitan væri
bæði gjaldþrota og vatnslaus. Var
sú umræða alls ekki óeðlileg miðað
við þáverandi stöðu og skilning al-
mennings á möguleikum veitunnar.
Þolinmæði og þrautseigja hefur ein-
kennt notendur Hitaveitu Akur-
eyrar á undanförnum áram, í
markvissum aðgerðum þeirra við
að snúa vöm í sókn í sínum hita-
veitumálum. Það er því þeim mun
tilfínnanlegra að aðeins örfáir
óábyrgir negrastrákar skuli geta
unnið veitunni einmitt nú eins mik-
ið skemmdarverk og raun ber vitni.
Hver á að borg-a
brúsann?
Fjárfestingarmistök stjómsýslu-
fulltrúa Akureyrarbæjar eiga engir
að greiða aðrir en kjósendur þeirra.
Krafa kjósendanna á að vera að
fulltrúamir standi ábyrgir gerða
sinna. Ábyrgð stjómenda felst í
raun ekki í öðra en því að þeir víkji
sæti þegar þeir verða uppvísir að
mistökum eins og þeim er þeir sjálf-
ir nú um ræða.
Að leggja stór mistök fárra aðila
á þjóðfélagið á að heyra undantekn-
ingu til. Gerist það aðeins þar sem
eftirliti og aðhaldi er ábótavant og
ábyrgð brestur. Að slíkt gerist
þannig að mistakavaldamir standi
eftir með pálmann í höndunum, til-
búnir að hefja nýjan leik, má aldrei
fyrir koma.
Að ríkissjóður yfírtaki skuldir
fyrirtækja og sveitarfélaga er þó
staða, sem getur komið upp og
verið þjóðfélagslega eðlileg ráðstöf-
un. Að rikissjóður yfírtaki skuldir
Hitaveitu Akureyrar í dag og færi
þannig fjármálalegan klaufahátt
stjómsýslu Akureyrarbæjar á
landsmenn er í alla staði óeðlileg
ráðstöfun miðað við þróun mála og
núverandi stöðu veitunnar.
Ef stjómsýslufulltrúar Akur-
eyrarbæjar hafa ekki það bein í
nefínu sem til þarf til að standa
undir ábyrgð á því grannorkuverði
sem er í dag og halda því í örfá
ár héðan í frá, eftir það sem á und-
an er gengið, geta þeir lækkað
orkuverðið strax með því Qárhags-
lega svigrúmi sem er innan bæjar-
kerfísins sjálfs. Það væri hins vegar
óskynsamleg ráðstöfun í núverandi
stöðu vegna annarra rekstrarþátta
veitunnar.
Það er gróf ögran við eðlilegar
og sjálfsagðar aðhaldskröfur al-
mennings, þegar fulltrúar úr stjóm-
sýslu þeirra fyrirtækja sem ekki
hefur verið betur stjómað en svo,
að yfírvofandi er flutningur rekstr-
armistaka þeirra á herðar almenn-
ings, er falin aðild að úttekt og
skilgreiningu á meintum vanda
þeirra fyrirtækja. Enginn hlutlægur
aðili á þar nærri að koma og í þeim
tilvikum að ríkissjóður velur að
leysa fyrirtæki frá skuldbindingum
sínum á það að vera sann-
gimiskrafa að skipt verði um alla
yfírstjóm þess fyrirtækis. Aðeins
með því móti verður nauðsynlegt
aðhald til rekstrarábyrgðar tryggt.
Niðurlag
Af kjmnum mínum af hitaveitum
landsins á undanfömum áram tel
ég að engin íslensk hitaveita sé svo
illa stödd í dag að hún þurfí að
segja sig til sveitar. Orkuverð nokk-
urra þeirra hefði hins vegar getað
verið lægra ef þeim hefði verið bet-
ur stjómað. Innan hitaveitnanna er
harðduglegt og útsjónarsamt fólk
sem á auðvelt með að tryggja far-
sælan hitaveiturekstur á næstu
árum ef þeim verða til þess sköpuð
heilbrigð skilyrði. Það virðist hins
vegar nokkuð viða þurfa að hressa
uppá hina pólitískt kjömu sveitar-
stjómarfulltrúa dreifbýlisins, sem
margir hveijir eru greinilega famir
að lýjast.
Með því veganesti, sem núver-
andi ríkisstjóm hefur þegar gefíð
hitaveitum landsins, á framtíð
þeirra að geta verið björt. Hin
margþætta óbeina aðstoð og hvatn-
ing iðnaðarráðuneytisins við hita-
veitumar á undanfömum áram
hefur skapað jákvæðan grandvöll
fyrir hitaveitureksturinn og ef aðil-
ar á annað borð vilja notfæra sér
hann, þarf engu að kvíða.
Ég skora á mína gömlu félaga
að snúa bökum saman, láta af öllum
barlómi og uppgjöf og hefja sjálf-
stæða lokasókn í því átaki sem á
undanfömum áram hefur verið gert
meðal hitaveitnanna og missa ekki
dampinn meira niður en orðið er.
Að lokaátakið verði unnið með sjálf-
ræði og sem mestu sjálfstæði
hverrar veitu að leiðarljósi. Aðeins
á þann hátt er hægt að skapa heil-
brigðan hitaveiturekstur á næstu
áram og afstýra því skipbroti og
þeirri skömm sem nú blasir við
íslenska hitaveitugeiranum og sem
því miður mitt sveitarfélag ber
ábyrgð á og ég harma.
Höfundur er fyrrverandi hita-
veitustjóri á Akureyri og fyrrver-
andi formaður Sambands
íslenskra hitaveitna.
Bunan sem kom öllu af stað