Morgunblaðið - 24.01.1987, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 24. JANÚAR 1987
Utanríkisþjónustan í brennipunkti:
Hugmyndaregn Jóns Baldvins
skoðað í ljósi reynslunnar
eftir dr. Hannes
Jónsson
Morgnnblaðið varpar fram þeirri
spurningu 6. janúar sl. hvort ut-
anríkisþjónustan sé orðin úrelt í
núverandi mynd. Tilefnið eru um-
mæli Jóns Baldvins Hannibalsson-
ar, formanns Alþýðuflokksins, í
viðtali við blaðið, þar sem hann
segir: „Ég tel tímabært að endur-
skipuleggja utanríkisþjónustuna á
þann hátt að breyta hefðbundnum
sendiráðum í markaðsöflunar- og
söluskrifstofur, sem væru þá kost-
aðar sameiginlega af samtökum
útflytjenda og ríkinu." Ennfremur
er haft eftir Jóni og tekið fram, að
það séu hans persónulegu hug-
myndir en ekki mótuð stefna
Alþýðuflokksins: „að Islendingar
ættu aðeins að hafa 4 sendiráð, í
Washington, Moskva, Kaupmanna-
höfn og hjá NATO.“
Það er ekki nýtt, að varpað sé
fram órökstuddum hugmyndum um
nauðsyn breytinga á utanríkisþjón-
ustunni. A árinu 1968 var það t.d.
eins konar tískufyrirbæri í opin-
berri umræðu á Islandi að tala um
að sendiráðin væru of dýr, skorti
markmið og tilgang, sinntu ekki
viðskiptahagsmunum okkar, kæmu
engu fýrir sig nema pompi og pijáli,
að þeim þyrfti að fækka o.s.frv.
Hitt er aftur á móti nýtt, að formað-
ur Alþýðuflokksins varpi í yfirlýs-
ingagleði fram órökstuddum
fullyrðingum um utanríkisþjón-
ustuna. Gleymum því ekki, að þrír
forustumenn Alþýðuflokksins, þeir
Guðmundur í. Guðmundsson, Emil
Jónsson og Benedikt Gröndal fóru
með embætti utanríkisráðherra í
nærri 17 af 43 árum lýðveldistíma-
bilsins, beittu sér ekki fyrir neinum
stórfelldum breytingum, en gegndu
embættinu af miklum sóma á hefð-
bundinn hátt. Leyfi ég mér að vona,
að sá stefnugrunnur í utanríkismál-
um, sem þeir byggðu með flokki
sínum, reynist áfram traustur ef á
reynir.
Þegar órökstuddu fullyrðingarn-
ar um utanríkisþjónustuna gengu
sem lengst á árinu 1968 skrifaði
ég greinaflokk fjögurra greina um
hana og sendi frá Moskva til þáver-
andi ráðuneytisstjóra. Að ákvörðun
utanríkisráðherra, Emils Jónssonar,
voru þær birtar í málgagni hans,
Alþýðublaðinu, í lok september og
byrjun október 1968.
Sumt af því, sem þar kom fram,
er enn í fullu gildi, annað skiptir
minna máli nú en þá. Hins vegar
gefa tilvitnuð orð núverandi for-
manns Alþýðuflokksins fýllsta
tilefni til frekari rökræðu um ut-
anríkisþjónustuna.
Markmið og tilg-angnr
utanrí kisþj ónustu
Markmið íslenskrar utanríkis-
þjónustu er að sjálfsögðu í megin-
atriðum hliðstætt markmiðum ut-
anríkisþjónustu annarra ríkja. Er
þar byggt á langri hefð, alþjóða-
samningum og lögum. Augljósasti
tilgangur utanríkisþjónustu allra
ríkja er að annast hin opinberu sam-
skipti við önnur ríki og ríkjasamtök,
þ.e. tvíhliða samskipti ríkja og sam-
skipti við fjölþjóða- og alþjóðasam-
tök. Slík starfsemi verður ekki
strikuð út með geðþóttayfirlýsingu
eins eða neins heldur er full þörf
fyrir hana og sú þörf verður fyrir
hendi svo lengi sem við rekum sjálf-
stætt ríki á íslandi.
Auk þess eru markmið og til-
gangur íslenskrar utanríkisþjón-
ustu nánar skilgreind í lögum um
utanríkisþjónustu íslands nr.
39/1971, sem Emil Jónsson gaf út
ásamt forseta íslands í apríl 1971,
og í lögum um aðild íslands að al-
þjóðasamningi nr. 16/1971, sem
fyrirrennari Jóns Baldvins, Emil
Jónsson, beitti sér einnig fyrir að
lögtekin voru á íslandi í mars 1971.
Samkvæmt báðum þessum lög-
um gætir utanríkisþjónustan
hagsmuna íslands gagnvart öðrum
ríkjum á sviði stjómmála, öryggis-
mála, utanríkisviðskipta, menning-
armála; hún gerir samninga við
önnur ríki og veitir íslenskum ríkis-
borgurum vernd og aðstoð í útlönd-
um; hún stuðlar að vinsamlegum
samskiptum við önnur ríki og afiar
á löglegan hátt upplýsinga og gefur
skýrslur um ástand og þróun mála
erlendis.
Þótt af og til og hér og þar hafi
gert hugmyndaregn um breytingar
á utanríkisþjónustunni, bæði hér og
erlendis, hefur niðurstaðan alltaf
og alls staðar orðið sú, að eitt af
nauðsynlegum hlutverkum ríkisins
sé og verði rekstur hefðbundinnar
utanríkisþjónustu.
Þjónusta við
viðskiptaaðila
Eitt af hinum hefðbundnu verk-
efnum utanríkisþjónustunnar er að
gæta íslenskra viðskiptahagsmuna
og þá ekki síst útflutningshags-
muna. Þannig eru viðskiptamál
aðalverkefni sendiráðanna í Moskva
og Genf, þótt með mismunandi
hætti sé, og ný skrifstofa í Brussel
sérhæfír sig í að þjóna íslenskum
viðskiptahagsmunum gagnvart
Efnahagsbandalaginu. í öðrum
sendiráðum hafa viðskiptamálin
alltaf forgang, þegar til þarf að
taka.
Hitt er svo fullljóst, að þörfin
Guðmundur í. Guðmundsson
Dr. Hannes Jónsson
„Fyrst og fremst þá
breytingu, að mínu
mati, að flytja utanrík-
isviðskiptamálin aftur í
utanríkisráðuneytið svo
sem áður var, þannig
að utanríkismálin og
utanríkisviðskiptamál-
in lúti einni markvissri
forystu og stjórnun eins
og sama ráðherra og
embættismenn þjón-
ustunnar störfuðu að
báðum þessum mála-
flokkum bæði þegar
þeir eru í Reykjavík og
þegar þeir starfa við
sendiráðin.“
Emil Jónsson
markaðs- og viðskiptamálum mega
því ekki hefta athafnafrelsi firma
hins ftjálsa einka- og félagafram-
taks í landinu, sem vilja hafa þessi
mál sem mest í sínum höndum.
En hvað meina menn þá með
orðinu „markaðsleit"? Halda þeir
að íslensku útflutningsfirmunum sé
ekki fullkunnugt um hvar markað-
urinn sé bestur fyrir þær útflutn-
ingsvörur, sem þau hafa verið að
selja til útlanda áratugum saman?
Staðreyndin er sú, að hefðbundn-
ir markaðir okkar gætu tekið við
meira magni af ýmiss konar fisk-
meti en við getum afgreitt. Og að
því er aðrar útflutningsvörur snert-
ir, eins og t.d. landbúnaðarafurðir,
ullarvörur o.fl. þ.h., þá er vandamál-
ið ekki, að útflutningsfirmun þekki
ekki markaðinn heldur yfirleitt það,
að framleiðsluverð okkar er hærra
en erlendi markaðurinn vill greiða.
Sendiráð eða markaðsfulltrúar geta
þar engu um breytt. Framleiðslu-
og rekstrarhagræðing eru lykilorðin
að lausn þess vanda.
A sínum tíma átti Per Hækker-
up, þáverandi utanríkisráðherra í
Danmörku, mestan þátt í að koma
í gagnið fyrir dönsk útflutnings-
firmu hinum svokölluðu konsular-
aðstoðarmönnum við dönsk
sendiráð og ræðisskrifstofur. Þeir
höfðu engar daglegar starfsskyldur
í sendiráðunum enda tóku þeir laun
frá firmunum, sem þeir unnu fyrir,
en fengu skrifstofuaðstöðu í sendi-
ráðunum og ræðisskrifstofunum til
þess að sinna sölu- og markaðsmál-
um fírma sinna og kynnast
markaðinum af eigin raun. Að ári
liðnu var ætlast til að þeir færu
aftur heim til firmanna með þau
viðskiptasambönd, sem þeir höfðu
aflað þeim, og fulltrúi nýs firma
tæki þá við.
Benedikt Gröndal
raunhæf? Eða á að fjölga sendiráð-
um eins og einn fyrirrennari Jóns
Baldvins í formennsku Alþýðu-
flokksins, Benedikt Gröndal, hefur
lagt til og rökstutt í nýútkomnu
riti um nýtt sendiráð í Helsinki.
Athugum fyrst, að ísland hefur
yfírleitt fylgt þeirri stefnu að sam-
þykkja að efna til stjómmálasam-
bands við ríki, sem þess hafa óskað.
Þetta samþykki hefur þó ekki
falið í sér sjálflcrafa samþykki á að
trúnaðarbinda íslenskan sendiherra
hjá viðkomandi ríki.
Við opnun stjómmálasambands
hefur í sumum tilfellum verið tekið
fram, að þótt tekið sé upp stjóm-
málasamband og um gagnkvæma
viðurkenningu á sjálfstæði og fuil-
veldi ríkjanna sé að ræða, hafí
ísland ekki í hyggju að útnefna
sérstakan sendiherra í þessu tilfelli,
heldur sé gert ráð fyrir að utanríkis-
ráðuneyti ríkjanna hafí beint
samband, þegar ástæða þyki til, og
að fulltrúar ríkjanna hjá alþjóða-
og íjölþjóðastofnunum, sem bæði
ríkin eigi aðild að, starfí saman
eftir því sem tilefni og málefnasam-
staða gefist til.
Varðandi trúnaðarbindingu
sendiherra vegna stjórnmálasam-
bands hefur af íslands hálfu aðal-
lega verið um þijá kosti að ræða:
A. Útsendur sendiherra trúnað-
arbundinn hjá dvalarlandinu eða
alþjóðastofnun. Dæmi: Bonn,
Brussel, Genf, Kaupmannahöfn,
London, Moskva, New York, Osló,
París, Stokkhólmur, Washington.
B. Útsendur sendiherra trúnað-
arbundinn hjá fleiri ríkjum.
1. Bonn: Austurríki og Sviss.
2. Brussel: Grikkland og Luxem-
borg auk NATO og EEC.
3. Genf (fastafulltrúi): Egypta-
Jón Baldvin Hannibalsson
Þrír forystumenn Alþýðuflokksins, Guðmundur I. Guðmundsson, Emil Jónsson og Benedikt
Gröndal,
gegudu með sóma embætti untanríkisráðherra á hefðbundinn hátt í samtals 17 ár
án þess að beita sér fyrir breytingum. Jón Baldvin segir að hugmyndaregn sitt
um smærri og breytta utanríkisþjónustu byggist á persónulegum skoðunum, en Alþýðuflokkur-
fyrir fyrirgreiðslu sendiráðanna
vegna viðskiptahagsmuna er mis-
jöfn eftir mismunandi hagkerfum
þeirra ríkja,_ sem við höfum við-
skipti við. Á undanfömum árum
hefur um 75% af utanríkisverslun
okkar verið við aðildarríki EFTA,
EB og Bandaríkin. Aðeins tæplega
10% utanríkisviðskiptanna hefur
verið við sósíölsku ríkin í A-Evrópu.
Fijálst markaðskerfí ríkir í löndum
þeim, sem um 90% utanríkisvið-
skipta okkar er bundin við. Við-
skiptin fara því fyrst og fremst fram
á grundvelli beinna samskipta firm-
anna og án opinberra afskipta.
Stærri íslensku firmun, bæði í sjáv-
arútvegi, ferðamannaþjónustu og
siglingum, hafa komið sér upp eig-
inn
ekki mótað
in sölu- og afgreiðsluskrifstofum
og umboðsaðilum í helstu markaðs-
löndunum. Þau kæra sig yfirleitt
ekki um opinber afskipti af þeirra
viðskiptum. Komi upp þörf fyrir
fyrirgreiðslu sendiráðs eru sendi-
ráðin alltaf reiðubúin að gera sitt
besta til þess að greiða fyrir við-
skiptahagsmunum íslenskra fírma
og gera það, svo sem ótal dæmi
sanna.
í sambandi við hugmyndir um
aukin afskipti hins opinbera, þ.e.
sendiráða, af markaðs- og við-
skiptamálum má heldur ekki
gleyma því, að íslendingar aðhyll-
ast yfírleitt ekki kenningar um
þjóðnýtingu utanríkisvíðskipta. Af-
skipti utanríkisþjónustunnar af
hafi
þessa stefnu.
Undir forystu utanríkisráðherra
hefur utanríkisþjónustan í tengslum
við útflutningsráð verið að kanna,
hvernig hagnýta mætti íslensku
sendiráðin og skrifstofur kjörræðis-
manna íslands á hliðstæðan hátt.
Reynir væntanlega fljótlega á,
hvort íslensku firmun vilja hagnýta
sér slíka aðstöðu. Vitað er að stærri
fírmun hafa þegar sína eigin starf-
semi erlendis. En það stendur ekki
á utanríkisþjónustunni að opna
möguleikana — og hefur reyndar
áður staðið til boða.
*
A að fækka sendiráðum?
En hvað um hugmynd Jóns Bald-
vins um fækkun sendiráða? Er hún
land, Eþíópía, Kenya, Tanz-
anía auk EFTA, ÚN og
alþjóðastofnana.
4. Kaupmannahöfn: ísrael, ít-
alía, Tyrkland.
5. London: Holland, írland,
Nígería.
6. Moskva: Búlgaría, Mongólía,
Rúmenía, Ungveijaland,
A-Þýskaland.
7. Osló: Pólland, Tékkóslóvakía.
8. París: Cabo Verde, Portúgal,
Spánn auk OECD og
UNESCO.
9. Stokkhólmur: Albanía, Finn-
land, Júgóslavía, Saudi
Arabia.
10. Washington: Argentína, Bras-
ilía, Bahamaeyjar, Kanada,